HISTORIE VAN DE UTRECHTSE PAARDENKLINIEK

Transcriptie

1 HISTORIE VAN DE UTRECHTSE PAARDENKLINIEK René van Weeren Hoe het allemaal begon De eerste diergeneeskundige opleiding ter wereld werd geopend in 1762 in Lyon (Frankrijk). Al heel snel volgden anderen en tegen het einde van de 18 e eeuw hadden de meeste Europese landen wel een eigen veterinaire opleiding. De meeste, maar niet alle. In Nederland werd er in de 18 e eeuw wel over de noodzaak van een opleiding gepraat, maar gedaan werd er niets. Het eerste echte initiatief werd genomen rond 1810 toen de Franse bezettingsmacht serieuze plannen had een école vétérinaire op te richten in Zwolle in wat in die tijd het Département de l haute Yssel heette. De val van het Napoleontische Keizerrijk maakte echter een einde aan dit initiatief. Pas in 1821 werd uiteindelijk, mede door bemoeienis van Koning Willem I, een Nederlandse diergeneeskundige opleiding gestart. Gekozen was nu voor Utrecht als vestigingsplaats. De nieuwe Rijks Veeartsenijschool werd gevestigd op de terreinen van het 17 e eeuwse landgoed Gildestein, dat ten oosten van de stad Utrecht lag aan de steenweg naar de Bilt. Waar overigens in het buitenland veelal de behoefte aan goede paardenartsen voor het leger het hoofdmotief voor het stichten van een diergeneeskundige opleiding was, was dat in Nederland niet het geval. Hier vormde vooral de economische schade die veroorzaakt werd door belangrijke veeziekten (met name runderpest en longziekte, beide aandoeningen die nu hier al lang uitgeroeid zijn) de drijfveer. Wél was overigens het feit dat Utrecht een belangrijke garnizoensstad was mede bepalend voor de keuze van de plaats van vestiging. De 19 e en begin 20 e eeuw De nieuwe opleiding ging aanvankelijk voortvarend van start met zo n 20 studenten per jaar (die waren in die tijd allemaal nog intern en droegen in eerste instantie, naar buitenlands voorbeeld, ook een uniform). De Belgische afscheiding van 1830 zorgde voor een vermindering van het aantal studenten (de Belgen openden al in 1832 een eigen opleiding in Brussel) en in het midden van de 19 e eeuw werd een dieptepunt bereikt: in de jaren van 1848 tot 1855 arriveerden er in totaal maar 8 (!) eerstejaars studenten. Dat is, gezien de grote animo en de numerus fixus van tegenwoordig, amper meer voorstelbaar! Gelukkig keerde het tij. Dat kwam enerzijds door een andere aanpak binnen de school, anderzijds door belangrijke nieuwe ontdekkingen die de diergeneeskunde sterk vooruit hielpen in die jaren. Met name mensen als Pasteur hadden met hun ontdekkingen op het gebied van de microbiologie (bacteriën, schimmels, gisten) grote betekenis voor mens én dier. Hierdoor kwam het vak in een duidelijk beter aanzien te staan. Dat vertaalde zich ook in maatschappelijk opzicht. Was de opleiding begonnen als simpelweg veeartsenijschool (te vergelijken met het huidige MBO-niveau), in 1918 werd de opleiding verheven tot Veeartsenijkundige Hoogeschool. Bij die gelegenheid koos men ook een nieuw logo. Het beeldmerk van s Rijksveeartsenijschool was simpelweg het rijkswapen geweest (figuur 1). De nieuwe Hoogeschool wilde zich onderscheiden en koos voor een afbeelding van Androclus en de Leeuw (figuur 2), die gebaseerd was op een legende uit de Oudheid (zie kader). De huidige faculteit Diergeneeskunde heeft het 175-jarig bestaan in 1996 aangegrepen om een nieuw logo te introduceren, gebaseerd op dezelfde legende. Wat was de rol van het paard in deze hele periode? Zoals al gezegd, het paard was

2 niet de primaire drijfveer van de Utrechtse veeartsenijschool. Wél werd, zoals praktisch gesproken overal elders, een groot deel van het onderwijs aan de hand van het paard gegeven en stond het dus centraal in de opleiding. Uiteraard was het paard in die tijd van enorme economische en militaire betekenis en aldus één van de pijlers van de hele maatschappij. Het grote belang van het paard blijkt al uit de patiëntenaantallen van het jaar 1861/1862. In dat jaar werden er in Utrecht 18 koeien, 4 ezels, 20 geiten, 12 varkens, 300 honden, 15 katten en 467 paarden behandeld. De totale patiëntenaantallen zijn in vergelijking met de huidige situatie niet hoog, wel is duidelijk dat het paard (in aantal meer dan alle andere soorten samen) een zeer prominente plaats innam. In die tijd was de medische (en veterinaire) wetenschap nog niet zo ver gevorderd. Zo deed men operatieve ingrepen op slechts locaal verdoofde dieren die door middel van de zogenaamde travail-bascule in horizontale positie werden gebracht (figuur 3,4). Dat gaat tegenwoordig met de huidige kennis van de anaesthesiologie wel anders! Wat ook veranderd is, is de houding ten opzichte van roken. Is nu roken in openbare gebouwen verboden, ruim een eeuw geleden werd het gezien als bittere noodzaak (figuur 5). Willem Cornelis Schimmel was een paardenman bij uitstek en één der leraren van s Rijksveeartsenijschool (RVAS) die zich veel moeite heeft getroost het diergeneeskundig onderwijs op een hoger peil te brengen door te streven naar een verheffing van de school tot een instelling van hoger onderwijs (figuur 6,7). Schimmel stierf in het harnas als directeur van RVAS in 1914 en heeft die verheffing niet meer mogen meemaken, maar 4 jaar later was het een feit. Als eerbetoon aan deze eminente paardenarts is het vernieuwde gebouw van het Departement Gezondheidszorg Paard Willem C. Schimmelgebouw genoemd. Deel van de Utrechtse Universiteit Het diergeneeskundige onderwijs en onderzoek bloeide als nooit tevoren na de verheffing tot Veeartsenijkundige Hoogeschool (VH). Echter, ook in die dagen waarde het bezuinigingsspook rond en het was al snel gedaan met de zelfstandige VH. Op puur financiële gronden werd besloten tot aansluiting bij de (al sinds 1636 bestaande) Utrechtse Universiteit. In 1925 kwam het aldus tot de oprichting van de Faculteit der Veeartsenijkunde (later: Diergeneeskunde) van deze universiteit. Een situatie die tot op de dag van vandaag bestaat. In eerste instantie brak een moeilijke tijd aan: de crisisjaren waarin bijna geen investeringen gedaan werden met daarna de zware oorlogsjaren. De Faculteit kwam de oorlog redelijk ongeschonden door hoewel in de barre laatste oorlogswinter wel een deel van de nog aanwezige proefdieren hun weg vond naar de magen van het personeel. Om geen lastige vragen of claims van de bezetter te krijgen werd er wel voor gezorgd dat deze dieren op papier allemaal aan ernstige besmettelijke ziekten overleden waren en dus niet voor consumptie geschikt geweest waren! De jaren 50 waren jaren van wederopbouw. De oude locatie aan de Biltstraat was al aan het einde van de jaren 30 eigenlijk niet meer geschikt om als volwaardige Faculteit dienst te doen en na de oorlog was die situatie echt nijpend geworden. Eén van de hoogleraren brak zelfs een voet toen hij door de vloer van zijn laboratorium zakte! Er werden allerlei plannen voor nieuwbouw gemaakt, maar de prioriteiten van Den Haag lagen vooralsnog elders. Het zou nog tot het midden van de jaren 60 duren vóórdat de eerste paal de grond in zou gaan voor een complete nieuwbouw van de Faculteit. Niet op de oude (inmiddels rondom helemaal volgebouwde) locatie, maar in de zogenaamde Johannapolder, later omgedoopt tot Uithof ten oosten van de stad Utrecht. De eerste klinieken werden opgeleverd in Ruim 20 jaar later, in 1988,

3 vertrok de laatste afdeling van Diergeneeskunde van het Biltstraatcomplex naar De Uithof en was de verhuizing voltooid. Het is grappig dat de faculteit Diergeneeskunde bij het vieren van het 175-jarig bestaan van diergeneeskundig onderwijs in Nederland in 1996 weer teruggreep op de oude legende van Androclus en de Leeuw bij het kiezen van een nieuw beeldmerk, na een lange logo-loze periode (figuur 8). Inmiddels waren er vérgaande ontwikkelingen in de maatschappij geweest die grote gevolgen hadden voor de positie van het paard. De mechanisatie en motorisering kwamen goed op gang na de Eerste Wereldoorlog en werden nog aanzienlijk versterkt in de Tweede. Na die oorlog was de rol van het paard in het leger uitgespeeld. In de jaren 50 en 60 veroverde de tractor stormenderhand het platteland. Het laatste paard van Van Gend & Loos ging in 1957 met pensioen. In veterinaire kring werd er serieus rekening mee gehouden dat het paard volledig gemarginaliseerd zou worden. De moderne tijd Inmiddels weten we dat het paard helemaal niet op z n retour is. Integendeel, het paard heeft een geweldige comeback gemaakt en is daar nog steeds mee bezig. De aantallen paarden in Nederland hebben een historisch dieptepunt bereikt in de jaren 60 om daarna weer te stijgen. Nu zijn het echter, een enkele uitzondering daargelaten, geen gebruikspaarden meer voor het agrarisch bedrijf of voor transportdoeleinden. Het paard is door veel mensen ontdekt als uitstekend wedstrijd- en recreatiedier. Dat betekende echter ook dat er meer vraag is naar gespecialiseerde veterinaire hulp. Zelfs meer dan vroeger omdat de eisen die tegenwoordig aan het paard gesteld worden qua prestatievermogen in veel gevallen beduidend hoger zijn dan vroeger. Dit heeft geleid tot het ontstaan van verschillende goed geoutilleerde en gespecialiseerde paardenklinieken in den lande. Ook aan de Utrechtse faculteit Diergeneeskunde heeft men de maatschappelijke ontwikke-lingen gesignaleerd en op juiste waarde geschat door de klassieke indeling in (diersoortoverschrijdende) disciplines (zoals Inwendige Ziekten, Voortplanting en Heelkunde) los te laten en over te gaan tot de vorming van één op de diersoort paard gerichte specialistische kliniek die alle disciplines omvat. Alleen zo kunnen we de dierenarts van de toekomst opleiden en alleen zo kan er tegemoet gekomen worden aan de eisen die de huidige paardenbezitter stelt. Ook maakt het een betere integratie binnen het voor de ontwikkeling van het vakgebeid onontbeerlijke onderzoek mogelijk. Het paard is al ruim vijfduizend jaar (sinds het moment van domesticatie) de beste metgezel van de mens. Het ziet er naar uit dat dit de komende tijd zeker zo zal blijven. Het departement Gezondheidszorg Paard hoopt aan deze speciale verbintenis nu en in de toekomst op positieve wijze bij te dragen. Androclus was een slaaf van de Romeinse proconsul in Noord-Afrika. Hij ontvluchtte de slavernij (waar de doodstraf op stond) en verborg zich in een hol in de woestijn. Dat hol werd bewoond door een leeuw die later thuiskwam en gewond bleek: het dier had een grote doorn in één van zijn poten en was ernstig kreupel. Androclus haalde de doorn uit de poot, verzorgde de wond en trok verder. Veel later werd hij door de Romeinen gepakt en veroordeeld tot de dood in de leeuwenkuil. Toen Androclus daar in gegooid werd bleek in die kuil echter de leeuw te zitten bij wie hij indertijd de doorn verwijderd had. Het dier herkende hem en viel hem niet aan, maar liet zich door Androclus aanhalen. De Romeinse proconsul was zo onder de indruk van het gedrag van de leeuw dat hij zowel Androclus als de leeuw in vrijheid liet stellen. Deze laatste twee werden daarna onafscheidelijk.

4 Figuren Figuur 1. Het logo van s Rijksveeartsenijschool ( ). Figuur 2. Het logo van de Veeartsenijkundige Hoogeschool ( ). Figuur 3. Een travail-bascule in gebruik (waarschijnlijk begin 20 e eeuw). Deze foto is elders genomen, niet op de Utrechtse Veeartsenijschool, maar illustreert het gebruik van de travail-bascule (waarvan 2 identieke exemplaren in Utrecht stonden) goed.

5 Figuur 4. Eén van de oorspronkelijke travailbascules is in de vernieuwde universiteitskliniek weer opgebouwd en is nu een blikvanger in de hal van het departement Gezondheidszorg Paard.

6 Figuur 5. Anatomie practicum in de 19 e eeuw. Men rookt allemaal pijp tegen de enorme stank die vaak in de ontleedruimten hing. Figuur 6. Kreupelheidsonderzoek bij het paard door Dr. W.C. Schimmel, naar wie het huidige gebouw genoemd is (eind 19 e eeuw)

7 Figuur 7. Titelpagina van het jubileumalbum dat aangeboden werd aan Willem Cornelis Schimmel ter gelegenheid van zijn 25-jarig leraarschap aan s Rijksveeartsenijschool. Schimmel, naar wie het vernieuwde gebouw van het departement Gezondheidszorg Paard genoemd is, werd geboren in 1846 in Voorthuizen. Het vervolg van zijn veterinaire carrière die op de afbeelding vermeld is was dat hij in 1910 directeur werd van s Rijksveeartsenijschool, welke functie hij zou behouden tot aan zijn dood op 17 december In 1913 kreeg hij een eredoctoraat in de geneeskunde met als promotor de latere Nobelprijswinnaar Christiaan Eykman. Schimmel was een collegiaal ingesteld persoon die gewaardeerd werd door studenten en collega-docenten en ook in het buitenland een goede naam had. Hij was hoofdauteur van de Handleiding tot de paardenkennis voor de cadetten der cavalerie en artillerie, een werk dat drie drukken beleefde. (Afbeelding overgenomen uit: Offringa, C: Van Gildestein naar Uithof, deel I. R.U. Utrecht, 1971). Figuur 8. Het huidige logo van de faculteit Diergeneeskunde (1996-heden).