Klimaatprogramma. Gemeente Goes okt duurza. Klimaatprogramma oktober

Transcriptie

1 Klimaatprogramma Gemeente Goes okt 2018 am duurza

2

3 Voorwoord 3 Hier in Goes doen we, waar in Parijs alleen over werd gepraat. Deze stelling doet vast heel wat wenkbrauwen fronsen. Maar als je er wat verder over nadenkt, staat het niet heel ver af van de waarheid. De aarde wordt bedreigd door klimaatverandering. Dit besef leeft wereldwijd. Daarom zijn er doelstellingen afgesproken en akkoorden gesloten. In Parijs, maar ook op Europees niveau, landelijk en provinciaal. Afspraken maken over doelstellingen is alleen nog niet hetzelfde als de doelstellingen ook werkelijk bereiken. Om te komen tot resultaat waar ons klimaat en de aarde baat bij hebben, moeten wij samen in onze Goese straten, wijken en dorpen aan het werk om bij te dragen aan deze enorme opgave. Positief en vernieuwend Door optimistisch aan de slag te gaan op een niveau waar we zichtbare resultaten kunnen boeken hopen we iedereen te inspireren om met ons mee te doen. Want we hebben regels en wetten, maar kunnen niet zonder positief en vernieuwend denken en doen vanuit de samenleving. Dit klimaatprogramma is een gids voor de komende jaren. Het kwam tot stand dankzij de bijdragen van de adviesraad, gemeenteraad, ondernemers en inwoners van jong tot oud. Het beschrijft onze grote ambities en geeft tegelijkertijd aan hoe we dit willen bereiken. We dagen onszelf en ook onze inwoners en ondernemers uit om niet alleen naar anderen te kijken, maar vooral de kracht, de wil en de energie te vinden om zelf en samen aan de slag te gaan. Derk Alssema Wethouder energie- en klimaatbeleid

4

5 Samenvatting 5 We willen ervoor zorgen dat niet alleen wij maar ook toekomstige generaties in Goes goed kunnen leven, werken en verblijven. In Goes merken we soms al dat het klimaat verandert, met lange periodes van hitte en droogte of juist hevige regenval. De aarde warmt op, we krijgen te maken met meer en hevigere extreme weersomstandigheden en de zeespiegel stijgt. Daarom moeten we iets doen voor een beter klimaat. Met dit klimaatprogramma gaan we samen werken aan een duurzame en klimaatrobuuste omgeving in Goes. We willen tenminste in 2045 een energieneutrale gemeente zijn. Tegelijkertijd gaan de ontwikkelingen op dit moment snel en willen we hierop kunnen inspelen. Daarom laten we ruimte open om nieuwe ontwikkelingen en kansen te benutten. De komende jaren zetten we in op de volgende vijf punten: een duurzamer bebouwde omgeving met energiezuinige woningen voor iedereen meer duurzame energie opwekken door gebruik van zon, wind, water en bodem meer gebruik van schone vervoersmiddelen voor een gezonde omgeving kansen voor een circulaire economie voor meer hergebruik van waardevolle materialen een klimaatrobuuste omgeving voor een veilig Goes met minimale overlast van weersomstandigheden De uitdagingen die klimaatverandering met zich meebrengt kunnen we niet alleen aan. Gemeente, maatschappelijke organisaties, inwoners en ondernemers kunnen daarom beter samenwerken aan deze vraagstukken. Ieder vanuit eigen ervaring en met unieke kennis van de eigen omgeving. Bewustwording is daarbij ook belangrijk. Dit kan al jong beginnen op de scholen in Goes. Een gemeente heeft zelf ook nog een belangrijke taak om als aanjager, inspirator en verbinder bij te dragen. Daarbij hoort ook dat de gemeente zelf er alles aan doet om de eigen activiteiten te verduurzamen. We handelen daarom langs drie sporen: 1. Bewustwording 2. Samenwerking 3. Eigen organisatie Duurzamer bebouwde omgeving Schone mobiliteit Circulaire economie Meer duurzame energieopwekking Klimaatadaptatie Wat gaan we doen? In Goes zijn we goed op weg om van het gas af te raken. Nu geldt dat vooral voor nieuwe woningen, maar straks zullen ook bestaande woningen op andere warmtebronnen aangesloten zijn. De alternatieven zoeken we gezamenlijk op wijkniveau uit. Nieuwe bedrijventerreinen worden duurzaam ontwikkelt, zoals nieuwe bedrijventerrein bij het Poelbos. De ondernemers die al in Goes gevestigd zijn, zoeken meer naar informatie. Informatieavonden en een energiecoach kunnen hen daarbij helpen. Een verduurzamingsslag op het vastgoed van de gemeente zelf, is ook noodzakelijk. Dit is slechts een kleine greep uit wat we willen doen de komende jaren. Het klimaatvraagstuk staat niet op zichzelf. Het raakt sociale opgaven in Goes, heeft grote invloed op de ruimte en door het toepassen van de principes van een circulaire economie kunnen we de CO2 uitstoot bij productie en verwerkingsprocessen van producten verminderen. Als we ons allemaal inzetten, zorgen we gezamenlijk voor een fijne, veilige en gezonde leefomgeving in Goes, ook voor de toekomstige generaties. Samen gaan we aan de slag voor Goes!

6 6 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Samenvatting 5 Inhoudsopgave 6 1. Waarom een klimaatprogramma? Energietransitie én klimaatadaptatie Van Parijs naar Goes Hoe denken Goesenaren over klimaat? Goes heeft grote klimaatambities Duurzamer bebouwde omgeving Duurzame energieopwekking Schone mobiliteit Circulaire economie Klimaatadaptatie Organisatie en financiën Organisatie Financiën Monitoring 38

7 7

8 8

9 9 1. Waarom een klimaatprogramma?

10 Energietransitie én klimaatadaptatie Het klimaat verandert. In de toekomst krijgen we te maken met meer extreem weer, een hogere gemiddelde temperatuur en meer perioden van hitte en droogte. Dit heeft ook effect op Goes. De opwarming van de aarde wordt veroorzaakt door de toenemende uitstoot van broeikasgassen, ook wel het versterkt broeikaseffect genoemd. De belangrijkste broeikasgassen zijn koolstofdioxide (CO2) en methaan (CH4). Broeikasgassen zorgen ervoor dat een deel van de warmte van de zon niet terug gereflecteerd wordt. Hierdoor blijft de warmte gevangen binnen onze atmosfeer en warmt de aarde geleidelijk op. Je kunt het broeikaseffect vergelijken met een auto die op een warme dag erg snel opwarmt. Om te zorgen dat de aarde niet verder opwarmt moeten we de uitstoot van broeikasgassen verminderen. Het belangrijkste broeikasgas is CO₂. De meeste uitstoot van CO₂ vindt plaats bij het verbranden van fossiele brandstoffen, zoals olie, kolen en aardgas. Overstappen op duurzame energie levert daarom een aanzienlijke CO₂ besparing op. Daarnaast draagt energiebesparing bij aan een vermindering van de CO₂ uitstoot. Energiebesparing en overschakelen op duurzame energiebronnen is een grote opgave waar we samen met veel partijen aan moeten werken. Het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen zoals CO₂ noemen we klimaatmitigatie 1. Ondertussen bereiden we ons ook voor op de gevolgen van klimaatverandering. Dit noemen we klimaatadaptatie 2. Het gaat bijvoorbeeld om waterveiligheid, met onder andere het ophogen van dijken. Voor Goes ligt de grootste uitdaging in het aanpassen van de openbare ruimte zodat overlast van water, hittestress en droogte beperkt blijven. Inwoners van Goes kunnen zelf ook maatregelen nemen om te zorgen dat klimaatverandering in hun directe omgeving voor zo min mogelijk overlast zorgt. Bijvoorbeeld door minder tegels in de tuin te leggen en meer groen in de tuin te planten loopt water beter weg en blijft het in de zomer koeler in Goes. Het klimaatprogramma gaat dus zowel over klimaatmitigatie als klimaatadaptatie. 1 Bij klimaatmitigatie zorgen we dat we de uitstoot van broeikasgassen beperken, zodat het klimaat niet verder verandert. 2 Bij klimaatadaptatie zorgen we dat we zo min mogelijk last krijgen van de gevolgen van klimaatverandering, zoals extreem weer en hogere temperaturen.

11 1.2 Van Parijs naar Goes 11 Akkoord van Parijs De energietransitie is een mondiaal proces. In december 2015 is het Akkoord van Parijs vastgesteld. In dit akkoord is besloten dat de temperatuur wereldwijd niet meer dan 2 C mag stijgen, ten opzichte van het pre-industriële tijdperk. Het streven is zelfs om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 C. Naar aanleiding van de wereldwijde afspraken in Parijs heeft de Europese Unie vastgesteld dat het in % minder CO₂ wil uitstoten ten opzichte van In 2050 moet deze uitstoot met minimaal 80% zijn afgenomen. Nieuwe Klimaatwet Nederland De Europese doelstelling betekent dat elk land aan de slag moet om hier aan bij te dragen. Nederland werkt daarom aan een klimaatakkoord waarin wordt afgesproken hoe de doelstellingen gehaald worden. Het kabinet Rutte-III streeft naar een CO₂ reductie van 49% in Dit zal met name bereikt worden door het sluiten van kolencentrales en de afvang en opslag van CO₂ van industrie. Daarnaast zijn lokale initiatieven nodig om de doelstellingen te halen. Andere doelen die het kabinet heeft gesteld zijn: 1. Een wettelijk vastgestelde vermindering van de broeikasgasuitstoot tot een niveau dat 95% lager ligt in 2050 dan in 1990; 2. Streven naar een reductie van 49% van de broeikasgasuitstoot in 2030 ten opzichte van 1990; % CO₂-neutrale elektriciteitsproductie in 2050 Parijs op z n Zeeuws De provincie Zeeland sluit zich ook aan bij deze doelen en heeft de ambitie een CO₂ reductie van 95% te realiseren in 2050, ten opzichte van Eind 2017 is de Zeeuwse Energiedialoog gehouden, ook wel Parijs op z n Zeeuws genoemd. Hier zijn door betrokken partijen doelen gesteld voor het verduurzamen van verschillende thema s, zoals industrie, gebouwde omgeving en mobiliteit. Ook is nagedacht hoe er binnen Zeeland op een gestructureerde manier samengewerkt kan worden aan de energietransitie. De Zeeuwse Energiedialoog was ook een opstap naar de Regionale Energie Strategie (RES). De RES vertaalt de landelijke doelstelling vanuit het klimaatakkoord naar regionale doelstellingen. In de RES staat een regionale aanpak van de energietransitie. Iedere Nederlandse provincie moet een RES opstellen en het moet zorgen voor een gestructureerde aanpak van de energietransitie. Binnen de RES worden per provincie doelen gesteld voor het opwekken van duurzame energie en energiebesparing. Dit betekent ook dat wij als gemeente mee werken aan het realiseren van de doelen binnen de RES. Een van de doelen is het opwekken van een aandeel van de landelijke benodigde duurzame energie. In Goes aan de slag! Van wereldwijde afspraken, via Europese ambities, nationale afspraken en een provinciale strategie naar daadwerkelijke actie in Goes. Om bij te dragen aan de gemeenschappelijke doelen gaan we in Goes aan de slag! We willen in 2045 een energieneutrale gemeente zijn. Om dit te bereiken hebben we in maart 2018 de duurzaamheidsambities vastgesteld in de kadernota Goes duurzaam. Omdat de ontwikkelingen rondom klimaat snel gaan kiezen we er voor om de uitvoering van dit beleid niet voor de komende vier jaar vast te leggen, maar de uitvoering van dit klimaatprogramma ieder jaar te evalueren. Dit doen we als reflectie om te kijken hoe we ervoor staan, maar ook om te kijken of de projecten die we uitvoeren nog passen bij de inzichten die we op dat moment hebben. Het zou daarom zomaar kunnen dat over drie jaar de inzichten zodanig zijn veranderd, dat wij ook onze doelen of projecten moeten aanpassen. Op deze manier waarborgen we een klimaatprogramma dat past bij de ontwikkelingen binnen Nederland en binnen onze regio. Klimaat raakt andere opgaven in Goes Het klimaatvraagstuk staat niet op zichzelf, het raakt ook andere opgaven. Het raakt sociale opgaven in Goes, heeft grote invloed op de ruimte en door het toepassen van het principe circulaire economie kunnen we de CO₂ uitstoot bij productie en verwerkingsprocessen van producten verminderen. Het klimaatvraagstuk roept enkele vragen op over de sociale aspecten van deze transitie. Kan iedereen de energierekening nog wel betalen? Wie heeft op welke manier invloed op de maatregelen die we nemen? Biedt het ook nieuwe mogelijkheden op de arbeidsmarkt bijvoorbeeld ook voor mensen die al langer werkloos zijn? We zoeken gezamenlijk naar antwoorden en combinaties die recht doen aan beide aspecten. Zo koppelen we bijvoorbeeld het verduurzamen van woningen aan het levensloopbestendig maken van woningen. In de nieuwe Omgevingswet zal het klimaatvraagstuk ingepast worden. Deze wet zal naar verwachting in 2021 in werking treden en hierin wordt alles geregeld wat met de ruimte en inrichting in Goes te maken heeft. Het bundelt alle regels en stelt nieuwe regels op voor bijvoorbeeld zonnepanelen, wind- en bodemenergie. Zo krijgt een groot deel van dit klimaatprogramma een plek in de nieuwe Omgevingswet. Daarnaast bieden de principes uit de circulaire economie transitiekansen voor het klimaatprogramma. In de circulaire economie gaat het om meer hergebruik van producten en grondstoffen. Hierdoor zal de CO₂ uitstoot bij productie en verwerkingsprocessen van producten verminderen. Dit biedt zoveel kansen, dat we dit ook in het klimaatprogramma opnemen als een van de thema s. Tot slot raakt het klimaatvraagstuk ook de duurzame voedselproductie en liggen er mogelijk kansen in digitalisering. Vanuit het programma volgen we deze ontwikkelingen en waar er mogelijkheden zijn die voor Goes interessant zijn, kunnen we deze opnemen in het programma. Kortom, dit is een breed ingestoken programma met veel aspecten die allen hun bijdrage leveren aan een prettige leefomgeving en een vermindering van de CO₂ uitstoot.

12 12 In het klimaatakkoord worden afspraken vastgelegd hoe de doelstellingen uit de wet gehaald gaan worden Voor het opstellen van dit klimaatakkoord zijn verschillende thematafels actief 1. Gebouwde omgeving 2. Mobiliteit 3. Industrie 4. Elektriciteit 5. Landbouw & landgebruik 6. Klimaatberaad In de zomer van 2018 zijn de landelijke afspraken op hoofdlijnen gepresenteerd. In 2019 worden deze afspraken vertaald naar concrete programma s.

13 2. Hoe denken Goesenaren over klimaat?

14 14 Hoe belangrijk vinden inwoners van de gemeente Goes klimaatverandering en alles wat erbij komt kijken? Daarvoor is in 2018 een enquête gehouden. Hierna nodigden we inwoners, bedrijven en scholieren uit om met hun ideeën een bijdrage te leveren aan dit programma. In een eerder stadium zijn ook medewerkers en gemeenteraadsleden betrokken bij het formuleren van de doelstellingen en ambities. Deze resultaten zijn verwerkt in de kadernota Goes duurzaam. De enquête is ingevuld door 290 inwoners van de gemeente Goes. Bekijk voor alle uitkomsten het rapport Resultaten enquête Hoe klimaatbewust bent u?. De resultaten laten zien hoe we in Goes denken over het klimaat en ook wat we er aan doen om klimaatverandering te voorkomen. In een werksessie dachten inwoners mee over de invulling van het programma. Uit de resultaten kunnen we de volgende conclusies trekken: We zijn bezorgd over klimaatverandering; We maken ons het meeste zorgen om de gevolgen van extreem weer; Het aanpakken van de uitdagingen die klimaatverandering met zich meebrengt is een verantwoordelijkheid van ons allemaal; We pakken graag de fiets; Het toepassen van isolatiemaatregelen en het plaatsen van zonnepanelen zijn populaire maatregelen om woningen in Goes te verduurzamen; De gemeente kan meer laten zien van wat ze allemaal doet om klimaatverandering te voorkomen; De gemeente kan meer voorlichting geven en zo meer bewustwording creëren onder bewoners. Het liefst voorlichting passend bij de wijk of bij het dorp; Het opwekken van duurzame energie vinden we belangrijk en dit kan bijvoorbeeld door het opstarten van postcoderoosprojecten. Ondernemers vroegen we hoe zij ondersteund kunnen worden bij het verduurzamen van hun bedrijf. De ondernemers gaven aan dat zij behoefte hebben aan kennis en coaching. Ze gaven de tip om bijvoorbeeld informatieavonden te organiseren. Tijdens een actieve brainstormsessie ging ook de raad aan de slag met de vraag wat we allemaal kunnen doen om te voorkomen dat het klimaat verder verandert. De aanleg van zonneparken en hergebruik van bouwmaterialen noemde de raad als kans. Ook afval binnen onze gemeente moet zo veel mogelijk gescheiden worden. Naast maatregelen die bijdragen aan het voorkomen van klimaatverandering, vond de raad dat een gemeente ook in moet zetten op het beperken van de gevolgen van klimaatverandering, zogenaamde klimaatadaptatie. Op basis van de gesprekken hebben we de volgende punten meegenomen bij het opstellen van dit klimaatprogramma: Zet niet alleen in op CO₂ reductie, maar ook op de gevolgen van klimaatverandering, het voorkomen van vervuiling van de omgeving en het voorkomen van uitputting van grondstoffen; Zorg voor meer bewustwording over klimaat en wat de oplossingen zijn; Als gemeente moet je dit niet alleen doen, maar in samenwerking; Geef als gemeente het goede voorbeeld en maak dat zichtbaar. In dit programma zijn diverse citaten vanuit de enquête en brainstormsessies afgebeeld in blauwe kaders.

15 15

16 16 'Het is goed om bewust te kiezen welke apparaten je aanschaft. Zuinige apparaten dragen bij aan een beter milieu' Andre Lindenbergh Inwoner van Goes Maak gebruik van de zon' Wim van Putten Ondernemer in Goes

17 17 3. Goes heeft grote klimaatambities

18 18 Goes wil in 2045 een energieneutrale gemeente zijn. We lopen hiermee 5 jaar voor op het landelijke doel dat Nederland in 2050 energieneutraal is. Op 1 januari 2021 heeft ons woningbezit gemiddeld label B. Hiermee behalen we een theoretische CO2-reductie van 20% ten opzichte van Om ons woningbezit op label B te krijgen, hebben we tot en met 2020 een budget van 16 miljoen euro beschikbaar. We doen dit om twee redenen: het stabiel houden van de woonlasten van onze huurders en ons steentje bijdragen aan een beter milieu. Woningcorporatie RWS Partner in Wonen Enduris zet zich als Zeeuwse netbeheerder actief in om de lokale en regionale energietransitie te faciliteren om zo snel mogelijk een CO2-neutrale, duurzame, betrouwbare en betaalbare energievoorziening te realiseren. Enduris werkt nauw samen met de regionale overheden en stakeholders om de gestelde klimaatdoelstellingen te verwezenlijken. Want samen werken zijn de sleutelwoorden om uiterlijk in 2050 een gezonde CO2-neutrale samenleving en energieketen te hebben in Zeeland, waar afscheid is genomen van fossiele brandstoffen en gebruik gemaakt wordt van duurzame en hernieuwbare energiebronnen. Netwerkbeheerder Enduris Energieneutraal in 2045 betekent dat alle energie in Goes uit duurzame energiebronnen komt. Alle huishoudens, bedrijven en instellingen én verkeer en vervoer in Goes draaien op 100% hernieuwbare energie en 0% fossiele energiebronnen zoals aardgas, kolen of benzine. Om dit in 2045 te realiseren, zullen we allereerst ons energieverbruik moeten verminderen en anderzijds moeten investeren in meer duurzaam opgewekte energie. Dit draagt bij aan het verminderen van de CO₂ uitstoot in Goes. Om dit te bereiken hebben we de duurzaamheidsambities vastgesteld in de kadernota Goes duurzaam. In dit klimaatprogramma wordt toegelicht hoe we deze ambities vertalen naar acties en doelen. In dit klimaatprogramma werken we vanuit vijf thema s: 1. Duurzamer bebouwde omgeving met energiezuinige woningen voor iedereen. We verduurzamen de bebouwde omgeving, zoals woningen, flats, bedrijven, kantoorpanden en andere gebouwen. Door het toepassen van isolatiemaatregelen en het gebruik van energiezuinige installaties en apparaten wordt de CO₂ uitstoot verminderd. 2. Meer duurzame energieopwekking door gebruik te maken van zon, water, bodem en wind wekken we duurzame energie op binnen onze gemeente. Denk hierbij aan het opwekken van zonne-energie op daken of zonneparken. 3. Schone mobiliteit voor een gezonde omgeving. Dit betekent een overgang naar duurzame vervoersmiddelen en een duurzame infrastructuur. 4. Circulaire economie voor meer hergebruik van waardevolle materialen. Dit is een overgang van een lineaire economie waar veel wordt weggegooid, naar een duurzame, circulaire economie. Binnen een circulaire economie worden alle (onderdelen van) producten hergebruikt of zijn ze gemaakt van natuurlijke materialen. Er worden minder onnodige spullen gekocht. Zo blijft er geen afval over. 5. Klimaatadaptatie voor een veilig, klimaatrobuust Goes met minimale overlast van weersomstandigheden. Ondanks dat we ons best doen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen kunnen we de gevolgen van klimaatverandering niet meer voorkomen. We krijgen te maken met hogere temperaturen, meer extreem weer en een stijgende zeespiegel. Door onder andere aanpassingen in de openbare ruimte, zorgen we ervoor dat we zo min mogelijk hinder ondervinden van de gevolgen van klimaatverandering. Door het hele klimaatprogramma heen lopen drie sporen die in alle thema s terug komen. Dit zijn: Bewustwording: Bewoners en ondernemers hebben behoefte aan informatie, bleek uit de enquête en brainstormsessies. Een gemeente kan bijdragen aan bewustwording op individueel en organisatieniveau, gericht op alle inwoners, bezoekers en ondernemers in Goes én de eigen organisatie. Bewustwording kan al jong beginnen op de scholen in Goes. Zorgen voor een duurzame en klimaatbestendige toekomst is immers geen taak voor alleen vandaag of voor een enkele overheid. Het is zonneklaar dat de enorme uitdaging waar we wereldwijd, nationaal én lokaal voor staan een inspanning vraagt van elk individu, elke onderneming en elke overheid. Samenwerking: De uitdagingen die klimaatverandering met zich meebrengt kunnen we niet alleen aan. Gemeente, maatschappelijke organisaties, inwoners en ondernemers kunnen daarom beter samenwerken aan deze vraagstukken. Ieder vanuit eigen ervaring en met unieke kennis van de eigen omgeving. Het verduurzamen en aanpassen van onze leefomgeving aan een veranderend klimaat is een uitdaging die we samen aan gaan. Binnen Zeeland werken we al samen aan het verduurzamen van de leefomgeving binnen het Zeeuws Energieakkoord en de Energieke Samenleving Eigen organisatie: Daarbij hoort ook dat de gemeente zelf er alles aan doet om de eigen activiteiten te verduurzamen. We kunnen immers pas veel van inwoners, bedrijven en ondernemers vragen als we zelf laten zien dat we ook bereid zijn bij te dragen. Klimaat wordt geïmplementeerd in onze manier van werken. Zo wordt het onderdeel van onze dagelijkse werkzaamheden en wordt het binnen onze organisatie een manier van handelen die onder alle acties ligt.

19 19 Duurzamer bebouwde omgeving Meer duurzame energieopwekking Schone mobiliteit Circulaire economie Klimaatadaptatie

20 Duurzamer bebouwde omgeving Goes in de toekomst In Goes is het prettig wonen, werken en recreëren. Woningen verbruiken veel minder energie door goede isolatie en weinig energieverspilling. Geen enkel huis is meer aangesloten op het aardgasnetwerk. Particuliere woningen energieneutraal in 2045 Op het gebied van duurzaam wonen komt er veel op ons af. Nieuwbouwwoningen mogen niet meer op het aardgasnetwerk worden aangesloten en moeten vanaf 2020 worden gebouwd volgens de BENG (Bijna Energieneutraal Gebouw) normen. Ook bestaande woningen moeten uiterlijk in 2050 aardgasvrij en energieneutraal zijn. Als we vandaag beginnen betekent het aardgasvrij maken van alle bestaande woningen dat we in Nederland ongeveer woningen per werkdag van het aardgas af moeten koppelen. Om het aardgasvrij maken van de bestaande woningvoorraad goed te laten verlopen, moeten we als gemeente uiterlijk in 2020 een planning gereed hebben. Onze doelen: Meer woningen worden energieneutraal We stimuleren duurzame nieuwbouw We stimuleren ondernemers om te verduurzamen en ontwikkelen een duurzaam bedrijventerrein Meer gemeentelijk vastgoed energieneutraal Meer bewustwording over klimaat en een duurzame bebouwde omgeving Regionale doelen: In Zeeland zijn in 2045 alle particuliere woningen energieneutraal Landelijke doelen: Een energieneutrale gebouwde omgeving in PJ 3 energiebesparing in 2020 Al het gemeentelijk vastgoed is in 2040 energieneutraal Elke gemeente heeft in 2020 een planning voor het aardgasvrij maken van bestaande wijken Vanaf 1 juli 2018 worden nieuwbouwwoningen niet meer op het aardgasnetwerk aangesloten Een nieuw bouwbesluit in 2020, dat energiezuinig bouwen volgens de BENG norm verplicht

21 21 Aardgasvrij bouwen, daar zijn we goed in! We zijn goed in het aardgasvrij bouwen van woningen in Goes. We realiseren al sinds 2002 aardgasvrije woningen, namelijk in de wijken Ouverture, Mannee, Aria en Goese Diep. In totaal hebben we in 2018 al meer dan 1300 aardgasvrije woningen in Goes, wat neerkomt op meer dan 7% van het totaal aantal woningen. Dit betekent wel dat de overige 93% van de woningen nog van het aardgas af moet! In samenwerking met de woningbouwcorporatie RWS Partner in Wonen zijn er in Goes al verschillende innovatieve duurzame woningbouwprojecten geweest. Zo wordt het appartementencomplex aan het Hollandiaplein verwarmd door warmte uit het riool oftewel riothermie. Ook heeft RWS Partner in Wonen enkele woningen aangesloten op het IJs van Columbus. Dit is een ijsbuffersysteem, waardoor verwarming via aardgas niet meer nodig is. Het nieuw te bouwen appartementencomplex met commerciële voorziening in Westerschans wordt ook uitgevoerd met een grootschalig ijsbuffersysteem. Vanuit het Zeeuws Energieakkoord is s-heer Hendrikskinderen een van de proefdorpen om particuliere woningverbetering van de grond te krijgen via een dorpsgerichte aanpak. In dit project wordt nauw samengewerkt met de dorpsraad. Visie Om onze duurzaamheidsambities op het gebied van bebouwde omgeving te halen zetten we in op de volgende doelen: Meer woningen worden energieneutraal: in 2017 is het Zeeuws Energieakkoord mede door ons ondertekend. Dit betekent dat we in Zeeland samen met andere gemeenten, de provincie, bedrijven en organisaties gaan werken aan een energieneutrale particuliere woningvoorraad in We stimuleren duurzame nieuwbouw: de gemeente Goes stelt momenteel voor nieuwbouw door particulieren de GPR subsidie beschikbaar. Deze subsidie toetst aan de hand van de vijf aspecten energie, milieu, gezondheid, geluidskwaliteit en toekomstwaarde. Als de maximale score bij deze vijf aspecten wordt behaald verstrekt de gemeente tot 3.000,- subsidie voor duurzaam bouwen. We willen duurzame nieuwbouw blijven stimuleren en kijken daarom naar een passende subsidieregeling voor Goese nieuwbouw. Het bedrijvenpark bij het Poelbos wordt duurzaam ontwikkeld: naast woningeigenaren moeten ook bedrijven verduurzamen. We onderzoeken daarom hoe we het nieuwe bedrijvenpark bij het Poelbos duurzaam kunnen Inwoners zouden goed geïnformeerd moeten worden over de beschikbare subsidies en leningen. ontwikkelen, zonder bedrijven te weerhouden zich hier te vestigen. We ondersteunen bedrijven om te verduurzamen: veel bedrijven moeten energiebesparende maatregelen toepassen die ze binnen vijf jaar of minder terugverdienen. Iedere vier jaar moeten bedrijven bij de Regionale Uitvoeringsdienst melden welke energiebesparende maatregelen ze hebben toegepast. De Regionale Uitvoeringsdienst is verantwoordelijk voor de handhaving van energiebesparende maatregelen bij bedrijven. Als gemeente gaan we bedrijven ondersteunen bij het verduurzamen van hun bedrijfspand en bedrijfsvoering. Dit doen we door kennis te delen en begeleiding te bieden. 3 PJ staat voor Petajoule. Eén PJ staat gelijk aan 279 miljoen kilowattuur elektriciteit. Hiermee kun je bijna woningen van energie voorzien.

22 22 Bewustwording: We hebben als gemeente weinig invloed op het verduurzamen van de bebouwde omgeving. We hebben invloed op onze gemeentelijke gebouwen, in mindere mate op de sociale huurwoningen en we hebben geen invloed op de particuliere woningvoorraad. Bewustwording is daarom ons belangrijkste instrument om te zorgen dat de bebouwde omgeving duurzamer wordt. Om bewustwording te creëren bij inwoners, bedrijven en ondernemers zetten we in op een brede communicatie. We sluiten hiervoor aan bij de communicatiestrategie van het Zeeuws Energieakkoord. Op deze manier brengt iedere instantie eenzelfde boodschap over naar de particuliere woningeigenaren. Daarnaast betrekken we het onderwijs bij het verduurzamen van de bebouwde omgeving. Op scholen wordt aandacht besteed aan hoe je de bebouwde omgeving kunt verduurzamen en via projecten worden de scholieren actief betrokken. Samenwerking: Binnen dit thema werken we nauw samen met andere gemeenten, de provincie en organisaties via het Zeeuws Energieakkoord en de Energieke Samenleving. We willen op die manier woningeigenaren stimuleren hun woning te verduurzamen. Voorlichting over het verduurzamen van de particuliere woning zal zo veel mogelijk worden aangepast aan het woningtype, zodat passende maatregelen kunnen worden getroffen. Vanuit het Zeeuws Energieakkoord wordt de pilot Platform Energiek opgestart die de aanpak voor particuliere woningverbetering moet versnellen. In Goes start de pilot in het proefdorp s-heer Hendrikskinderen. Inwoners van het dorp kunnen advies op maat aanvragen voor het verduurzamen en levensloopbestendig maken van hun woning. Nu al kunnen alle inwoners in Goes advies krijgen over het verduurzamen van hun woning, duurzaamheidsleningen en -subsidies via het Duurzaam Bouwloket. Niet alleen particuliere woningen moeten energieneutraal worden, ook sociale huurwoningen moeten verduurzamen. Daarom werken we ook nauw samen met RWS Partner in Wonen bij het verduurzamen van de sociale woningvoorraad. Een belangrijk aspect hierbij is dat het verduurzamen van woningen voor iedereen bereikbaar is. Samen met RWS Partner in Wonen zoeken we naar een geschikte aanpak voor deze uitdaging. Eigen organisatie: We willen al het nieuw te bouwen gemeentelijk vastgoed energieneutraal bouwen. In 2035 zijn al onze gemeentelijke gebouwen energieneutraal. Wanneer het technisch niet haalbaar is om een gebouw in 2035 energieneutraal te maken, compenseren we de benodigde energie voor dat gebouw door het opwekken van duurzame energie op een andere locatie. Daarnaast geven we dan het goede voorbeeld en besparen we op de energiekosten. We beginnen met het verduurzamen van twee bestaande wijkcentra in Goes. Hiermee maken we een begin naar een energieneutrale gemeentelijke gebouwenvoorraad in Iedere huiseigenaar zou persoonlijk benaderd moeten worden met voorlichting over wat hij/zij maximaal kan doen voor het klimaat.

23 3.2 Duurzame energieopwekking 23 Goes in de toekomst In de toekomst is iedere woning in Goes zelfvoorzienend. Alle energie wordt duurzaam opgewekt, bijvoorbeeld door gebruik te maken van getijdenenergie. Overtollige energie wordt lokaal, in wijken en dorpen, opgeslagen. Daarnaast hebben we minder energie nodig omdat we gebruik maken van energiezuinige apparaten en we in goed geïsoleerde woningen wonen. Onze doelen: Burgerinitiatieven op het gebied van duurzame energieopwekking ondersteunen we zo veel mogelijk Op kansrijke locaties wekken we duurzame energie op We plaatsen zonnepanelen op daken van hiervoor geschikte bedrijfs- en overheidsgebouwen Landelijke doelen: In 2020 is 14% van de energie duurzaam opgewekt In 2023 is 16% van de energie duurzaam opgewekt Het duurzaam opwekken van energie moet bijdragen aan een CO2 reductie van 80-95% in % CO2 besparing in 2050 In de gemeente Goes werd in % duurzame energie gebruikt. Op landelijk niveau moet in % van de totale energieopwekking duurzaam zijn opgewekt. In 2023 moet dit al 16% zijn. Het duurzaam opwekken van energie draagt bij aan een CO₂ besparing van 80-95% in We halen deze doelen door mindere energie te verbruiken en de energie die we nodig hebben duurzaam op te wekken. Duurzame energieopwekking is een uitdaging die we regionaal oppakken als onderdeel van de Regionale Energie Strategie (RES). Hier wordt uitgewerkt hoeveel duurzame energie er potentieel in Zeeland kan worden opgewekt en hoeveel duurzame energie wij in Zeeland willen opwekken. In samenspraak met het Rijk zal dan uiteindelijk worden beslist hoeveel duurzame energie we in Zeeland gaan opwekken om bij te dragen aan de landelijke doelstellingen. Aan de hand van deze cijfers en de potentie in onze gemeente, wordt duidelijk hoeveel duurzame energie wij uiteindelijk binnen onze gemeente moeten opwekken.

24 24 Mensen die een dak hebben dat gunstig is gelegen voor zonnepanelen, kunnen samenwerken met mensen die geen zonnepanelen kunnen plaatsen. Zo hebben meer mensen toegang tot zonne-energie. Zonnepark aan de Vlaamseweg Zonneparken in Goes Ondertussen zitten we niet stil. Er worden twee zonneparken aangelegd in Goes. Eén aan de Vlaamseweg bij s Heer Arendskerke en één bij het Poelbos, aan de Ongereedweg. Met een totale capaciteit van 6,5 MW zonne-energie wekken deze zonneparken genoeg energie op om huishoudens van energie te voorzien. Visie Uiteindelijk moet in 2050 alle energie die we gebruiken duurzaam worden opgewekt. Dit bereiken we door te werken aan de volgende doelen: Burgerinitiatieven op het gebied van duurzame energieopwekking ondersteunen we zo veel mogelijk: we kunnen niet in ons eentje de uitdaging voor de energietransitie aan. We willen dit doen samen met onze inwoners. Daarom ondersteunen we burgerinitiatieven op het gebied van duurzame energieopwekking zo veel mogelijk. Denk bijvoorbeeld aan het faciliteren van een initiatief voor het opstarten van een postcoderoosproject 4. Op kansrijke locaties wekken we duurzame energie op: op dit moment wordt het opwekken van duurzame energie in de openbare ruimte beperkt door provinciaal beleid. Het nieuwe omgevingsplan van de provincie biedt nieuwe kansen om duurzame energie op te wekken. We benutten deze kansen graag. Wel moeten ontwikkelingen voor het opwekken van duurzame energie passen in het Goese landschap en moet er voldoende draagvlak zijn bij de omwonenden. Daarnaast verkennen we de mogelijkheden voor het toepassen van alternatieve manieren van duurzame energieopwekking en kijken we naar kansen buiten de gemeentegrenzen.

25 25 We plaatsen zonnepanelen op daken van hiervoor geschikte bedrijfs- en overheidsgebouwen: bedrijven hebben vaak grote dakoppervlakken die gebruikt kunnen worden voor het plaatsen van zonnepanelen. We willen dit meer benutten en zullen, wanneer de constructie het toelaat, het plaatsen van zonnepanelen op deze daken aanmoedigen. Vanuit het oogpunt dat we als gemeente het goede voorbeeld willen geven plaatsen we waar mogelijk zonnepanelen op gemeentelijke gebouwen. Bewustwording: We dragen bij aan bewustwording door burgerinitiatieven te ondersteunen en hier bekendheid aan te geven. We laten zien hoeveel duurzame energie we in Goes opwekken, bijvoorbeeld door het plaatsen van borden waarop de opgewekte energie van de zonneparken wordt getoond. Ook communiceren we wat we allemaal doen voor het opwekken van duurzame energie. Zo inspireren we anderen en zorgen we dat er meer duurzame initiatieven ontstaan. Samenwerking: Door de populariteit van zonne- en windenergie wordt er vaak op kleine schaal energie opgewekt door particulieren en energiecoöperaties. Dit is goed en als gemeente juichen we dit alleen maar toe. Samen met het aardgasvrij maken van wijken en dorpen vormen deze kleinschalige initiatieven echter wel een uitdaging voor de netwerkbeheerder Enduris, die te maken krijgt met zowel het leveren van energie, als het ontvangen van energie. Nieuwe en grotere aansluitingen moeten worden gerealiseerd om alle energie die opgewekt wordt goed te kunnen vervoeren. Ook zal er gekeken worden naar de tijdelijke opslag van duurzame energie. Door nauw samen te werken met Enduris willen we anticiperen op mogelijke uitdagingen die komen kijken bij de realisatie van zonneparken en windmolens of grote hoeveelheden zonnepanelen in wijken. Naast een samenwerking met Enduris, werken we ook samen met de Zeeuwse Milieufederatie en Zeeuwind. Met deze organisaties worden acties georganiseerd die het verduurzamen van de woning stimuleren, zoals isolatieacties en kortingen bij de aankoop van zonnepanelen. Daarnaast werken we ook samen met inwoners en kleine energiecoöperaties voor het starten van postcoderoosprojecten. Eigen organisatie: We geven als gemeente het goede voorbeeld. Daarom maken we onze duurzame energieopwekking zichtbaar. Er zijn sinds 2009 veel stappen gezet om van de gemeente Goes een CO₂-neutrale organisatie te maken. Het elektriciteitsgebruik van de gemeente wordt volledig gecompenseerd door de aankoop van groene energie. Het verbruik van aardgas en de uitstoot van broeikasgassen door ons eigen wagenpark wordt gecompenseerd door de aankoop van CO₂-credits bij het Zeeuws Klimaatfonds. Het zou mooi zijn als wijkgebouwen worden voorzien van zonnepanelen. 4 Binnen een postcoderoosproject krijgen inwoners de kans om gezamenlijk in een corporatie of in een vereniging van eigenaren te investeren in het opwekken van duurzame energie. In ruil voor deze investering krijgen deelnemers korting op de energierekening. Voor inwoners waarvan het dak niet geschikt is voor het plaatsen van zonnepanelen of inwoners die om een andere reden geen zonnepanelen willen of kunnen plaatsen, is dit een goede kans om alsnog bij te kunnen dragen aan het opwekken van duurzame energie.

26 Schone mobiliteit Goes in de toekomst In Goes is het belangrijkste vervoersmiddel de fiets. Door de ontwikkeling van apps is het heel normaal om te carpoolen voor woon-werkverkeer, waardoor het aantal voertuigen op de weg verminderd is. Een emissievrije auto is de norm. Duurzame auto s en wegen Landelijk is het doel gesteld dat in 2035 alle nieuw verkochte auto s emissievrij kunnen rijden en dat in 2050 alle personenauto s emissievrij kunnen rijden. De grootste opgave ligt echter in de aanpak van het verduurzamen van vracht- en bedrijfsvoertuigen, zoals vrachtwagens en bestelbusjes. Mobiliteit is niet alleen het verduurzamen van onze vervoersmiddelen. Ook het verduurzamen van de infrastructuur hoort hier bij. Om gemeenten en projectontwikkelaars te helpen duurzaamheid toe te passen in de grond-, weg- en waterbouw (GWW) is vanuit de Green Deal Duurzaam GWW de Handreiking Duurzaam GWW ontwikkeld. Onze doelen: Het gebruik van de fiets wordt gemakkelijker dan het gebruik van de auto Het gebruik van een duurzaam vervoersmiddel moet zo min mogelijk bezwaren opleveren We houden de ontwikkelingen rondom deelauto s in de gaten en spelen hier graag op in Landelijke doelen: Per 2035 kunnen alle nieuw verkochte auto s emissievrij rijden In 2050 kunnen alle personenauto s zero-emissie rijden Partijen omarmen de EU-ambitie van een reductie van de CO2- uitstoot in de sector mobiliteit met 60% per 2050 ten opzichte van 1990

27 27 Veel elektrische auto s in Goes! In Goes is halverwege ,4% van de personenauto s elektrisch. We lopen hiermee iets voor op het Zeeuwse gemiddelde. In onze provincie is 0,7% van de personenauto s elektrisch. Omdat elektrische vervoersmiddelen steeds vaker gebruikt worden, moeten wij ons ook aanpassen aan de veranderende vraag, bijvoorbeeld naar laadpalen voor elektrische auto s en fietsen. Een onderzoek van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) in 2018 laat zien dat het aantal laadpalen hard groeit sinds Om deze groei in goede banen te leiden is er beleid vastgesteld om de aanvraag van laadpalen binnen de gemeente Goes te faciliteren. Visie We streven naar een omgeving waar het gebruik van een duurzaam vervoersmiddel normaal is. Een omgeving waar fietsen de standaard is en het gebruik van een vervuilende auto verleden tijd is. Dit bereiken we door te werken aan de volgende doelen: Het gebruik van de fiets wordt gemakkelijker dan het gebruik van de auto: door het ontmoedigen van het gebruik van de auto reduceren we de uitstoot van CO₂ en fijnstof binnen onze gemeente. Dit doen we mede door het creëren van faciliteiten voor fietsers. Het gebruik van een duurzaam vervoermiddel moet zo min mogelijk bezwaren opleveren: het moet makkelijk zijn om met een elektrische auto of fiets naar Goes te komen. Dit kan zijn door het aanbieden van faciliteiten voor elektrische vervoersmiddelen, zoals laadpalen en stallingsmogelijkheden. Naast elektrische vervoersmiddelen komen er ook nieuwe duurzame vervoersmiddelen op de markt en neemt het gebruik van deelauto s in Nederland toe. Wij volgen deze ontwikkelingen en spelen er op in als dat nodig is. We verminderen de CO2 uitstoot bij de aanleg en het beheer van wegen en aanpassingen aan de openbare ruimte: er komt veel CO₂ vrij bij de productie van materialen, de aanleg en het onderhoud van wegen en aanpassingen aan de openbare ruimte. Door gebruik te maken van duurzamere materialen verduurzamen we de aanleg en het onderhoud van wegen en aanpassingen aan de openbare ruimte. Elektrisch rijden moeten jullie promoten. De auto s moeten dan wel opgeladen worden met groene stroom. Bewustwording: Wij zetten in op de randvoorwaarden die deze keuze voor schoner vervoer makkelijker maken, maar óók op het besef dat het een relatief eenvoudige manier is om bij te dragen aan een duurzame wereld. Nadenken over en kiezen voor duurzaam vervoer is iets wat iedereen kan doen. Het is relatief makkelijk om keuzes te maken die passen bij een duurzame levensstijl. Dit laten we zien door te vertellen wat we zelf doen, maar ook door een podium te bieden aan inwoners en organisaties die gekozen hebben voor schoon vervoer. Samenwerking: Schone mobiliteit is veelzijdig. Je kunt denken aan elektrisch rijden, maar ook het gebruik van openbaar vervoer is duurzaam. Door samen te werken met andere overheden willen we zorgen voor voldoende aanbod van duurzame vervoersmiddelen en faciliteiten voor het gebruik van duurzame vervoersmiddelen. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van deelauto s. We zullen nauw samenwerken met eventuele initiatiefnemers en buurtbewoners die deze deelauto gaan gebruiken. Eigen organisatie: Als gemeente hebben we invloed op het inrichten van de openbare ruimte. Voor ons is het daarom de taak de infrastructuur zo duurzaam mogelijk te ontwikkelen. Dit kan bijvoorbeeld zijn door het gebruik van bio-asfalt in plaats van gewoon asfalt bij het vernieuwen van wegen. Daarnaast verduurzamen wij ons eigen wagenpark.

28 Circulaire economie Goes in de toekomst In de toekomst wonen we in een omgeving waar afval niet meer bestaat. Alle verpakkingen zijn herbruikbaar. Inwoners van Goes delen spullen en diensten met elkaar, waardoor niet iedereen alle apparaten zelf hoeft aan te schaffen. Producten die we kopen worden in onze eigen regio geproduceerd en afgebroken. In Goes is er scholing en een opleiding voor circulaire economie. Onze doelen: We zoeken naar kansen voor het toepassen van circulaire economie We passen circulaire economie toe binnen de eigen organisatie Landelijke doelen: Nederland is circulair in 2050 We verbruiken 50% minder primaire grondstoffen in 2030 Door de CO₂ uitstoot bij productie en verwerkingsprocessen van producten te verminderen kan volgens het programma Nederland circulair in 2050 van het Rijk, een CO₂ besparing van 9% van de Nederlandse uitstoot worden bereikt. Dit biedt zoveel kansen, dat we circulaire economie in het klimaatprogramma opnemen als het vierde thema. In 2050 is Nederland circulair. Dit betekent dat we overstappen naar een circulaire economie. Op dit moment leven we in een lineaire economie: grondstoffen worden gebruikt voor het maken die aan het einde van hun levensduur worden vernietigd. Een duurzamer economisch systeem is een circulaire economie.

29 29 In deze economie zijn twee circulaire stromingen: 1. Er wordt gebruik gemaakt van natuurlijke materialen, zodat de reststoffen na het gebruik terugvloeien naar de natuur; 2. De producten worden zo ontworpen dat onderdelen van deze producten na gebruik opnieuw kunnen worden toegepast in andere producten. De aandacht ligt hierbij meer op onderhoud en hergebruik. Als tussenstap naar een volledig circulaire economie in 2050, wil Nederland 50% minder primaire grondstoffen gebruiken in In Goes kregen inwoners in 2018 een nieuwe restafvalcontainer met een chip die het aantal legingen registreert. Bovendien kregen zij een nieuwe container voor gft-afval en komen er twintig ondergrondse containers bij. Vanaf 2019 betalen inwoners per leging van de restafvalcontainer. Hiermee wordt de totale hoeveelheid restafval verminderd en afval beter gescheiden. Door afval beter te scheiden, kunnen we waardevolle grondstoffen recyclen. Slechts 8% van ons restafval is namelijk restafval. Dit kan niet worden gerecycled en wordt verbrand. Denk aan chipszakken, luiers en kattenbakkorrels. Glas, plastic, papier, groente-, fruiten tuinafval, drankkartons en textiel kunnen we wel een tweede leven geven. We hebben in Goes een mooi voorbeeld van circulaire economie. De nieuwe jeugdkliniek van zorginstelling Emergis wordt vanaf 2018 voor een groot deel opgebouwd uit onderdelen van het voormalige Rijkswaterstaat kantoor in Terneuzen. Daarnaast hebben we in Goes een aantal kringloopwinkels en repair cafés die het hergebruik van spullen en materialen aanmoedigen. Visie We streven naar een afvalvrije omgeving. Inwoners van Goes delen spullen en diensten met elkaar, zodat niet iedereen alle apparaten zelf hoeft aan te schaffen. Dit bereiken we door te werken aan de volgende doelen: We zoeken naar kansen voor het toepassen van circulaire economie: circulaire economie staat nog in de kinderschoenen. Op grote schaal wordt het nog niet toegepast, maar er ontstaan wel steeds vaker initiatieven die het principe omarmen. We zullen kansen die voorbij komen, zoals initiatieven op het gebied van circulair bouwen of het delen van producten, waar mogelijk ondersteunen. Een kans die in 2019 voorbij komt is het vernieuwen van de Veersteiger in Wolphaartsdijk. De mogelijkheden om deze circulair te ontwikkelen worden onderzocht. We passen circulaire economie toe binnen de eigen organisatie: circulaire economie toepassen binnen de eigen organisatie betekent het terugdringen van de hoeveelheid afval, afval scheiden en waar mogelijk circulair inkopen. Door circulair in te kopen stimuleren we ondernemers circulaire producten aan te bieden. Bewustwording: Een eerste stap in bewustwording van de mogelijkheden van circulaire economie is vertellen wat het is. In elk huishouden kunnen eenvoudig keuzes gemaakt worden die de productie van niet-duurzame producten terugdringt. Door kleine dingen te veranderen kun je een groot verschil maken en ervaren dat duurzame keuzes ook andere voordelen hebben. Bijvoorbeeld dat het goedkopere of gezondere keuzes zijn. We benadrukken de positieve aspecten van duurzame keuzes. Dit stimuleert de bereidheid om informatie op te nemen en uiteindelijk gedrag te veranderen. Het zou goed zijn als het scheiden van afval meer gestimuleerd wordt Samenwerking: De basis van circulaire economie is samenwerking. Je kunt geen circulair gebouw bouwen, als er geen geschikte materialen beschikbaar zijn die nodig zijn voor de bouw van het gebouw. Om circulair bouwen aan te moedigen dragen we als gemeente bij aan het creëren van een database voor circulaire materialen, zodat er een regionaal overzicht ontstaat van welke materialen er beschikbaar zijn. Afval scheiden kan ook alleen door samen te werken met bedrijven die afval recyclen en spullen delen met de buren gebeurt ook alleen als er een goede basis voor samenwerking is. Afval scheiden draagt ook bij aan het voorkomen van schaarste van grondstoffen, door kostbare metalen en grondstoffen uit het afval te halen. Dit wordt ook wel urban mining genoemd. Eigen organisatie: Binnen onze organisatie gaan we werken aan het inbedden van circulaire economie binnen de dagelijkse werkzaamheden. Er kan gedacht worden aan het toepassen van circulair bouwen bij nieuwe projecten. Ook circulair inkopen draagt bij aan de doelstellingen voor circulaire economie en moedigt lokale ondernemers aan om circulaire producten aan te bieden.

30 Klimaatadaptatie n Wateroverlast Hitte Droogte Overstromingen: Doordat de zeespiegel stijgt en de kans op extreem weer, en daarmee stormen, toeneemt, neemt ook de kans op overstromingen in Nederland toe. Hitte Wateroverlast: In de toekomst zullen we te maken krijgen met meer frequente en hevigere kortstondige regenbuien. Hitte: Droogte De gemiddelde temperatuur in Nederland stijgt. Door de toenemende kans op extreem weer, zullen we in de toekomst ook te maken krijgen met langere en meer frequentere hittegolven. Droogte: Door de stijgende temperatuur en de toenemende hoeveelheid warme dagen krijgen we te maken met meer en langere perioden van droogte. Goes in de toekomst Goes is een veilige gemeente met veel ruimte voor groen, waardoor het in de zomer aangenaam koel blijft en hevige regenbuien niet voor overlast zorgen. Tijdens hevige regenbuien wordt water opgevangen, zodat het tijdens perioden van droogte gebruikt kan worden Ondanks dat we de uitstoot van broeikasgassen zo veel mogelijk verminderen, kunnen we klimaatverandering niet meer voorkomen. We zullen daarom te maken krijgen met een grotere kans op overstromingen, wateroverlast, hittegolven en droogte. Klimaatverandering kan veel schade veroorzaken. Door wateroverlast kunnen huizen en infrastructuur beschadigd raken, hitte veroorzaakt hogere zorgkosten en tijdens lange perioden van droogte kan de landbouw financiële schade oplopen door mislukte oogsten en is de kans op natuurbranden groot. Onze doelen: Goes is een klimaatrobuuste gemeente in 2050 Uiterlijk in 2020 is er een klimaatadaptatieplan Op natuurlijke momenten wordt de omgeving klimaatrobuust ingericht Landelijke doelen: In 2050 is Nederland klimaatrobuust ingericht Uiterlijk in 2019 heeft iedere gemeente een klimaatstresstest uitgevoerd In 2020 heeft iedere gemeente klimaatadaptatie ingebed in gemeentelijk beleid

31 31 Buurtprojecten voor het onderhouden of het ontwerpen van groen in de buurt kunnen bijdragen aan een goede bewustwording. Om te voorkomen dat de gevolgen van klimaatverandering grote schade opleveren, heeft de Deltacommissaris op Prinsjesdag 2017 het nieuwe Deltaplan gepresenteerd, met daarbij het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie (DRA). In dit plan staat beschreven hoe we in de toekomst omgaan met de gevolgen van een veranderend klimaat. Dit is gedaan aan de hand van vier thema s: overstromingen, wateroverlast, hitte en droogte. Visie Het DRA is geschreven om de aanpak te versnellen en te zorgen dat het werken aan klimaatadaptatie minder vrijblijvend is op basis van afspraken over de doelen, de werkwijze en de aanpak. Om dit te waarborgen wordt gebruik gemaakt van de methodiek weten willen - werken. De klimaatstresstest is de start van het proces weten willen werken. Met de doelen uit het DRA in ons achterhoofd, streven we in Goes naar de volgende doelen: Uiterlijk in 2020 is er een klimaatadaptatieplan om te zorgen dat Goes in 2050 klimaatrobuust is ingericht Naar aanleiding van de klimaatstresstest die in 2018 door de gemeente Goes is uitgevoerd, wordt er vanaf 2019 gewerkt aan een klimaatadaptatieplan. Dit plan beschrijft hoe we toewerken naar een klimaatrobuuste omgeving in Zo houden we onze voeten droog tijdens hevige regenbuien, zijn we voorbereid op overstromingen en kunnen we beter omgaan met perioden van hitte en droogte. Het toepassen van groen in de openbare ruimte helpt om zowel wateroverlast, hitte als droogte tegen te gaan. Op natuurlijke momenten wordt de omgeving klimaatrobuust ingericht De (her)inrichting van een gebied is een natuurlijk moment om klimaatadaptieve maatregelen toe te passen. Daarom wordt er op deze momenten gekeken welke maatregelen passend zijn bij het gebied om de gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Voor inwoners is verhuizen of het aanleggen van een nieuwe tuin een natuurlijk moment om klimaatadaptieve maatregelen toe te passen.

32 32

33 33 Klimaatstresstest In Goes hebben we op 13 juni 2018 de klimaatstresstest uitgevoerd. Tijdens deze dag is met deskundigen van binnen en buiten de organisatie gekeken naar de knelpunten die we in de toekomst in Goes tegen gaan komen. De belangrijkste resultaten van de klimaatstresstest zijn dat we in moeten zetten op bewustwording en communicatie en dat het toepassen van groen in de openbare ruimte altijd een goede maatregel is om de gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. De volgende stap is het aangaan van een risicodialoog met stakeholders. Aan de hand van de resultaten van de klimaatstresstest, de risicodialoog met stakeholders en extra onderzoek werken we aan een klimaatadaptatieplan voor de gemeente Goes. In dit klimaatadaptatieplan is het de uitdaging om aan te haken op de uitdagingen die de energietransitie met zich meebrengt en het klimaatprobleem integraal op te pakken. Bewustwording: De gevolgen van klimaatverandering moeten we samen met onze inwoners aanpakken. Als tuinen klimaatrobuust zijn ingericht vermindert de kans op overlast van water hitte en droogte. Bewustwording is daarom belangrijk en inwoners zullen worden gestimuleerd om op natuurlijke momenten, zoals de aankoop of bouw van een huis, hun tuin zo in te richten dat de gevolgen van klimaatverandering voorkomen worden. Samenwerking: Samenwerking en bewustwording zijn bij dit onderwerp nauw met elkaar verbonden. We werken samen met onze inwoners, maar in het openbaar gebied werken we samen met projectontwikkelaars en uitvoerders om de gevolgen van klimaatverandering zo veel mogelijk te voorkomen. Samen met andere gemeenten en de provincie werken we samen aan de uitdagingen die klimaatverandering met zich meebrengt. Bijvoorbeeld door het opstellen van een gezamenlijk document met de resultaten van alle Zeeuwse klimaatstresstesten. Eigen organisatie:binnen de eigen organisatie moet het toepassen van maatregelen voor klimaatadaptatie een gewoonte worden bij het maken van nieuwe plannen. Er wordt geen nieuwe wijk meer gebouwd, zonder het toepassen van klimaatadaptieve maatregelen. Ook bij de herinrichting van gebieden worden klimaatadaptieve maatregelen toegepast. Een nauwe samenwerking tussen en binnen de afdelingen is hierbij noodzakelijk. Om dit te bereiken investeren we in bewustwording en samenwerking binnen de gemeentelijke organisatie.

34 34

35 35 4. Organisatie en financiën

36 Organisatie We werken binnen het klimaatprogramma met een klimaatteam voor de programmasturing, ondersteuning, communicatie en monitoring. Dit team zorgt voor een jaarlijkse uitvoeringsagenda met daarbij een evaluatie van het programma afgelopen jaar en een doorkijkje naar het komend jaar. Daarnaast zal dit team deels zelf voor projectuitvoering zorgen en actief de samenwerking opzoeken met de andere afdelingen, partners en de samenleving. Hierdoor blijft het programma relevant en actueel met als doel om een zo groot mogelijke impact te bereiken.