Suraya den Hollander, 1VTB, Fontys Hogeschool voor de Kunsten, 2015.

Transcriptie

1 Iconografisch onderzoek Suraya den Hollander, 1VTB, Fontys Hogeschool voor de Kunsten, 2015.

2 Polyptiek Giovanni Bellini Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië.

3 Inhoudsopgave Vooronderzoek Pre-iconografische beschrijving Invloeden Iconografische interpretatie SS. Giovanni e Paolo Polyptiek in context van de tijd Bronnen p. 1 pp. 2-5 pp. 6-7 pp p. 13 p. 14 p. 15

4 Vooronderzoek Polyptiek Een polyptiek is een schilderij op paneel, dat uit meer dan drie delen bestaat. Dit genre is gegroeid uit het katholieke altaarstuk. Polyptieken zijn zeldzaam. De meeste zijn dan ook van aanzienlijke grootte. Ze werden op bestelling gemaakt door rijke schenkers, die dan werden afgebeeld op de buitenzijde. Een polyptiek werd meestal niet verhuisd vanwege zijn afmetingen, dit in tegenstelling tot de kleinere en intieme diptieken. Predella Een predella is een optrede waarop een altaar rust en waarop de priester knielt. In de beeldende kunst wordt deze term eveneens gebruikt voor het voetstuk van een altaarstuk of retabel. Familie Bellini Giovanni Bellini is de zoon van kunstschilder Jacopa Bellini en broer van kunstschilder Gentile Bellini. Giovanni werd dan ook opgeleid door zijn vader, Jacopo Bellini 3. De Bellini s hebben de basis gelegd voor de ontwikkeling van de Venetiaanse schilderkunst. Bij hen begint de schilderkunst van de Nieuwe tijd. Het werk van Giovanni Bellini markeert de definitieve breuk met de Gotische stijl. Hij behoort tot de generatie kunstenaars waarvan leerlingen de grote meesters van cinquecento werden 4. St. Vincent Ferrer Het veelluik van St. Vincent Ferrer, uitgevoerd voor het altaar gewijd aan de heilige in de Venetiaanse basiliek van Sint-Jan en St. Paul, is Bellini s eerste publieke opdracht. Het bestaat uit negen panelen gerangschikt in drie delen: boven de Piëta met de Maagd en de engel van de Aankondiging aan de zijkant; in het centrum van de patroonheilige met H. Christoffel en H. Sebastiaan aan de zijkanten; in de predella vijf wonderen van de heilige. Vroeger werd het schilderij bekroond met een lunet, die verloren is gegaan 1. Vincent Ferrer Vincent Ferrer is een bekende predikant. In 1367 trad hij in bij de dominicanen. Na zijn priesterwijding werd hij werkzaam als boeteprediker en als professor in Valencia. Hij was de biechtvader van paus Benedictus XIII in Avignon. Door zijn bemiddeling werd het Westers Schisma opgeheven. Om zijn werk als boeteprediker voort te zetten trok hij naar Normandië en Bretagne. In gezelschap van schare boetelingen trok hij op een ezel door het land. In 1458 werd Ferrer door paus Calixtus III heilig verklaard. Zijn feestdag is op 5 april. Vincent is patroon van de tegelbranders, de houtbewerkers, de dakdekkers en de loodgieters en beschermheilige voor een goed huwelijk, vruchtbaarheid en een zalige dood en verder tegen hoofdpijnen, vallende ziekten, koorts en ziekten en gevaren van alle aard html 4 Toman, R. (p. 358) 1

5 Pre-iconografische beschrijving Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, De aankondiging, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. Bovenste gedeelte - links Je ziet een persoon die tot aan zijn middel is afgebeeld. Diegene is en-profil afgebeeld en houdt zijn rechter arm gebogen omhoog. De persoon heeft een rond bandje om zijn hoofd heen en daaronder zit zijn haar. Zijn haar is bruin en gekruld. De persoon heeft vleugels op de rug die bestaan uit de kleuren goud, blauw en rood. De persoon heeft blauwe kleding aan met een band om zich heen waar gouden kruizen op staan. In de handen van de persoon zitten drie bloemen met een lange steel. Deze bloemen zijn wit. Één bloem is open en richt zich op de kijker van de afbeelding, de andere bloem is ook open maar zie je vanaf de zijkant en de derde bloem is nog dicht. Bovenste gedeelte - midden Er zijn hier drie personen afgebeeld. De linker persoon kijkt heel droevig. De persoon heeft een ketting om en draagt bruine kleding met een rood bandje om de taille. De persoon ondersteunt de persoon in het midden van de afbeelding. Ook heeft de persoon rossig gekruld haar en vleugels op haar rug. De middelste persoon heeft een ontbloot bovenlijf en draagt op de heupen een wit gedrapeerd kledingstuk. De persoon oogt heel mager en ziet er bedroefd uit. De persoon heeft lang bruin gekruld haar en heeft de voorste plukjes naar achter gebonden. Ook heeft de persoon een klein baardje. De persoon steunt op de personen naast zich en houdt zijn rechterarm licht gebogen. De rechter persoon is en-profil afgebeeld. De persoon heeft bruin gekruld haar en draagt bruine kleding. De persoon ondersteunt de persoon die in het midden is afgebeeld met haar handen. De persoon heeft ook vleugels op haar rug. Bovenste gedeelte - rechts De persoon die afgebeeld is, is aan het bidden. De persoon heeft namelijk de handen tegen elkaar en de ellebogen op en meubel geplaatst. De persoon draagt zwarte kleding met een capuchon en daaronder een rood kledingstuk. Achter de persoon bevindt zich een rood doek dat hangt aan een aantal punten. De persoon kijkt met de ogen naar boven en heeft de mond half open. 2

6 Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Middelste gedeelte, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. Middelste gedeelte - links Er zijn hier twee personen afgebeeld. Een man die met zijn enkels in het water staat en met zijn handen een lange stok vast houdt waarop hij steunt. De man draagt blauwe kleding met een roze mantel die hij heeft vastgeknoopt om zijn middel en heeft de man een aureool. Op de achtergrond zie je een stadje. Ook zie je lucht met een aantal wolken. In de nek van de man zit een klein kindje. Dit kindje leunt met haar armpjes op het hoofd van de man. Je ziet maar één beentje van het kindje en het heeft een wit met oranje kleding aan. Het kindje heeft ook een aureool. Middelste rij - rechts Er is één persoon afgebeeld. De persoon is met touw vastgebonden aan een paal en heeft negen pijlen in zijn lichaam. De persoon heeft ook een aureol. De persoon heeft een ontbloot bovenlichaam, maar heeft wel een wit kledingstuk om zijn heupen heen. De persoon kijkt met zijn ogen naar boven. Ook heeft de persoon blote benen en staat hij op blote voeten. Op de achtergrond zie je een stadje. Ook zie je lucht met een aantal wolken. Middelste gedeelte - midden Er is één persoon afgebeeld. De persoon draagt witte kleding met daarover een zwarte mantel. De persoon heeft een droevig gezicht en kijkt met zijn ogen omhoog. De persoon heeft een aureool. In zijn rechterhand houdt hij een open boek vast. Uit zijn linkerhand komen vlammen. 3

7 Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Predella, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. Onderste gedeelte - links Aan de linkerkant van de pilaar zijn er zeven mensen afgebeeld. Helemaal links zitten er vijf personen op hun knieën met hun hoofden gericht op de persoon in de lucht. Van twee personen kun je zien dat zij bidden (handen tegen elkaar) en één persoon heeft zijn handen open gericht naar boven. De voorste persoon heeft een rood kledingstuk aan, half lang bruin haar en een baard. De man erachter heeft grijs haar, een baard en een groen kledingstuk aan. De vrouw daarachter heeft een hoofddeksel op en een jurk aan. De vrouw of het meisje vooraan heeft een witte jurk aan en blonde lange haren. In het water drijft er nog een persoon op haar rug. Deze vrouw heeft een witte jurk aan. In de lucht zweeft er nog een persoon op wolken. Deze persoon heeft witte kleding aan met daar overheen een zwarte mantel. De persoon houdt van zijn rechterhand zijn wijsvinger omhoog. De persoon kijkt neer op de mensen die naar hem kijken. Ook heeft hij nog een apart hoofddeksel op. Op de achtergrond zie je een aantal gebouwen staan. Er staan keizerlijke muren in de stad. Ook zie je water en een brug. Aan de rechterkant van de pilaar staan er negen personen afgebeeld. In de lucht zweeft een vrouw uit een wolk tot aan haar middel. Ze heeft witte kleding aan en een zwarte mantel. Ook heeft ze een kransje op haar hoofd en houdt ze haar handen open en kijkt ze naar de mensen onder haar. Onder haar staat een vrouw met een zwarte hoed en een lange jas. De vrouw draagt een kind met rode kleding in haar handen. Naast haar staat een man met rode bovenkleding en bruine kleding. Onder het puin ligt een vrouw die aan het bidden is met rode kleding aan en kijkt naar boven. Daarachter ligt een kindje die heel bang naar boven kijkt. Boven deze personen staan twee mannen met een hakbijl. De voorste man heeft lange rode kleding aan en een grote hoed op. De man erachter met de hakbijl heeft een witte maillot aan met bruine bovenkleding. Helemaal rechts staat er nog een man afgebeeld. Deze man heeft een rode maillot aan en bruine bovenkleding. Op de achtergrond zie je een gebroken muur met op de grond de stukken muur. Ook staan er nog twee gebouwen. In de deuropening zie je een pas naar een berg toe. Onderste gedeelte - midden Op deze afbeelding staan heel veel personen afgebeeld. Een aantal personen die staan hebben een zwart gewaad aan met een rode sjerp of een rood hoedje. Ook hebben vele een rood gewaad aan. De personen op de bankjes links kijken naar de spreker. Één man luistert naar de persoon met een klein stoeltje die hem wat influistert in zijn hoor. De voorste man is een oude man met een baard. Hij kijkt heel bedroefd naar beneden. Hij heeft een witte mantel om. De personen die op de grond zitten zijn allemaal vrouwen. Deze vrouwen hebben een witte hoofddoek om. Éen van de vrouwen heeft ook een kind vast. De vrouwen kijken allemaal naar de spreker. Voor de spreker zitten twee personen en een dier geknield. De personen ogen heel mager en hebben witte doorschijnende kleding aan. De spreker heeft een wit gewaad aan met daarover een zwarte mantel. Ook staat er nog een persoon in een zwarte mantel met een zwarte hoofddoek met zijn rug gericht naar de kijker van de afbeelding. Op de achtergrond staat een rood gebouw, een rode ronde toren, een wit gebouw en daarachter nog een ander gekleurd gebouw. In de verte staan er stadsmuren die omhoog gaan de berg op. 4

8 Onderste gedeelte - rechts Aan de linkerkant van de pilaar staan er twaalf personen afgebeeld. Helemaal links staan er een aantal personen achter een toonbank. Zij hebben rode kleding aan en één man heeft er een zilveren mantel die ook aan de voorkant valt overheen. Aan de andere kant van de toonbank grijpen er een aantal personen naar artikelen op de toonbank. De voorste man heeft een wit gewaad aan met daarover een zwarte mantel. De man heeft ook een hoofddeksel op net zoals de man achter hem met de baard. Daarachter zie je nog het lichaam van een ander persoon waarvan je het gezicht niet kunt zien. Deze persoon heeft laarzen aan, rode kleding en een zwarte mantel die ook van voor valt. Achterin bij de boog staan twee mannen opgesteld. Één met een zwart hoofddeksel en de ander met een rood hoofddeksel. Ook staat er iets voor hen een aantal mannen te praten in zwarte kleding met rode mantels. Daarachter zit een man in een rode maillot, zwarte trui en een rode punt hoed op. Aan de rechterkant van de pilaar staan er zes personen afgebeeld. Helemaal links lopen er een aantal personen op een pad waarbij er één persoon op een dier zit. Deze persoon heeft een groot hoofddeksel op. Achter de persoon op het dier loopt een ridder met een helm en een wapen in zijn hand. Daarachter loopt een man in een rode trui met ook een wapen bij zich. Daarachter staat een man aan een paal vastgebonden. De man staat op blote voeten en heeft wit met rode kleding aan. De man is aan het bidden en kijkt naar boven. In de lucht zweeft er nog een persoon. Deze persoon heeft witte kleding aan en een zwarte mantel. Ook draagt deze persoon een hoofddeksel. De persoon zweeft op een soort wolk. Op de achtergrond zie je een weg lopen naar een stadje toe. 5

9 Invloeden Andrea Mantegna Giovanni laat zich heel erg beïnvloeden door het werk van zijn tijdgenoot en aangetrouwd familielid Andrea Mantegna. Mantegna is namelijk getrouwd met zijn zus. De intense uitwisseling van ideeën tussen de twee en de resulterende invloeden waren fundamentele weerslag op het lot van de schilderkunst in Noord-Italië te hebben 1. Kenmerkend voor Mantegna s werk zijn de heldere kleuren, het sterke lineaire perspectief en de scherpe belijning. De onderwerpen waren veelal klassiek of religieus van aard. Zoals je hiernaast ziet maakte hij ook gebruik van de doorkijken van de ramen in de achtergrond. Dit was typerend voor de Vlaamse primitieven 2. In dit schilderij hiernaast door Mantegna komen vele kenmerken van de Italiaanse kunst nadrukkelijk naar voren: ruimtelijke overzichtelijkheid dankzij de perspectief, een naturalistische landschapsachtergrond, klassieke architectonische en decoratieve motieven en een geïdealiseerd menselijk figuur harmonieus geproportioneerd en naakt weergegeven. Bellini heeft vooral naar de anatomie en het dramatische in de werken van Mantegna gekeken en heeft de Vlaamse primitieven en klassieke oudheid ook meegenomen in zijn werk. Bellini heeft de H. Sebastiaan ook meerdere malen geschilderd. Bellini maakte zich de technische en stilistische vernieuwingen van de vroege renaissance eigen. Bellini heeft als het ware de vernieuwingen van de Vlaamse en Florentijnse kunst verenigd. Hij schiep een nieuwe artistieke taal met een Venetiaans accent. Dit werd onmiddellijk door andere schilders in de stad overgenomen. Andrea Mantegna, San Sebastiano, ca Paneel, 68 x 30 cm. 1 html 2 section_2_0.html 6

10 Antonello Da Messina Maar ook het bezoek van Antonello da Messina aan Venetië in 1475 had een invloed op de Venetiaanse schilderstijl. Het lijkt ook de talenten in Giovanni te hebben losgemaakt. Zijn kleuren werden sterker en kregen meer diepte zonder dat de interactie tussen vorm en ruimte verloren ging. De olieverftechniek van Da Messina maakte veel mogelijk voor Giovanni. Deze olieverftechniek heeft Da Messina in Vlaanderen van Jan van Ecyk geleerd. De techniek van de met olie verbeterde tempera (op basis van eiwit) 1. Hiernaast een werk van Antonello Da Messina waarin hij ook de H. Sebastiaan weergeeft. Antonello Da Messina, San Sebastiano, html 7

11 Iconografische interpretatie (Afb. 1) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Aankondiging, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. De aankondiging en de Piëta. Gabriël Gabriël de aartsengel, de boodschapper van God en de verkondiger van de Geboorte, niet alleen vereerd door christenen, maar ook door de oude Hebreeërs en de moslims. Hij komt zowel voor in het Oude Testament als in de Koran. In dit polyptiek is hij afgebeeld als de engel van de aankondiging. De boodschap van Gabriël aan Maria luidde: 'Gij zult zwanger worden en een zoon baren en gij zult hem de naam Jezus geven' 1. (afb. 2) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Aankondiging, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venentië. Piëta (afb. 2) Piëta (bewening). Bewening wordt gebruikt om de onmiddelijke op de kruisafneming aan te duiden, waarin het lichaam van Christus, uitgestrekt of op de grond of een altaarachtig blok steen, wordt omringd door rouwenden. Op de achtergrond bevinden zich de Piëta engelen. Zij ondersteunen het lichaam van Christus bij de armen 3. Gabriël is afgebeeld met een lelie in de hand (dit is zijn attribuut). De lelie staat symbool voor zuiverheid en reinheid en is vooral verbonden met Maria en de maagdelijke heiligen 2. (afb. 3) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Aankondiging, Tempera on p paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. Maria 'Madonna' Maria vouwt de handen in gebed. Zij draagt haar traditionele kleuren namelijk een rood gewaad onder een blauwe mantel. Onderdeel van de aankondiging. 1 Hall, J. (1993) (p. 114). 2 Hall, J. (1993) (p. 203). 3 Hall, J. (1993) (p. 282). 8

12 pest). Vincent Ferrer (afb. 5) Vincent Ferrer, beroemd predikant die heel Europa doortrok om de mensen op te roepen zich van hun lakse levenswijze te bekeren. Hele volksmassa's kreeg hij op de been. Hij wist ze meesterlijk te bespelen in dienst van het evangelie. Hij behoord tot de Orde der Predikheren, de Dominicanen. Beschermers tegen de pest en de pijlen van Apollo die ziekten veroorzaakten. (afb. 4) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, St. Christophel, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. Hij is de patroonheilige van de Spaanse stad Valencia en de Bretonse plaats Vannes. Vincent is patroon van de tegelbranders, de houtbewerkers, de dakdekkers en de loodgieters en beschermheilige voor een goed huwelijk, vruchtbaarheid en een zalige dood en verder tegen hoofdpijnen, vallende ziekten, koorts en ziekten en gevaren van alle aard 5. Hij draagt een witte tunica en scapulier met daarover een zwarte lange mantel met kap. Dit draagt hij omdat hij predikant is. Stichter van de orde der predikheren is Dominicus. Zijn attributen hebben allemaal betrekking op zijn activiteiten als boeteprediker. H. Christoffel (afb. 4) Christofoor (Christoffel) is een voormalige christelijke heilige en martelaar. Hij werd in 1969 van de rooms katholiek heiligenkalender afgevoerd vanwege zijn twijfelachtige historiciteit. Zijn naam betekent in het Grieks 'Drager van Christus'. In de kunst wordt hij bijna altijd op dezelfde manier afgebeeld namelijk met het Christuskind op zijn schouders de rivier overstekend. Geleid door een kluizenaar, wijdde hij zich aan het over een rivier dragen van de armen en zwakken. Op een nacht droeg hij een klein kind dat met iedere stap zwaarder werd. Het kind maakte zich bekend als Christus en vertelde de heilige dat hij met hem de zonde van de hele wereld op zijn schouders had gedragen. Zijn staf is gewoonliijk een palmboom. Een palm stond oorspronkelijk symbool als militaite overwinning, meededragen in tiomftochten en door de vroege Kerk overgenomen als het symbool van de overwinning van de christen op de dood en van martelaarschap 4. Hij was lange tijd de patroonheilige van de reizigers en daarbij een van de pestheiligen (beschermers tegen de 4 Hall, J. (1993) (p. 63). (afb. 5) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Vincent Ferrer, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië

13 H. Sebastiaan (afb. 6) Sebastiaan is een christelijke heilige en een martelaar. Sebastiaan zou een officier zijn geweest van de pretorianen, de keizerlijke garde, ten tijde van Diocletanius. Hij was in het geheim een christen, wat aan het licht kwam toen twee van zijn vrienden, Marcus en Marcellinus, om hun geloof ter dood werden veroordeeld en Sebastiaan naar voren trad om hen bij te staan. Als straf werd Sebastaan beschoten met pijlen van Apollo die de pest zouden verspreidden. Zijn beulen lieten hem voor dood achter terwijl zijn wonden niet dodelijk waren maar wel ernstig. Omdat Sebastiaan de beschieting met pijlen overleefd had, werd hij vanaf de 14e eeuw tijdens pestepidemieën vereerd. De uitbeelding van Sebastiaan was bij schilders en beeldhouwers van de Italiaanse renaissance een geliefde manier om het mannelijk naakt af te beelden. Hij is vastgebonden aan een boom. Verscheidende pijlen zijn in zijn lichaam gedrongen. In de Oudheid geloofde men dat ziekten werden veroorzaakt door de pijlen van Apollo. De cultus van de door pijlen verwonde St. Sebastiaan als beschermer tegen de pest gaat terug tot de 4e eeuw, toen boven zijn graf in Rome zijn basiliek werd gebouwd. De cultus raakte pas vanaf de 14e eeuw wijd verspreid 6. Pijlen zijn traditoneel ook de overbrenger van ziekte, in het bijzonder de pest 7. (afb. 6) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, St. Sebastian, Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. 6 Hall, J. (1993) (pp ). 7 Hall, J. (1993) (p. 283). 10

14 Wonderen van Vincent Ferrer De predella bestaat uit drie panelen: in het centrale paneel zien we Vincent prediken, terwijl die aan weerszijden vier schilderingen laat zien van Vincent Ferrer. De predella is waarschijnlijk ontworpen door Bellini, maar de predella panelen werden niet uitgevoerd door hem. (afb. 7) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van Vincenzo Ferreri, Predella (linkerkant), Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. (Afb. 7) Aan de linkerzijde van dit paneel redt hij een vrouw van de verdrinkingsdood en aan de rechterzijde brengt hij degene die onder het puin liggen weer tot leven (2 wonderen). (afb. 8) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Predella (midden), Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. (Afb. 8) Vincent Ferrer is aan het prediken en verbruikt het vlees van een man en een vrouw schuldig aan een misdaad met het vuur van het woord en redt hun ziel

15 (afb. 9) Giovanni Bellini ( ), Polyptiek van San Vincenzo Ferreri, Predella (rechts), Tempera op paneel, Basilica di Santi Giovanni e Paolo, Venetië. (Afb. 9) Aan de linkerzijde van dit paneel brengt Vincent een kind weer tot leven en aan de rechterzijde bevrijdt hij de gevangenen. 12

16 SS. Giovanni e Paolo De Santi Giovanni e Paolo is de belangrijkste Dominicaanse kerk van Venetië. Het werd gebouwd om grote gemeenten te houden. De kerk is gewijd aan Johannes en Paulus, twee martelaren van de vroeg-christelijke kerk in Rome 1. Na de 15e eeuw werden de begravenissen alle Doges van Venetië hier gehouden en zijn vijfentwintig Doges hier ook begraven 2. Gentile Bellini (de broer van Giovanni Bellini) was vanaf 1454 de officiële portret kunstenaar van de Doges in Venetië. Maar ook Giovanni schilderde een portret van een Doge namelijk die van Doge Leonardo Loredan 3. Leonardo Loredan ligt dan ook begraven in de Santi Giovanni e Paolo. Aan de rechterkant van de ingang van de Santi Giovanni e Paolo bevind zich het polyptiek 4. Vincent Ferrer behoorde ook tot de dominicanen en verrichte vele wonderen Dorling Kindersley Limited. (p. 439) 13

17 Polyptiek in context van de tijd In de Italiaanse renaissance in de 14e eeuw richtte de Zwarte Dood de grootste verwoestingen aan. Dicht bevolkte Noord-Italiaanse steden werden geteisterd door epidemieën en werden daardoor behoorlijk teruggevorderd. Florence, bijvoorbeeld, had voor de pest een bevolking van , die in de daaropvolgende 47 jaar afnam met 25 tot 50 procent. Het effect van de Zwarte Dood, of builenpest, op de renaissance kunst is grotendeels filosofisch, symbolisch en immaterieel. De invloed van de pest op de kunst is enorm vanwege de infectie op vele kunstenaars en hun werk. Emotionele representaties van het lijden, infectie symptomen en filosofische overtuigingen over de dood worden uitgebeeld

18 Bronnen Literaire bronnen Goffen, R. (z.d.) Giovanni Bellini. Londen: Yale University Press New Haven. Hall, J. (1993) Hall s iconografisch handboek: onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst. Leiden: Primavera Pers. Stemp, R. (2006). De verborgen taal van de Renaissance: symboliek in de Italiaanse kunst van Londen: Baird. cop. Tempestini, A. (z.d.). Giovanni Bellini (1e editie). New York: Abbeville Press. Toman, R. (z.d.) De kunst uit de Italiaanse renaissance: architectuur, beeldhouwkunst, schilderkunst, tekenkunst. Keulen: Könemann. Vasari, G. (2013). De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten (4e druk). Amsterdam: Olympus. Internet bronnen Kunstbus. (z.d.) Antonella da Messina. Geraadpleegd op 23 mei 2015 van Kunstbus. (z.d.) Giovanni Bellini. Geraadpleegd op 23 mei 2015 van Statenvertaling online - bijbel en kunst. (z.d.) Andrea Mantegna. Geraadpleegd op 22 mei 2015 van Web Gallery of Art. (z.d.) Polyptych of San Vincenzo Ferreri by Giovanni Bellini. Geraadpleegd op 9 mei van Suraya den Hollander, 1VTB, Fontys Hogeschool voor de Kunsten,