NIEUWSBRIEF JONGE ATLANTICI MEI/JUNI 2012

Transcriptie

1 NIEUWSBRIEF JONGE ATLANTICI MEI/JUNI 2012 In deze nieuwsbrief staan veel nieuwe activiteiten aangekondigd voor de maanden mei en juni. Er is een divers aanbod: van een bezoek aan de Israëlische Ambassade tot een lezing over ASEAN op het ministerie van Buitenlandse Zaken en een debatavond met minister Uri Rosenthal en hoogleraar Afshin Ellian. Verder zal Jonge Atlantici in juni een bezoek brengen aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda en het NAVOhoofdkwartier in Brussel. Houd je mail goed in de gaten voor verdere informatie! Verder bevat deze nieuwsbrief artikelen over taakspecialisatie binnen de krijgsmacht en over de aankomende NAVO-top in Chicago. Ten slotte kun je ook een interview met Ronnie Hossain lezen, de winnaar van de online competitie van het ministerie van Buitenlandse Zaken! AANKOMENDE ACTIVITEITEN Excursie: Bezoek Israëlische Ambassade Israël is een van de weinige landen in het Midden-Oosten waar de Arabische Lente geen vat op had. De golf van revoluties die begin 2011 door het Midden-Oosten trok bracht echter wel veel commotie teweeg. Er was dan wel geen revolutie in het land zelf, de onrust in de landen rond Israël had zeker invloed op de stabiliteit en veiligheid in de regio. Hoe gaat Israël om met de Arabische Lente? Wat voor invloed hebben de revoluties op de relatie tussen Israël en zijn buurlanden en bondgenoten, Egypte en Turkije? Op woensdag 16 mei a.s. gaat H.E. Haim Divon, de Israëlische ambassadeur, hierover in gesprek met een delegatie van Jonge Atlantici. Datum: Woensdag 16 mei 2012 Tijd: uur Locatie: Israëlische Ambassade (Buitenhof 47, Den Haag) Toegang: Gratis voor alle geïnteresseerden! Er is plek voor maximaal 20 deelnemers. Meld je dus snel aan! Aanmelden kan tot 15 mei (12.00 uur) door te mailen naar Bijeenkomst: Alliantievorming in Zuidoost Azië (ASEAN) 1

2 Op donderdagmiddag 24 mei organiseert Jonge Atlantici in samenwerking met het ministerie van Buitenlandse Zaken een bijeenkomst over de Association of South-East Asian Nations (ASEAN). In een tijd waarin de EU het financieel en politiek gezien moeilijk heeft, wordt er wereldwijd steeds meer regionaal samengewerkt. Zo ook in Zuidoost Azië, waar ASEAN het afgelopen decennium wat structuur betreft steeds meer op de EU is gaan lijken. Sprekers deze middag zijn dr. Frans-Paul van der Putten (Clingendael Security and Conflict Programme, Clingendael Asia Studies) en Alex Oosterwijk (Directie Azië, ministerie van Buitenlandse Zaken). Zij gaan in op vragen als: in hoeverre is ASEAN vergelijkbaar met de EU? In hoeverre werken de lidstaten samen op het gebied van politiek en veiligheid? Wat is het toekomstperspectief voor ASEAN? Hoe kijkt de NAVO/EU naar dit samenwerkingsverband in Azië? Datum: Donderdag 24 mei 2012 Tijdstip: uur, borrel na afloop Locatie: Ministerie van Buitenlandse Zaken (Den Haag) Toegang: Gratis voor alle geïnteresseerden! Aanmelden kan tot 23 mei (12.00 uur) door te mailen naar Bijeenkomst: Defensiebezuinigingen in Amerika Een paar maanden geleden werd bekend dat de Verenigde Staten flink moeten gaan snijden in de uitgaven aan Defensie. Na de aanslagen van 11 september 2001 zijn de VS continu in oorlog geweest, maar nu wordt er voor het eerst sinds tien jaar bezuinigd op de krijgsmacht. Bij elkaar moet er het komende decennium bijna $ 500 miljard minder uitgeven worden. Dit heeft natuurlijk grote gevolgen voor zowel Amerika zelf als voor het buitenland. In de VS gaan veel banen verloren, maar wat gebeurt er op internationaal gebied? Wat voor invloed hebben bezuinigingen bijvoorbeeld op de betrekkingen tussen de VS en Europa? Strategisch analist Rem Korteweg (HCSS) en politicoloog Paul van Hooft (UvA) gaan op woensdag 30 mei a.s. dieper in op deze vragen. Deze bijeenkomst wordt georganiseerd in samenwerking met SIB Leiden. Datum: Woensdag 30 mei 2012 Tijd: uur Locatie: Kamerlingh Onnes Gebouw (Rechtenfaculteit, Leiden) Toegang: Gratis voor alle geïnteresseerden! Aanmelden kan tot woensdag 30 mei (12.00 uur) door te mailen naar jongeatlantici@atlcom.nl Debatavond: Toenemende spanningen in het Midden-Oosten 2

3 Op donderdag 21 juni a.s. organiseert Jonge Atlantici in samenwerking met Politiek Café Den Haag een debatavond met Uri Rosenthal, demissionair minister van Buitenlandse Zaken, en Afshin Ellian, hoogleraar Sociale cohesie, burgerschap en multi-culturaliteit aan de Universiteit van Leiden. De sprekers gaan in de Haagsche Kluis met elkaar en met het publiek in debat over de toenemende spanningen en instabiliteit in het Midden- Oosten en de rol van Iran en diens nucleaire project hierin. Hoe moet het Westen omgaan met deze situatie? En hoe kan een conflict tussen het Westen en Iran voorkomen worden? Moderator van de avond is Yalda Walinezjad, bestuurslid van Jonge Atlantici en oprichter van het Iran Instituut. Datum: Donderdag 21 juni 2012 Tijdstip: uur, borrel na afloop Locatie: De Haagsche Kluis (Plein 20, Den Haag) Toegang: Gratis voor alle geïnteresseerden! Het is niet nodig je voor deze bijeenkomst aan te melden Twitter volg Jonge Atlantici op word lid van de Jonge Atlantici groep op Facebook binnenkort op de website AC/JA een interactief blog ter bevordering van het debat over gezamenlijke veiligheidsvraagstukken van de Verenigde Staten en Europa Facebook Blog 3

4 INFORMATIEF NATO Chicago Summit 2012: een overvolle agenda De staatshoofden van de NAVO-landen komen op 20 en 21 mei bijeen tijdens de Chicago Summit. Daar wacht hen een druk programma, omdat er een hoop te bespreken valt. Waar de Chicago Summit in eerste instantie slechts een implementation summit zou zijn, voortbordurend op de besluiten die in 2010 in Lissabon zijn genomen, hebben recente gebeurtenissen - de Arabische Lente, de financiële crisis, en het opnieuw aangewakkerde debat over burden sharing - ervoor gezorgd dat er in Chicago ook nieuwe onderwerpen op de agenda staan. In totaal zijn er nu zeven belangrijke onderwerpen waarover gesproken zal worden, waarvan vier oude onderwerpen en drie nieuwe onderwerpen. Het eerste oude onderwerp is Afghanistan. In Lissabon benadrukte de NAVO de wens om eind 2014 de verantwoordelijkheid voor veiligheid in Afghanistan over te dragen aan de Afghaanse veiligheidstroepen. Later verbond president Obama de terugtrekking van de Amerikaanse troepen ook aan deze einddatum. Er is al veel gediscussieerd over de vraag of dit een verstandige zet was, maar het feit blijft dat 2014 nu eenmaal als einddatum is aangekondigd. De NAVO zal zich in Chicago moeten bezighouden met de implicaties hiervan. Onder welke voorwaarden kan de overdracht van verantwoordelijkheid voor de veiligheid in Afghanistan plaatsvinden? Wat is de rol van de NAVO in Afghanistan na 2014? Bovenal biedt de Chicago Summit een kans om duidelijk te maken dat de NAVO betrokken blijft bij Afghanistan en dat de Afghanen niet in de steek worden gelaten. Daarna zal moeten worden beoordeeld of de NAVO-missie in Afghanistan een succes genoemd kan worden. Zo ja, hoe kan het publiek daarvan overtuigd worden? Het tweede oude thema is de relatie tussen de NAVO en Rusland. In 2010 was president Medvedev persoonlijk aanwezig in Lissabon om het belang van de relatie tussen Rusland en de NAVO te benadrukken. Er zouden nieuwe initiatieven worden opgezet om de relatie te verbeteren. In de praktijk is hier echter nog maar weinig van terechtgekomen. Hoewel de NAVO ontkent dat Rusland wordt gezien als een bedreiging, is er een aantal NAVO-landen (vooral in Oost-Europa) dat daar duidelijk anders over denkt. En hoewel Russische politieke leiders keer op keer benadrukken hoe belangrijk de relatie met de NAVO voor hen is, duidt het Russische buitenlandbeleid erop dat deze relatie voor Rusland geen prioriteit heeft. En dan is er nog de kwestie van een gezamenlijk raketafweersysteem. Er bestaat consensus dat er op dit gebied samengewerkt zou moeten worden, maar er is nogal wat onenigheid over hoe deze samenwerking eruit zou moeten zien. Daardoor leidt het raketafweersysteem 4

5 niet tot een betere relatie tussen de NAVO en Rusland, zoals vooraf gehoopt, maar juist tot frictie en teleurstelling aan beide kanten. De kans dat er op dit onderwerp een doorbraak plaatsvindt in Chicago is daarom uitermate klein. Het derde oude thema is gerelateerd aan het tweede; ook binnen de NAVO wordt nog gediscussieerd over het gezamenlijke raketafweersysteem. In Lissabon is afgesproken dat er een raketverdediging geïnstalleerd wordt, maar nog niet hoe dit eruit zal zien. President Obama heeft voorgesteld om te beginnen met een afweersysteem dat gericht is op middellangeafstandsraketten, dat Europa kan beschermen tegen dreigingen vanuit het Midden-Oosten. Dit European Phased Adapted Approach (EPAA) wordt gebouwd door de Amerikanen. Op dit moment dragen de Europese bondgenoten alleen op een kostenneutrale manier bij aan dit systeem, door de Amerikanen gebruik te laten maken van hun terrein of van radars die toch al in gebruik zijn. Dit zal echter niet voldoende zijn. De Amerikanen zullen niet bereid zijn het leeuwendeel van de kosten te dragen voor een raketafweersysteem dat voornamelijk Europa beschermt. Desondanks zal in Chicago worden aangekondigd dat het systeem in 2018 fully operationable zal zijn. De vierde, en laatste, oude kwestie betreft nucleaire afschrikking (nuclear deterrence). De vraag is HOE en WIE af te schrikken met WAT. Nucleaire afschrikking alleen is niet langer genoeg. Er moet een balans gevonden worden tussen nucleaire wapens, conventionele middelen, raketafweercapaciteiten en arms control measures. In Lissabon kreeg de NAVO de opdracht om onderzoek te doen naar de juiste balans om vijanden af te schrikken in een Deterrence and Defence Posture Review (DDPR), waarvan de resultaten in Chicago gepresenteerd worden. Dit onderzoek is strikt geheim en wordt geleid door een Inter Staff Group van de North Atlantic Council. Deze wordt ondersteund door de Nuclear Planning Group, het Defence Policy and Planning Committee en het Weapons of Mass Destruction and Disarmament Committee. De nauwe betrokkenheid van al deze instanties geeft al aan hoe moeilijk het zal zijn consensus te bereiken. Het zou daarom niet vreemd zijn als er in Chicago alleen voorlopige resultaten gepresenteerd worden en de NAVO meer tijd nodig zal hebben voor het DDPR. Afwachten dus. Het eerste nieuwe agendapunt is de Arabische Lente. De NAVO heeft al jaren betrekkingen met het Midden-Oosten en Noord-Afrika via de Mediterranean Dialogue (MD) en het Istanbul Cooperation Initiative (ICI). Het vertrouwen dat door deze programma s is ontstaan leidde er mede toe dat de NAVO geen moeite had om partners in de regio te vinden voor de militaire acties tegen het regime van Khadaffi. In Chicago zal de NAVO terugkijken op deze missie en de partnerprogramma s evalueren. Deze moeten worden aangepast aan de veranderende politieke realiteit. Daarnaast zijn de voorbereidingen voor een declaratie over de Arabische Lente in volle gang. In Chicago zullen de staatshoofden zich uitspreken voor het verspreiden van vrijheid en democratie en het bieden van steun door de NAVO waar nodig. 5

6 De vraag is echter welke bewoording ze daarvoor zullen gebruiken, aangezien een aantal partners in de regio niet bepaald hoog scoort op de democratie-index. Het tweede nieuwe onderwerp is in essentie waarschijnlijk zo oud als de Alliantie zelf, maar de benaming ervoor is nieuw: Smart Defence. Hoe kunnen de taken en ambities van de NAVO gerealiseerd worden? Deze nieuwe poging van secretaris-generaal Rasmussen om meer samenwerking tussen de lidstaten van de grond te krijgen draait om pooling and sharing. Zoals gezegd geen nieuw initiatief, maar door de financiële crisis is ditmaal de nood hoger. Dat neemt helaas niet weg dat er één cruciaal probleem is: Smart Defence vereist een zeer hoog niveau van vertrouwen tussen de lidstaten die samenwerken en de garantie dat alle partijen hun bijdrage kunnen leveren. De operatie in Libië demonstreerde dat dit, momenteel, nog niet het geval is. Sommige bondgenoten weigerden niet alleen mee te doen aan de missie, maar trokken ook hun personeel terug uit het Airborne Warning And Control System (AWACS)-programma. Tijdens de Munich Security Conference benadrukte secretaris-generaal Rasmussen nogmaals het belang van Smart Defence en hij vulde het aan met het Connected Forces Initiative. Om samenwerking makkelijker te maken zijn drie punten zeer belangrijk; (1) training en educatie (gezamenlijke trainingscentra, Centres of Excellence), (2) meer gezamenlijke oefeningen (voornamelijk voor de NATO Response Force), en (3) compatibiliteit (van technologie). Tot slot is er de oude kwestie die nieuw werd bij het vertrek van de Amerikaanse minister van Defensie Robert Gates: Transatlantic burden sharing. Dit onderwerp staat niet officieel op de agenda van de Chicago Summit, maar gezien de defensiebezuinigingen aan beide kanten van de Atlantische Oceaan zal het als een rode draad door de besprekingen lopen. Kortom, er staat een aantal belangrijke punten op het programma waar noodzakelijkerwijs overeenstemming over moet worden bereikt, wil de NAVO effectief en daadkrachtig kunnen handelen in een snel veranderende wereld. Het is onwaarschijnlijk dat tijdens de Chicago Summit oplossingen worden gevonden voor alle problemen en obstakels, maar alleen al het feit dat deze onderwerpen besproken worden (en dus niet uit de weg worden gegaan), is positief. Uiteraard houdt Jonge Atlantici je op de hoogte van de ontwikkelingen in Chicago. Houd daarom Facebook en Twitter goed in de gaten! Marianne Copier MA, vice-voorzitter Jonge Atlantici 6

7 INTERVIEW Ronnie Hossain: Winnaar debat over de toekomst van de NAVO Op dinsdag 17 april jongstleden werd Ronnie Hossain tijdens een debat met minister van Buitenlandse Zaken Uri Rosenthal uitgeroepen als winnaar van de Facebookwedstrijd van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Ronnie stuurde, samen met bijna 30 anderen, een video in met zijn visie op de toekomst van de NAVO in de 21 e eeuw. In mei zal Ronnie met de Nederlandse afvaardiging afreizen naar de NAVO-top in Chicago, om daarvan verslag te doen. Kun je jezelf voorstellen? Ik ben Ronnie Hossain, student natuurkunde in Utrecht. Van Deens-Bengaalse afkomst, maar in Nederland geboren en getogen. Activiteiten van Jonge Atlantici bezocht ik al enkele jaren sporadisch, maar ik ben pas sinds kort lid. Waarom besloot je mee te doen aan deze wedstrijd? Allereerst natuurlijk omdat het een heel bijzondere kans is een dergelijke top van dichtbij mee te maken en mij verder in de NAVO te verdiepen. Daarnaast geloof ik dat de politiek het belang van defensie (waar collectieve verdediging en gezamenlijk out-of-area optreden essentiële onderdelen van zijn) de laatste decennia heeft onderschat, getuige de bezuinigingen. Ik hoop de hedendaagse relevantie van militaire capaciteiten duidelijk te kunnen maken. Wat was de centrale boodschap van je filminzending? Mijn filmpje was geheel op Smart Defence gericht en trok een analogie tussen de taken van de NAVO en het neerzetten van een gebouw. Beide hebben namelijk duidelijk behoefte aan specialisatie en goede samenwerking. Met het visuele beeld van samenwerkende specialisten op een bouwterrein heb ik mijn pleidooi voor verdere specialisatie en onderlinge afstemming van Europese krijgsmachten willen ondersteunen. Hoe verliep het debat de NAVO in de 21 e eeuw op 17 april? Het debat was erg gevarieerd en dankzij actieve deelname van de hele zaal wat mij betreft geslaagd. De aanwezige jongeren schroomden ook niet tegen standpunten van minister Rosenthal in te gaan, wat er - aangevuld met filmpjes - een prikkelende middag van maakte. Voor mij was het natuurlijk ook erg spannend, want de twee andere finalisten waren beiden erg sterk en gedreven. Wat verwacht je van Chicago? Je hoort vaak dat, uitgebreide voorbereidingen ten spijt, de dynamiek en het persoonlijke contact gedurende zo n top toch van groot belang blijft. Ik hoop wat van deze diplomatiek-politieke praktijk achter de schermen mee te krijgen (achterkamertjes, borrels...) en mijn volgers het gevoel te geven dat ze er ook een beetje bij zijn. 7

8 Hoe denk je jongeren te interesseren voor de activiteiten van de NAVO? Het is belangrijk uit te leggen waarom de NAVO onze toekomst veiliger en welvarender maakt; dat er voor Nederland veel te winnen, maar ook te verliezen valt. Daarbij moeten een paar heldere kernboodschappen over ons belang bij veiligheid (bijvoorbeeld: piraterij) overgebracht worden. Ik probeer dit ludiek en niet te zwaar te presenteren. Op welke manier kunnen we je volgen? Allereerst via de Veilige Wereld Veilig Nederland -Facebookpagina; maar ook via Twitter en geschreven media (kranten en online portals) zal ik verslag doen. Een overzicht van al mijn filmpjes, blogs, en updates zal binnenkort te vinden zijn op Wil je Ronnie s inzending (en overige inzendingen) voor de competitie terug kijken? Ga dan naar de Facebookpagina van het ministerie van Buitenlandse Zaken genaamd Veilige Wereld - Veilig Nederland Foto: Ronnie samen met minister Uri Rosenthal en Jeroen van der Veer (juryvoorzitter) Interview door: Lisanne van Langen en Paul Steeman, stagiairs Atlantische Commissie 8

9 OPINIEARTIKEL De duistere kant van het evangelie van taakspecialisatie Onlangs kwamen tijdens een debat over de toekomst van de NAVO meerdere studenten op het idee dat het positief zou zijn als staten zich qua krijgsmacht zouden specialiseren. De studenten gingen hierbij redelijk ver, door te opperen dat een land als Nederland zich nu al zou moeten specialiseren, ongeacht wat andere landen doen. Hoewel de visie van de NAVO als superkrijgsmacht, bestaande uit landen die ieder een eigen specialisme hebben en zo een harmonisch geheel vormen, een nobele doch utopische visie is, is het twijfelachtig of solo specialiseren aanbeveling verdient. Nederland heeft tot nu toe voor een krijgsmacht gekozen die Veelzijdig inzetbaar is en zoveel mogelijk verschillende taken kan uitvoeren. 1 Een nadeel hiervan is dat, door de vele bezuinigingen op de krijgsmacht in de afgelopen decennia, er steeds minder eenheden beschikbaar zijn. Zo is de krijgsmacht van meer dan 200 F-16 s naar 68 exemplaren gegaan, van tegen de tanks naar welgeteld nul en is het aantal fregatten van bijna 20 naar slechts 6 gedaald. Deze getallen roepen de vraag op in hoeverre het aanhouden van al deze kleine en verschillende eenheden een effectieve manier is om het kleiner wordende defensiebudget te spenderen. 2 Het staat buiten kijf dat specialisatie voordelen met zich mee kan brengen. Door zich te concentreren op enkele specifieke eenheden zou de Nederlandse krijgsmacht een veel grotere vuist kunnen maken. Daarnaast zou Nederland voor andere staten ook een veel interessantere bondgenoot zijn. Nederland zou zich bijvoorbeeld meer kunnen toeleggen op de onderzeedienst. De Nederlandse onderzeedienst is op dit moment een van de weinige ter wereld die in staat is ver van huis te opereren en tegelijkertijd dicht bij de kust te varen. Dit komt doordat de Nederlandse onderzeeërs relatief groot zijn voor dieselelektrische onderzeeboten, maar toch beduidend kleiner dan de nucleaire variant. Er bestaan echter ook keerzijden bij de focus op één specialisme. Een klein tot middelgroot land dat beschikt over een schaars specialisme kan onder grote druk komen te staan om mee te doen aan een militaire operatie waar het de handen eigenlijk liever niet aan vuil zou maken. Mocht Nederland zich als enige land (ter wereld) toeleggen op onderzeeboten, dan zou dit een groot gevaar kunnen opleveren. Weigeren mee te doen aan een operatie zou 1 Regeerakkoord VVD-CDA (2010), Vrijheid en verantwoordelijkheid, p. 9 2 Homan, K. (2011), De Nederlandse krijgsmacht in transformatie, verschenen in Hellema, Segers en Rood (red.), Bezinning op het buitenland. Nederlands buitenlands beleid in een onzekere wereld, Universiteit Utrecht en Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael, p

10 kunnen betekenen dat er hele grote druk op Nederland uitgeoefend wordt om alsnog mee te doen, met alle economische en diplomatieke gevolgen van dien. Een ander nadeel van het specialiseren op een niche is irrelevantie. Een staat zou bij een belangrijke operatie waar zijn niche toevalligerwijze niet benodigd is internationaal gezien op het tweede plan terecht komen. Door de eeuwen heen is het onmogelijk gebleken om te voorspellen hoe een volgend conflict er uit komt te zien en welke eenheden hiervoor nodig zijn. Slechts een enkeling had voor 2001 voorspeld dat in de jaren erna de krijgsmacht voornamelijk bezig zou zijn met het uitvoeren van counterinsurgency-operaties in woestijnachtige gebieden. Nog minder mensen zullen een decennium geleden verwacht hebben dat de Koninklijke Marine tegenwoordig weer volop bezig is met antipiraterij. Als een land als Nederland geen eenheden beschikbaar heeft om belangrijke bijdragen te leveren aan internationale coalities bij dergelijke onverwachte dreigingen, schaadt dat de internationale reputatie van Nederland, wat weer van invloed kan zijn op de welvaart van ons land. Mocht er binnen een groter verband gespecialiseerd worden, dan is het belangrijk in acht te nemen dat in het huidige statenbestel elk land soeverein is en zelf beslist over de inzet van militaire eenheden. Door landen verantwoordelijk te maken voor specialismen zou ieder land een soort vetorecht krijgen: als het specialisme essentieel is voor een missie, is de rest van de coalitie afhankelijk van het land met het betreffende specialisme. Het verleden heeft aangetoond dat landen ook binnen belangrijke bondgenootschappen hun eigen weg kiezen. Zo trok Frankrijk in de jaren zestig zijn militairen terug uit de commandostructuur van de NAVO, en weigerde Duitsland mee te doen aan de NAVO-operatie in Libië. Als we met deze voorbeelden in ons achterhoofd naar specialisatie kijken, blijkt hoe moeilijk het kan worden om überhaupt nog operaties uit te voeren. 3 Al met al wordt het evangelie van specialisatie, of dat nu in NAVO-verband is of binnen de EU, niet zelden gepredikt. De voordelen rechtvaardigen dergelijke overdenkingen zeker, maar zolang staten niet bereid zijn in verregaande mate soevereiniteit op te geven, en iedere staat eigen belangen heeft, lijkt het verstandiger om taakspecialisatie niet verder te ontwikkelen. Jelle W. van Netten BA, Luitenant ter zee der 3 e klasse bij de Koninklijke Marine, met medewerking van Willem L.M. van Poll BA, Luitenant ter zee der 3 e klasse Wil je reageren op dit artikel? Mail dan naar jongeatlantici@atlcom.nl NB. Jonge Atlantici is het niet noodzakelijkerwijs eens met de strekking van dit artikel, maar biedt iedereen de mogelijkheid om zijn/haar opinie te uiten om zo het debat over vrede- en veiligheidsvraagstukken onder jongeren te bevorderen. 3 Homan, K. (2012), Europese krijgsmacht is een illusie, verschenen in de Leeuwarder Courant van 23 februari