Inteeltbeheersing bij rashonden Nederlandse Schapendoes. Jack J Windig, Lobke Stilting Animal breeding and Genomics Wageningen UR

Transcriptie

1 Inteeltbeheersing bij rashonden Nederlandse Schapendoes Jack J Windig, Lobke Stilting Animal breeding and Genomics Wageningen UR

2 Animal Breeding & Genomics Onderdeel Wageningen UR Onderzoek fokkerij o.a. genetische diversiteit/inteelt Landbouwhuisdieren CGN = Centrum Genetische bronnen Nederland (genenbank). Wettelijke taak: conservering van zeldzaam vee Ondersteuning kleine rassen Ontwikkelen tools voor genetisch beheer Gezelschapsdieren Honden Paarden Dierentuinen Principes genetisch beheer zijn hetzelfde

3 Rashond onder vuur Zembla uitzending: Einde van de rashond door inteelt en doorfokken Schoonheid boven gezondheid NRC artikel Rashond een optelsom van erfelijke kwalen Sophia Vereeniging Rashonden lijden onder extreem uiterlijk Dierenbescherming Rashond vaak een kat in de zak Stichting Dier en Recht Slogan: van Rashond naar Ramphond

4 Wat te doen? Erkennen problemen Aanpakken problemen aandacht gebruiken om draagvlak te creëren voor gezondere rashonden Project inteelt en verwantschap met RvB Fairfok: projectplan gezondere en sociale rashond naar kentering in de rashondenfokkerij

5 Verantwoord fokken (Handboek) Kor Oldenbroek Jack Windig

6 Wat is fokken? Vaststellen van een fokdoel (wat verbeteren?) Welke vaders en moeders zijn beschikbaar? Selecteren met het oog op fokdoel Paren en nakomelingen opfokken >> Volgende generatie voldoet beter

7 Wat is het fokdoel? Goed fokdoel is in overeenstemming met het gebruiksdoel Meeste honden zijn huishond: gezelschap en vriendschap het belangrijkste Lang en gezond leven Goed karakter Op de derde plaats moet er goed uitzien In de fokkerij Uiterlijk vaak het belangrijkste Bijv. presteren op shows

8 Stoomcursus Genetica Basisregel DNA in twee kopieën aanwezig DNA: 50% van moeder, 50% van vader Teef x Reu Pups

9 Inteelt Teef x Reu Teefje x Afname variatie Soms beide kopieën van zelfde voorouder afkomstig

10 Genetica in getallen Verwantschapscoëfficient r %DNA dat afstamt van gemeenschappelijke voorouder Ouder kind 0.5 Grootouder kind 0.25 Overgrootouder kind Volle zus Volle broer 0.5 Half boer- half zus 0.25 Neef Nicht Inteeltcoëfficient F %DNA dat afstamt van gemeenschappelijke voorouder Kan berekend worden uit stamboom 0.5 * verwantschapscoëfficient ouders

11 Voorbeeld inteeltberekening?????????? Gerard v.d. Fransemum Assia v.d. Kilstroom Pittah I v.d. Kilstroom Max v.d. Kilstroom Pittah II v.d. Kilstroom r(pitta I, Max) = 0.25 F(Pitta II) = 0.125

12 Populatie Elk erfelijk gebrek is zeldzaam maar elk dier draagt ze mee Bij paring tussen niet verwanten komen erfelijke gebreken niet tot expressie Als dieren een gemeenschappelijke voorouder hebben kunnen erfelijke gebreken wel tot expressie komen Inteeltcoëfficiënt F: % genen dat in beide sets identiek is door afstamming = kans dat erfelijk gebrek tot uiting komt

13 Kromme pootjes Swifter 1982 Vermoedelijke voorouder als bron Berekende kans op dragerschap Dieren met afwijking

14 Inteelt neemt vanzelf toe in een gesloten populatie Muskus Os Kleine populatie in Zweden 6 dieren, afgesplitst van Noorse populatie Daarna maximale grootte 30 dieren 40% F Inteelt nam in 23 jaar toe van ruim 10% tot bijna 40% 30% 20% 10% 0% Leeftijd nr.

15 Hoeveel inteelt is acceptabel???? Verschilt per diersoort, per ras, Hangt af van het verleden / aantal slechte genen in de populatie Hangt af van hoe lang geleden gemeenschappelijke voorouders

16 Inteelt niet zo belangrijk maar inteelttoename wel Erfelijke gebreken verdwijnen langzaam door selectie Alleen bij een langzame toename van inteelt kan selectie zijn werk doen Inteelttoename (ΔF) zegt meer dan Inteeltniveau Inteeltniveau hangt af van hoeveel generaties stamboom bekend is Alle Nederlanders stammen af van Floris V Meer generaties bekend -> meer inteelt!?...

17 Hoeveel inteelttoename is acceptabel???? Verschilt per diersoort, per ras, Hangt af van het verleden / aantal slechte genen in de populatie Uit de praktijk: FAO en IUCN norm ΔF > 1%: met uitsterven bedreigd Praktijk: blijf ruim onder de 1%

18 Stoplicht inteelttoename Inteelttoename Beoordeling risico s Effectieve populatiegrootte >1% Uitsterven door opeenstapeling erfelijke gebreken 0,5% - 1% Erfelijke gebreken gaan vrijwel zeker voorkomen 0,25% - 0,5% Er kunnen erfelijke gebreken optreden < < 0,25% Kleine kans op erfelijke gebreken >200

19 Voorspellen verwantschaps- en inteelttoename 1 Simpel model 50 dieren 100 onverwante allelen Kans dat twee dieren hetzelfde allel hebben = 1 op 100 Inteelttoename = 1% ΔF = 1 / 2N Regel 1: meer fokdieren -> minder inteelt

20 Voorspellen verwantschaps- en inteelttoename 2 Werkelijkheid niet zo simpel Er zijn mannetjes en vrouwtjes Inteelttoename te bereken uit aantal mannetjes en vrouwtjes 10 dieren 5 reu 5 teven 5% 10 dieren 1 reu 9 teven 13.9% 1000 dieren 1 reu 999 teven 12.5% Regel 2: Scheve reu/teef verdeling -> meer inteelt

21 Voorspellen verwantschaps- en inteelttoename 2 Werkelijkheid niet zo simpel Sommige mannetjes populairder dan andere Inteelttoename te bereken uit variatie nesten/pups per reu 100 dieren 20 reuen 80 teven, elke reu 4 teven 0.8% 100 dieren 10 reuen 2 teven, 10 reuen 6 teven 1.3% 100 dieren 19 reuen 1 teef, 1 reu 61 teven 2.1% Regel 3: Gelijker aantal nesten/vader -> minder inteelt

22 Voorspellen verwantschaps- en inteelttoename 2 Werkelijkheid niet zo simpel Verschil in worpgrootte Verschil in levensduur Selectie voor bepaalde families Hoe meer verwant de fokdieren hoe harder de inteelt toeneemt Bijv. als alle dieren vrij van gebrek uit dezelfde familie komen loopt inteelt op Regel 4: Meer verwant-> meer inteelt

23 Voorkom kampioeneneffect Als iedereen de kampioen wil Veel dekkingen Zonen en dochters zeer populair Kan inteelt bijzonder snel oplopen Gaat het hele ras op elkaar lijken Geen lol meer aan kampioenschappen Variatie doet een ras leven

24 Genetisch beheer Conclusies meer fokdieren -> minder inteelt Scheve reu/teef verdeling -> meer inteelt Scheve pups/vader verdeling -> meer inteelt Meer verwante fokdieren -> meer inteelt Genetisch beheer populatie Meer fokdieren Zo gelijkmatig mogelijk aantal nakomelingen per fokdier Gemiddelde verwantschap fokdieren zo laag mogelijk

25 Misverstand: inteelt is juist goed! Als je kenmerken wilt vastleggen moet je intelen Ongewild leg je ook erfelijke gebreken vast Je kan geluk hebben: intelen is risico nemen Rassen zijn ontstaan door inteelt Veel generaties terug Het gaat niet om de inteelt, maar om de inteelttoename Lijnenteelt wordt ook in de wetenschap, varkensfokkerij en pluimveefokkerij gebruikt Gaat om veel lijnen, met veel dieren binnen een lijn

26 Stappen in genetisch management Monitoren Hoe staat het ras ervoor? Populatiegrootte Populatiestructuur Inteelt en verwantschap Inteelttoename Sturen Maatregelen instellen Dekbeperkingen? Verwantschap? Ander ras inkruisen? Welke maatregel is het beste? Paren Welke reu met welke teef?

27 Monitoring populatiegrootte Fokteven ov. teven Fokreuen ov. reuen Rond 900 pups per jaar (wereldwijd) 9% (reuen) en 15% (teven) later gebruikt als ouder

28 Populatiegrootte verschillende landen Vanaf 1990 ook in buitenland Nederland vrij stabiel Frankrijk (B, CH, A) afgenomen Duitsland Scandinavië toegenomen

29 Monitoren: gemiddeld aantal fokdieren en pups per fokdier Golden Retriever 150 fokreuen, 600 fokteven, 300 nesten per jaar pups per vader, Max. 954 (hele leven) Stabijhoun 100 fokreuen, 220 fokteven, 110 nesten per jaar pups per vader, Max. 392 Markiesje 30 fokreuen, 60 fokteven, 30 nesten per jaar 6-12 pups per vader, Max. 24 Schapendoes (NL) fokreuen, fokteven, nesten per jaar pups per reu, Max. 204

30 Verdeling pups over reuen De tien populairste reuen krijgen een kwart (eerder de helft) van de pups in een jaar Ietwat scheve verdeling

31 Compleetheid stamboom Zeer betrouwbare inteelttoename berekeningen mogelijk vanaf 1972

32 Monitoring: Gemiddelde inteeltcoëfficiënt per geboortejaar In 45 jaar gestegen van 22% naar 29% Inteelttoename 0.88% per generatie Laatste 10 jaar 0.59% per generatie

33 Inteelttoename Golden R Stabij Markies je Saarloos Wolfhond Schapen -does % 2.58% 7.94% 2.14% % 1.05% 4.03% 0.99% % 2.20% 1.23% 4.97% 0.75% % 0.53% 1.27% -2.14% 0.59% Schapendoes Inteelttoename afgenomen In verleden te hoog geweest Mag nog ietsje lager Conclusie Geen reden om achterover te leunen Er is ruimte voor verbetering genetisch beheer

34 Sturingsprogramma Beheren van de populatie zodat de inteelttoename binnen de perken blijft Schatten en voorspellen van inteelttoename lastig Sturinsprogramma simuleert ras en berekent inteelt in komende generaties Gebruiker geeft gegevens op Biologische gegevens Fokbeleid Erfelijke gebreken Output: inteelttoename Effect fokbeleid op inteelt

35 Sturen: geen specifiek beleid standaard ΔF %

36 Welke Maatregelen? Eerste die toegepast wordt: Zoek reu met laagste verwantschap om teef mee te paren Werkt 1 generatie, effect op lange termijn?

37 Sturen: paar reu met minst verwante teef ΔF 0-20 ΔF standaard 0.61% 0.65% r ouders 0.05% 0.53%

38 Sturen Alternatief verwantschap Uitsluiten dieren met hoge verwantschap met ras Bereken voor elk dier verwantschap met alle andere dieren in populatie Neem voor elk dier gemiddelde verwantschap met populatie (=MK (mean kinship)) Sluit dieren met een hogere MK dan gemiddeld uit van fokkerij Voordeel: zodra een dier (of zijn verwanten) veel gebruikt is wordt deze uitgesloten

39 Sluit honden met gemiddeld hoge verwantschap uit ΔF 0-20 ΔF standaard 0.61% 0.65% f r ouders 0.05% 0.53% f ras 0.34% 0.32%

40 Sturen op verwantschap Niet effectief als (alleen) op individuele paringen Voordeel individuele paringen: extreme inteelt uitgesloten Verwantschap met hele populatie mee nemen Praktijk: publiceer MK waarden individuele dieren Fokkers nemen die mee in beslissing Werkt bij Friese paarden

41 Paren honden: fokker en eigenaar Ga na welke reuen voor teef beschikbaar zijn Vergelijk verwantschappen met reu Lager is beter Kijk liefst 5 generaties terug Gebruik bij voorkeur honden met een lage MK

42 Conclusie Ook bij de Schapendoes is een goed inteeltbeleid nodig Te snelle inteelttoename: Grote problemen Inteelt is goed te beheersen Hou rekening met verwantschap bij selectie