EEN INVENTARISEREND VELDONDERZOEK AAN DE VISSERSDIJK, GEMEENTE GORINCHEM

Transcriptie

1 EEN INVENTARISEREND VELDONDERZOEK AAN DE VISSERSDIJK, GEMEENTE GORINCHEM hollandia reeks 44 (herziene versie 27 juli 2004)

2 COLOFON Hollandia reeks nr. Titel: In opdracht van: Centrumcoördinaat: Auteur: Uitvoering: Wetenschappelijke leiding: Met medewerking van: Illustraties: Definitieve versie: Een inventariserend veldonderzoek aan de Vissersdijk, gemeente Gorinchem gemeente Gorinchem / S. Gerritsen P.M. Floore, G.T.C. van den Berg en S. Gerritsen P.M. Floore P.M. Floore (vondstdeterminatie en redactie) S. Gerritsen (herziene versie 27 juli 2004) Oplage: ISSN: Archiscode: Trefwoorden: Archeologie, stadskernonderzoek, middeleeuwen, Nieuwe Tijd, gracht, dijk. Hollandia, Zaandijk 2004 HOLLANDIA, CULTUURHISTORISCH ONDERZOEK EN ARCHEOLOGIE tuinstraat 27a 1544 rs zaandijk V Elarcheo@xs4all.nl

3 INHOUD 1. Inleiding 4 2. Vraagstelling 4 3. Methode 5 4. Historisch leader 6 5. Bodemopbouw 7 6. Het inventariserend veldonderzoek 8 7. Vondsten Conclusie Aanbevelingen Literatuur 13 Bijlagen detectorvondsten overige vondsten

4 Projectcode gemeente Gorinchem: GOVD 2004 Centrum coördinaten vindplaats: / Archiscode: 6270 Toponiem: Vissersdijk Inleiding Op woensdag 28 april 2004 is een inventariserend archeologisch onderzoek uitgevoerd aan de Vissersdijk, te Gorinchem. (figuur 1) Het onderzoek is uitgevoerd door P.M. Floore met personele ondersteuning van Hollandia onderzoekslokatie Cultuurhistorisch Onderzoek en Archeologie, in opdracht van de gemeente Gorinchem. Na verwijdering van de bestaande panden zouden de archeologische resten in kaart worden gebracht. Op de locatie werd de zool van een middeleeuwse dijk en een deel van een laat-middeleeuwse gracht verwacht. De aangetroffen archeologische resten zouden mogelijk door wijzigingen in de bouwplannen, in situ bewaard kunnen blijven. Het onderzoek is uitgevoerd door P.M. Floore, G.T.C. van den Berg en S. Gerritsen, bijgestaan door kraanmachinist A. Pasman en vrijwilliger T. Busch. De wetenschappelijke leiding lag bij P.M. Floore. Het rapport is geschreven door S. Gerritsen met hulp van P.M. Floore Figuur 1 De onderzoekslokatie aan de Vissersdijk in Gorinchem Vraagstelling De algemene vraagstellingen (zie Programma van Eisen (PvE) , , gem. Gorinchem) van het onderzoek zijn: 1. Zijn op het terrein (post)middeleeuwse grondsporen of constructies aanwezig, en zo ja, wat is hun aard, omvang, diepte en datering/fasering? 2. Wat is de aard en omvang van de aangetroffen sporen? Is hier inderdaad sprake

5 EEN INVENTARISEREND VELDONDERZOEK AAN DE VISSERSDIJK, GEMEENTE GORINCHEM 1 1 van een stadsgracht? Zijn er resten bewaard van de Vissersdijk? 3. In hoeveel niveaus zijn grondsporen aanwezig en wat is de verticale spreiding van de bewoningsresten? 4. Wat is de conserveringstoestand en gaafheid van de vindplaats? 5. Wat is de landschappelijke context van de vindplaats en bestaat er een relatie tussen de vindplaats en haar landschappelijke context? Figuur 2. Een uitsnede van de huidige bebouwing geprojecteerd op de kaart van Van Deventer uit ca Methode Het veldwerk werd zoals gezegd uitgevoerd door drie archeologen en een vrijwilliger. Besloten werd, i.v.m. het tekort aan ruimte vanweg de belendende percelen, om één proefsleuf i.p.v. twee aan te leggen. Meetsysteem Er is een hoofdmeetlijn uitgezet die loodrecht op de Vissersdijk in het westen liep. Alle gebruikte meetlijnen zijn vanaf deze lijn afgeleid. Dit systeem is aan de hand van de huidige bebouwing ingemeten. De RD-coördinaten van de hoekpunten hiervan werden reeds voor aanvang van de werkzaamheden opgevraagd bij de gemeente. Methode van verdiepen De proefsleuf is met behulp van een hydraulische dieplepelkraan (7 ton) met een bak van 1.30 m aangelegd tot op een diepte van ca. 0,90 m onder het maaiveld. De

6 Figuur 3. Detail van de huidige bebouwingsprojectie over de kaart van Van Deventer. proefsleuf was 2,5-3,0 m breed. Het maaiveld lag op een hoogte van ca. 2,20 +NAP. Al gauw bleek dat de slappe grond geen diepe profielen kon houden. Besloten werd om steeds terug te rijden met de kraan. Hierbij werd de sleuf in het midden verdiept, gefotografeerd en weer dichtgegooid. Daarna werd weer naar achteren gereden, verdiept, etc. De breedte van deze verdieping was ca. 1,30 m. Men ging op het diepste punt ca. 3,40 m diep. Door het voortdurend wegzakken van de kraan werd besloten om slechts te verdiepen tot het diepste punt van het afvalpakket werd bereikt. Tekeningen en documentatie De afvallaag werd in het vlak ingemeten en op schaal (1:50) getekend, de grenzen van het spoor werden echter niet met zekerheid bereikt. Vondsten werden door middel van vondstnummers aan de verschillende vullingslagen gekoppeld. Zoals gezegd kon het profiel door het aanhoudend instortingsgevaar niet op schaal worden ingetekend. Wel werd een zo gedetailleerd mogelijke schets gemaakt (figuur 6) en werden de vondsten per laag verzameld. Het profiel is gefotografeerd. Figuur 4. Een uitsnede van de kaart van Blaeu uit De tekst: Blijkersdijk / Vissersdijk is door de auteur toegevoegd. Historisch kader De naam Vissersdijk is na de \T eeuw ontstaan. Hiervoor had de straat nog de naam Blijkersdijk, vernoemd naar de bleekvelden die aan de oostzijde van de straat lagen. Vanaf 1795 heet het de Blijken/ of Visschersdijk. Waarom de naamsverandering tot stand kwam is niet bekend. Wel is zeker dat de naam definitief was veranderd rond 1830, getuige de kadastrale minuut (figuur 8), die rond die tijd vervaardigd is. De Vissersdijk ligt net ten oosten van het laat middeleeuwse Gorinchem. Op de kaart van Van Deventer uit ca 1558 (figuur 2 en 3) is te zien dat op de plaats van ons onderzoeksgebied twee grachten en twee dijken aanwezig waren. Het is door de onnauwkeurigheid van de kaart en de projectie echter niet met volledige zekerheid te zeggen, waar deze zich exact bevonden. Aan het einde van de 16 e - of het begin van de 17 e eeuw is bij aanleg van de stadswallen de stadsindeling veranderd. De westelijke van

7 EEN INVENTARISEREND VELDONDERZOEK AAN DE VISSERSDIJK, GEMEENTE GORINCHEM11 Figuur Sa & b. De zijaanzichten van twee 17e eeuwse pijpen met glazuurresten en littekens van rood aardewerk. De pijpen komen uit de afvallaag waar ook ander pottenbakkersafval is gevonden. de twee grachten werd gedempt en op de locatie werden huizen gebouwd. Op de kaart van Blaeu is dit goed zichtbaar. Op deze kaart staan direct aan de toenmalige Blijkersdijk eveneens woningen afgebeeld. Meer naar het oosten zijn nog net de bleekvelden te zien. (figuur 4). Figuur 5c. Door de natte omstandigheden, was het werk vaak moeilijk. Hier is de kraanmachinist (die helemaal vast zit) genoodzaakt om zijn collega's om hulp te vragen Bodemopbouw Het onderzoeksterrein ligt in een ongekarteerd deel van de bodemkaart van Nederland, 1: (Harbers 1980). Op de bodemkaart is alleen bij benadering te zien hoe de natuurlijke bodem is opgebouwd. Ons onderzoeksterrein ligt waarschijnlijk op een kalkhoudende

8 Figuur 5c. Een deel van een Majolika bord. Het betreft hier een slecht exemplaar van een granaatappel bord. Het stuk is gefabriceerd in de noordelijke Nederlanden en kan in het eerste kwart van de 17e eeuw gedateerd worden. (Korf 1981, type 382) poldervaaggrond. Een zeer groot deel van de rvierkleigronden bestaat uit poldervaagronden (Habers 1980, 63). Het zijn gerijpte gronden met een zwak ontwikkelde humushoudende bovengrond en met hydrmorfe kenmerken, nl. roest en grijze vlekken die ondieper dan 50 cm beginnen. Het onderzoeksterrein ligt waarschijnlijk op de grens van zware zavel, lichte klei (Rn95A) die bij de stroomruggen van de Linge en de Waal horen, en zavel en lichte klei (Rn66A) die de overgang tussen de stroomruggen en de lagere kommen vormen (Habers 1980, 65). Het inventariserend veldonderzoek In een vroeg stadium van het onderzoek werd ontdekt dat eventuele resten van 17 e eeuwse of latere bewoning (bij de sloop?) compleet verdwenen waren. De bovenste 80 cm was recentelijk sterk geroerd (figuur 6). De vlekkerige bodem hieronder bevatte veel mest en puin, en het (laat) 16 e eeuws aardewerk, (o.a. proenen en majolica) deed ons vermoeden dat wij hier met de vulling van één van de twee Figuur 5d. Een opmerkelijk groot lakenlood van de stad Gorinchem. (diameter ca. 10 cm) Op de achterzijde (onderste) is de kwaliteitsaanduiding 'GORCUMSDVBBEL STAEL'te lezen. Op de voorzijde (bovenste) is het jaartal 1612 goed zichtbaar.

9 EEN INVENTARISEREND VELDONDERZOEK AAN DE VISSERSDIJK, GEMEENTE GORINCHEM 1 1 8,00 m - Vissersdijk t 0,B0m c" =, - oi- = ^ ^ 1 0 '3'J3 - ' - J 3.%- ^ > ^ t. = tf- -XKS, = ^ 0 ^ ^ f-r, 1»; a ' if -v^^ V Q Laag 2 1 c P», Q» V 7,8,9,11,12,13,17 3,20 m vervuilde bouwvoor, recentelijk geroerd blauwgrijze vuile klei, af en toe wat mest veel aardewerk en baksteenpuin, afva Haag zwart en grijze klei, minder puin en aardewerk, afvallaag grijze smeuiige klei, lijkt gelaagd, dijk?? paal Figuur 6. Een globale weergave van het profiel. stadsgrachten te maken hadden. In de bovenste laag werd aan de westzijde bovendien een stuk rechtopstaand hout gevonden dat wij op dat moment mogelijk als een restant van een beschoeiing interpreteerden. Bij verdiepen werd een tweede donkerdere laag onderscheiden die hoewel hij beduidend minder puin en aardewerk bevatte dan de laag erboven, toch nog vondstrijk te noemen is. Het diepste punt werd op ca. 8,00 m te oosten van de Vissersdijk waargenomen. Dit punt lag op ca. 3,20 m onder het maaiveld (ca 1,00 m - NAP). Onder de twee lagen bevond zich een relatief schone grijze Blauwe Torenstraat Figuur 7. De ligging van de proefsleuf ten opzichte van de huidige bebouwing. De RDcoördinaten van de punten zijn: 1: ,67/427090,12 2: ,92/ ,48 3: ,47/ ,09 De schaal is 1: 500. Het gestippelde deel is de plaats waar verdiept is.

10 klei. Tijdens het veldwerk ontstond de discussie of deze laag niet een oudere fase van de gracht vertegenwoordigde. Hoewel de laag geen vondsten bevatte leek de klei schuin gelaagd. Meer naar het oosten toe kon de tweede laag door de natte omstandigheden niet meer gevolgd worden. Figuur 8. De Kadastrale minuut uit ca In het midden ligt de Vissersdijk met aan de oostzijde de bleekvelden, op de kaart omschreven als Bleekereyen. Aan de westzijde van de dijk zijn velden met hier en daar wat bebouwing te zien. Aan de onderzijde van deze uitsnede is nog net de oude gracht zichtbaar die voorheen parallel aan de gracht en de Vissersdijk liep. Vondsten De hoeveelheid vondsten en de verscheidenheid geven aan dat de conserveringstoestand goed is. Het aanwezige aardwerk en metaal was in goede staat en het aanwezige bot en leer was eveneens erg goed geconserveerd in de natte klei. Een opmerkelijke vondst vormde een ongewoon groot lakenlood met het wapen van Gorinchem uit 1612 (figuur 5d). Een lakenlood werd in de handel gebruikt om de kwaliteitswaarde van de stoffen aan te geven, tevens stond de herkomst hierop vermeld. Een andere opmerkelijke vondst is het voorkomen van een romeins terra sigillata fragment (figuur 10). Uit Gorinchem en de directe omgeving zijn al eerder romeinse vondsten gedaan, maar echte aanwijzingen voor een romeinse nederzetting waren en zijn er nog steeds niet. Het voorkomen van de scherven kan gezien de natte context wel mogelijk in verband worden met rituele praktijken. In de prehistorie en de Romeinse tijd was het gebruikelijk om offers aan godheden in waterlopen of poelen te doen. Maar één scherf maakt nog geen rituele vindplaats, het is hooguit een mogelijkheid om rekening mee te houden in de toekomst. De vondsten bestaan vooral uit gebruiksaardewerk van de late 16e eeuw tot en met de 18e eeuw waarbij de 18e eeuw iets minder vertegenwoordigd lijkt te zijn. Naast gebruiksaardewerk zijn de tabakspijpen een veel voorkomende categorie. Twee pijpenkoppen, datering ca. 1650, hadden littekens van glazuur, een mogelijkheid is dat ze gebruikt zijn als stapelstuk zoals het dakpanfragment van figuur 9, een andere mogelijkheid is dat ze gelijktijdig gebakken zijn met aardewerk en als misbaksel afgedankt zijn. Het is overigens de eerste maal dat in Gorinchem pijpenkoppen samen met pottenbakkersafval worden gevonden (figuur 5a & b). Enkele aanwezige proenen zijn aanwijzingen voor aardewerkproductie in de stad of omgeving (figuur 9). Een proen of stapelstuk werd bij het bakproces tussen de voorwerpen geplaatst zodat de geglazuurde stukken niet aan elkaar zouden bakken. Dit konden speciaal hiervoor vervaardigde stukken aardewerk of (zoals hier) fragmenten dakpan of iets dergelijks zijn. Een andere aanwijzing voor potenbakkersafval waren

11 Figuur 9. Proenen. Een proen of stapelstuk werd bij het bakproces tussen de voorwerpen geplaatst zodat de geglazuurde stukken niet aan elkaar zouden bakken. Dit konden speciaal hiervoor vervaardigde stukken aardewerk of zoals hier fragmenten dakpan of iets dergelijks zijn. twee bakstenen (VI5) die duidelijk uit een ovenwand afkomtig waren: de korte zijdes van de stenen waren zwartgeblakerd en gesinterd. De kwaliteit van deze bakstenen was beter, namelijk fijneren gladder dan gebruikelijke stenen uit de 16e eeuw. Hoewel de vondsten talrijk zijn kunnen er weinig uitspraken gedaan worden over aanwezige ambachten of rijkdom van dit stadsdeel. Het afval ligt hier in secundaire context en kan van overal uit de stad afkomstig zijn. Conclusie De interpretatie in het veld dat we mogelijk met de vulling van een gracht te maken hadden, moet herzien worden. Op de kadastrale minuut (figuur 8) is goed te zien dat de gracht ten westen van de Vissersdijk ligt. Onze proefsleuf heeft dus een deel van de bleekvelden doorsneden. De afvallagen zijn zeer waarschijnlijk ontstaan doordat vanaf de 16e eeuw het terrein is gebruikt voor het dumpen van stadsafval. De gelaagde, relatief schone grijze klei die aan de westzijde van het profiel te zien is (figuur 6) zou dan heel goed het restant kunnen zijn van de Vissersdijk, waar vandaan het afval werd gedumpt. Een andere mogelijkheid is dat een van de perceleringssloten die op de minuut te zien zijn, is doorsneden. Dit lijkt gezien de breedte (minimaal 4 m) en de diepte (ca 1,80 m) die de sloot dan zou hebben echter onwaarschijnlijk. Een ander argument hier tegen is dat de sloten op de kadastrale minuut, op de locatie van de proefsleuf, verder van de dijk blijken te liggen. Mocht de interpretatie van de gelaagde klei als restant van de Vissersdijk juist zijn, dan is de dijk aan de oostzijde van de oostelijke gracht op de kaart van Van Deventer (figuur 2), de latere Vissersdijk. De projectie van de huidige bewoning over de kaart lijkt dan niet zo onnauwkeurig te zijn (figuur 3). De bleekvelden uit de 17e eeuw liggen op het lage buitengebied van de 16e eeuw. Dit reliëf is vanaf de Vissersdijk nog steeds zichtbaar. Volgens de bodemkaart zitten we waarschijnlijk op de overgang van de stroomruggen en de lagere kommen. Het is goed mogelijk dat de hogere stroomruggen de grens van bewoning in de 15e eeuw heeft bepaald. Dit zou mogelijk de aanwezigheid van de twee grachten verklaren, niet alleen voor verdediging maar ook voor waterhuishouding. Dan is er nog het raadsel van de ontbrekende bewoning. Op de kaart van Blaeu (figuur 4) is te zien dat er in de 17e eeuw woningen aan de oostzijde van de Vissersdijk stonden.

12 Zoals al eerder geopperd zouden de resten hiervan verdwenen kunnen zijn met de bouw of sloop van de huizen die van rond 1900 dateren. Een alternatieve interpretatie voor het ontbreken van 17e eeuwse huisresten zou kunnen zijn dat de huizen er nooit gestaan hebben. Mogelijk heeft Blaeu, die op hoogte van eventuele bouwplannen geweest zou kunnen zijn, de huizen alvast ingetekend. Mogelijk is in een later stadium van de bouwplannen afgezien. We kunnen vaststellen dat we waarschijnlijk een deel van de Vissersdijk en de bleekvelden hebben aangesneden. De twee stadsgrachten zullen zich dan onder de huidige bebouwing ten westen van de Vissersdijk en ten oosten van de Keizerstraat bevinden. Figuur 10. Een fragment terra sigillata, afkomstig uit de eerste eeuwen na Christus. Andere vondsten uit de Romeinse periode zijn tussen het vondstmateriaal niet aangetroffen/ Aanbevelingen Gezien het feit dat een substantieel deel van het terrein reeds is opengelegd wordt verder onderzoek niet noodzakelijk geacht. Een uitgebreider onderzoek zou vanwege de extreem natte omstandigheden omvangrijke veiligheidsmaatregelen en kosten met zich meebrengen. Tevens bestond er door de diepte waarop gegraven moest worden een risico voor grote schade aan de aangrenzende huizen. In de toekomst blijft onderzoek in de omgeving van de Vissersdijk wel gewenst, vanwege de toch nog onduidelijke situatie van de ligging van de bleekvelden en sloten en vanwege de onzekerheden met betrekking tot de dijkvoet. «r fe; L..." ' '* Figuur 11. Een pijpenkop daterend uit ca De mode van het roken van tabak had in die periode juist zijn intrede in de Nederlanden gemaakt. Onder de kop bezit de pijp een standvlakje waarin de stempel van een roos afgedrukt is. Dergelijke vroege pijpenkoppen zijn Gorinchem zeldzaam.

13 Literatuur: Blaeu, J. (1652) Toneel der steden. Holland, Westvriesland, Utrecht. Facsimile, n.d., naar originele uitgave van 1652, Amsterdam Emck, W.E, (1914) Oude namen van huizen en straten in Gorinchem, Gorinchem. Korf, Dingeman (1981) Nederlandse Majolica, Bussum. Stamkot, Bert (1982) Geschiedenis van de stad Gorinchem., Gorinchem. Bijlage 1. Detectorvondsten afkomstig van het onderzoeksterrein. aantal deel datering beschrijving duiten theelepeltjes 1 ca pijpekop 3 lakenloodjes 3 lood 3 koper, knoop 1 koper, (riem?)beslag 1 lood, voorwerp 1 musketkogel 1 koper, nagel 1 koper, vingerhoed 2 munten (centen?) 2 stukjes plat lood

14 Vondstenlijst vondstmimmer spoor vlak omstandigheden aantal deel datering beschrijving wand aardewerk, fayence rand aardewerk, fayence, zoutvaatje rand aardewerk, majolika bodem aardewerk, majolika, bord aardewerk, rood wand aardewerk, rood rand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood aardewerk, rood, haardscherm, met slip rand aardewerk, rood, met slip rand aardewerk, steengoed oor aardewerk, steengoed, raeren rand aardewerk, steengoed, siegburg wand aardewerk, wit rand aardewerk, wit bodem aardewerk, wit LME baksteen, afmeting 7x14x baksteen, klein bot,mammal daklei dakpan met glazuur (proen) dakpan met glazuur (proen) pijpekop pijpekop pijpesteel plavuis plavuis schelp slak, lx glazuur van oven? slak, metaal rand aardewerk, fayence, bord en kom bodem aardewerk, majolika, bord aardewerk, majolika,albaiello wand aardewerk, rood rand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood oor aardewerk, rood voet aardewerk, rood, pijpenpot ca aardewerk, steengoed, (lx raeren, lx frechen, lx raeren/westerwald) wand ROM aardewerk, terra sigillata wand aardewerk, wit baksteen, afmeting (Ix?)x8x bot, mammal bot, verbrand daklei dakpan met glazuur (proen) hout ijzer leer metaal (detectorvondsten) mortel, kalk pijpekop pijpesteel plavuis schelp, cardium schelp, mossel wand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood baksteen baksteen (ovenwand) dakpan dakpan met glazuur (proen) ijsselsteen leisteen natuursteen plavuis bezem wand aardewerk, fayence wand aardewerk, rood oor aardewerk, rood rand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood wand aardewerk, rood, met witte verf bodem aardewerk, rood, pijpenpot wand aardewerk, rood, slibversiering rand aardewerk, rood, slibversiering aardewerk, steengoed, (lx raeren, 3x westerwald) wand aardewerk, wit

15 6 1 1 oor aardewerk, wit bodem aardewerk, wit baksteen bot daklei dakpan dakpan met glazuur (proen) mortel natuursteen pijpekop pijpesteel schelp, mossel ca tegel, fayence, polychroom grondmonster rand aardewerk, fayence wand aardewerk, rood rand aardewerk, rood oor aardewerk, rood bodem aardewerk, rood wand aardewerk, steengoed, (2x westerwald, lx raeren rand aardewerk, Weser, bord baksteen 8 1 laag 2 18 bot, mammal dakpan met glazuur (proen) oor dakpan met glazuur (proen) 8 1 laag 2 3 schelp, mossel slak, glazuur van oven? 12 1 laag pijpekop 12 1 laag 2 5 pijpesteel rand aardewerk, rood wand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood 13 1 laag 2 1 bot 13 1 laag 2 4 bot, mammal 13 1 laag 2 1 bot, verbrand 13 1 laag 2 2 bot, verbrand dakpan met glazuur (proen) 13 1 laag 2 1 wand glas 13 1 laag 2 1 schelp, mossel wand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood bot (lx schedel rand) dakpan met glazuur (proen) baksteen (2x zeer glad, oven of haard?) lx verbrand aardewerk, fayence (2x plooischotel, lx vaasje) wand ca aardewerk, majolika oor aardewerk, majolika rand 18 aardewerk, nederrijn, bord, slipversierd wand 18 aardewerk, nederrijn, bord, slipversierd wand aardewerk, rood rand aardewerk, rood bodem aardewerk, rood aardewerk, rood, scherf met gat (indet) hals aardewerk, steengoed, frechen oor aardewerk, steengoed, raeren aardewerk, steengoed, siegburg rand aardewerk, wit wand aardewerk, wit oor aardewerk, wit bot, mammal bot, vogel dakpan dakpan met glazuur (proen) industrieel porselein leisteen pijpekop (2 met glazuur) pijpesteel plavuis geglazuurd schelp, cardium schelp, mossel schelp, oester scherf misbaksel, proen slak, glazuur van oven? ? tegel, fayence tegel, industrieel