Acceptance and Commitment Therapy bij kinderen en jongeren

Transcriptie

1 Acceptance and Commitment Therapy bij kinderen en jongeren

2 Website De werkbladen bij deze editie van Acceptance and Commitment Therapy bij kinderen en jongeren zijn vindbaar op: Vul op deze website in het zoekveld Search ISBN het ISBN van het boek in: Let op: het is belangrijk om precies deze schrijfwijze aan te houden, dus met tussenstreepjes.

3 Acceptance and Commitment Therapy bij kinderen en jongeren Monique Samsen Janneke de Heus Met illustraties van Hester van der Grift Houten 2017

4 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 777 Ontwerp omslag en binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 Inhoud Inleiding 7 Gewoon doen! 7 Leeswijzer 8 Voor wie? 8 Woord van dank 8 Hoofdstuk 1 ACT in vogelvlucht 11 Samenvatting 11 Filosofie en theorie 11 Achterliggende visie 12 Uitgangspunten voor ACT 12 Wat maakt het leven lastig? 16 Gedachten en gevoelens zijn niet direct te veranderen 17 De oplossing 18 Hoofdstuk 2 Klaar voor de start 21 Samenvatting 21 Waar en wanneer werk je met ACT? 21 Evidence based 23 Opvoeding en onderwijs 24 Georganiseerde vrijetijdsbegeleiding 24 Non-verbale toepassingen 25 Hoofdstuk 3 ACT4kids 25 Samenvatting 25 Het doel van ACT-begeleiding 25 Er is geen oplossing want er is geen probleem 25 Psychologische flexibiliteit 27 De hexaflex vertaald 31 Het model ACT4kids 32 Alles in context: Het Eiland 36 Hoofdstuk 4 Samen op reis 41 Samenvatting 41 Het kind 41 De ouders 45 De begeleider 46

6 6 acceptance and commitment therapy bij kinderen en jongeren Hoofdstuk 5 Richting bepalen 51 Samenvatting 51 Intake 51 Meetinstrumenten 52 Doelen stellen 53 Casusconceptualisatie 55 Werkblad: Casusconceptualisatie 64 Welke oefeningen zet je in? 61 Creatieve hopeloosheid 62 Hoofdstuk 6 De boom, de uil en het hart 67 Samenvatting 67 Boomvaardigheden 67 Boomwerkblad: Aan de slag met de boom 73 Uilvaardigheden 74 Uilwerkblad: Wat zegt je uil? 76 Uilwerkblad: Hoofd vol gedachten en gevoelens 78 Uilwerkblad: Dit maakt me 81 Hartvaardigheden 82 Hartwerkblad: Ik hou van (8-12 jaar) 84 Hartwerkblad: Ik hou van... (12-18 jaar) 85 Hartwerkblad: Hartenkaartjes 88 Hoofdstuk 7 Het zelf 91 Samenvatting 91 Zelfvaardigheden 91 Hoofdstuk 8 De olifant en de kat 93 Samenvatting 93 Olifantvaardigheden 95 Olifantwerkblad: Dragen of de lucht inblazen 102 Katvaardigheden 105 Katwerkblad: Je lijfspreuk 106 Katwerkblad: Als ik kon toveren (8-12 jaar) 111 Katwerkblad: Als ik kon toveren (12-18 jaar) 112 Hoofdstuk 9 En verder 117 Samenvatting 117 Extra oefeningen 117 Werkblad: EHBO-kist 119 Hoofdstuk 10 Groepsprotocol 121 Samenvatting 121 Aanleren van ACT4kids-vaardigheden 121 Overzicht groepsbijeenkomsten 122 Bijeenkomst 1: Het hart Als dromen uitkomen 123 Bijeenkomst 2: De uil Pssst: wél verder vertellen angst hoort erbij! 124 Bijeenkomst 3: De boom Stel dat de uil even stil zou zijn 125 Bijeenkomst 4: De kat Op weg gaan en je hart vergroten 126 Bijeenkomst 5: Leren van de olifant Gewoon doen! 126 Bijeenkomst 6: Het zelf Ja, en nu? 127 Bijeenkomst 7: En nu verder 127 Bijeenkomst 8: Ouderbijeenkomst 128 Literatuur en websites 129

7 7 I nl ei di n g G e w o o n d o e n! I n e e n m e n s e nl e v e n b e kli m j e h o g e b er g e n, z a k j e i n di e p e d al e n e n d a art u s s e n d o or l o o p j e kil o m et er s l a n g o p vl a k l a n d. D e m o oi e m o m e nt e n b e w ar e n w e i n o n s h art e n bij v er v el e n d e er v ari n g e n n e m e n w e h et li ef st e e n af sl a g. Al s h et m o g elij k w a s, d a n bl e v e n w e v o or altij d bij el k a ar, w er d er ni e m a n d zi e k, gi n g er ni e m a n d d o o d e n l e ef d e n w e v o or altij d e n e e u wi g g el u k ki g. M a ar z o g a at h et n u e e n m a al ni et Ki n d er e n gr o ei e n o p m et d e o v ert ui gi n g d at d e w e g n a ar e e n fij n l e v e n all e e n t o eg a n k elij k i s w a n n e er j e vr e s elij k h ar d j e b e st d o et e n v e el z elf v ertr o u w e n h e bt. M a ar l ei dt d e z e r o ut e e c ht n a ar e e n g el u k ki g l e v e n? M a k e n d e di e p e d al e n j ui st ni et o o k e e n b el a n grij k d e el uit v a n e e n w a ar d e v ol l e v e n? W or d e n ki n d er e n ni et t e v e el o p e e n kr ui s p u nt g e z et w a ar z e g e e n st a p m e er d ur v e n t e z ett e n: d e e n e w e g l ei dt n a ar e e n l e v e n m et a n g st e n pij n e n d e a n d er e n a ar e e n l e v e n v ol a n g st v o or d e a n g st. Dit b o e k k a n al s e e n r o ut e pl a n n er g e br ui kt w or d e n o m ki n d er e n v er s c hill e n d e ri c hti n g e n t e l at e n zi e n, o p h u n w e g n a ar h et uit l at e n k o m e n v a n w e n s dr o m e n, e n z e t e l er e n o m g a a n m et h u n a n g st e n. E e n w er el d w a ari n z e o n b e v a n g e n e n ni e u w s gi eri g k u n n e n blij v e n e n ni et g e v a n g e n r a k e n i n h u n g e d a c ht e n e n g e v o el e n s. I k m oest v a n d a a g mij n s pree k be urt d oe n. I k v o n d het s u per s p a n ne n d e n i k w as heel er g ze n u w ac hti g. E n i k he b t ge w o o n ge d a a n! S ar a 9 j a ar I n h et e er st e h o of d st u k k o mt d e pl a at s v a n Acce pt a nce a n d C o m mit me nt T her a p y (v a n af n u: A C T) i n d e g e s c hi e d e ni s v a n d e w e st er s e p s y c h ol o gi e a a n d e or d e. H et b e s c hrijft d e a c ht erli g g e n d e fil o s o fi e e n d e t h e ori e w a ar m e e d e pr a kti s c h e t o e p a s si n g v a n A C T o nl o s m a k elij k i s v er b o n d e n. I n h o of d st u k 2 n o e m e n w e v er s c hill e n d e b e g el ei di n g s sit u ati e s e n - s etti n g s w a ar bi nn e n A C T t o e g e p a st k a n w or d e n. We v att e n s a m e n v o or w el k e pr o bl e e m g e bi e d e n A C T w et e n s c h a p p elij k b e w e z e n eff e cti ef lij kt t e zij n. I n h o of d st u k 3 g a a n w e i n o p h et d o el v a n A C T- b e g el ei di n g p s y c h ol o gi s c h e fl e xibilit eit e n w at dit b et e k e nt v o or ki n d er e n. We n o e m e n k ort d e k er n pr o c e s s e n di e i n g e z et w or d e n o m dit d o el t e b er ei k e n. We h e b b e n d e v ert a al sl a g g e m a a kt v a n h et A C T- m o d el v o or v ol w a s s e n e n n a ar e e n m o d el d at b et er a a n sl uit bij ki n d er e n e n pr es e nt er e n d e pr a kti s c h e t o e p a s si n g v a n A C T: A C T 4 ki d s. H et m o d el h e eft z e s m et af ori s c h e fi g ur e n e n e e n uit g e br ei d e o ef e n o m g e vi n g. Hi er m e e w or d e n d e o ef e ni n g e n o v er zi c ht elij k er v o or ki n d er e n e n w or dt h et v o or h e n m a k k elij k er o m d e v a ar di gh e d e n di e z e o p d o e n, t o e t e p a s s e n i n h et d a g elij k s l e v e n. H o of d st u k 4 dr a ait o m d e r a n d v o or w a ar d e n v a n A C T- b e g el ei di n g bij ki n d er e n, v er s c hill e n d e uit d a gi n g e n di e j e k u nt t e g e n k o m e n e n d e m a ni er w a ar o p j e hi er m e e o m k u nt g a a n. D e r ol v a n d e b e g el ei d er e n di e v a n o u d er s w or d e n n a d er b eli c ht. V a n af h o of d st u k 5 vi n d j e o ef e ni n g e n e n m et af or e n di e j e tij d e n s d e g e h el e b e g el ei di n g i n k u nt z ett e n v a n i nt a k e t ot n a z or g. Z e k u n n e n l o s i n g e z et w or d e n w a nn e er j e e cl e cti s c h wilt w er k e n, w a n n e er j e i n ci d e nt e el b e g el ei di n g bi e dt tij d e n s j e g e br ui k elij k e w er k z a a m h e d e n, of w a n n e er j e d o or h et af e n t o e g e br ui k m a k e n v a n

8 8 acceptance and commitment therapy bij kinderen en jongeren een ACT-oefening meer thuis wilt raken in de methodiek. Het is ook mogelijk om met de verscheidenheid aan oefeningen een geheel op maat gemaakte begeleiding te ontwerpen. De hoofdstukken hierna volgen de figuren die staan voor de verschillende ACT4kidsvaardigheden: de boom, de uil, het hart, het zelf, de kat en de olifant. Alle oefeningen en metaforen hebben een korte uitleg over het doel of de doelen die ze beogen te bereiken. Bij sommige oefeningen wordt een werkblad bijgevoegd, waarmee kinderen en jongeren de oefening zelfstandig kunnen uitvoeren. Deze werkbladen kunnen gedownload worden op de website van de uitgever (extras.springer.com). Tot slot vind je een globaal weergegeven trainingsprotocol voor groepen om je een voorbeeld te geven van hoe alle genoemde oefeningen soms met kleine aanpassingen ook op groepsniveau kunnen worden toegepast. Leeswijzer We hebben gekeken naar een eenduidige term waarmee we kinderen, jongeren, jeugdigen, pubers, tieners willen aanduiden. We hebben gekozen voor kinderen omdat dit de lading dekt en er geen waardeoordeel aan hangt. Slechts af en toe wordt het woord jongere gebruikt om het onderscheid tussen 8-12 jaar of jaar aan te duiden. In de tekst kiezen we voor het gemak voor hij en hem, maar daarmee bedoelen we natuurlijk net zo goed zij en haar : ACT is voor jongens en meisjes. Voor wie? Dit boek gaat over de begeleiding van jongens en meisjes van 8 jaar tot 18 jaar. Het boek is geschikt voor begeleiders die enige kennis van ACT hebben en werkzaam zijn in de gezondheidszorg en het onderwijs. Het model is geschikt voor kortdurende therapieën als ook langer durende of specialistische behandelingen. ACT is ook geschikt voor andere vormen van begeleiding dan therapie. Vanuit de ACT-houding kun je ACT toepassen in elk denkbare setting, zoals op school, tijdens het sporten of in de opvoeding thuis. Elk kind is anders in zijn ontwikkeling en voor jongvolwassenen geldt dat zij een aantal vaardigheden die volwassenen hebben, nog niet goed kunnen toepassen. De inhoud van dit boek is ook geschikt wanneer je kinderen begeleidt die net buiten deze leeftijdsgrenzen vallen. Rond 12 jaar maken kinderen een ontwikkelingsgroei door, waardoor ze meer vaardigheden leren. Bij de oefeningen wordt aangegeven of deze past bij de leeftijdsgroep 8-12 jaar of jaar. Voor elk begeleidingsmoment geldt dat je probeert aan te sluiten bij het ontwikkelingsniveau van het kind, zijn omgeving en de doelen die het kind nastreeft. Woord van dank Een boek schrijf je nooit alleen. Dank aan Hester voor je creativiteit en de prachtige illustraties in het boek. We zijn er stil van en het brengt onze woorden naar een ander niveau. Dank aan onze contacten bij Bohn Stafleu van Loghum: de altijd enthousiaste Joyce wiens idee wij mochten uitwerken. En Karel, van wiens kennis we dankbaar gebruik mochten maken wanneer we ingewikkelde vragen hadden over de opmaak van het boek. Een bijzonder dank aan Hannie, Gery, Henk-Jan, Jeanneke, Maaike en Margreet voor het lezen van het manuscript en hun scherpe geest: door de feedback konden wij onze laatste stappen zetten.

9 inleiding 9 Ik, Monique, wil daarnaast de volgende mensen in de spotlight zetten: Janneke; dank voor je rust en flexibiliteit (om met mij samen te kunnen werken) en je kennis en discipline. Samen hebben we iets supermoois neer kunnen zetten! Berry; bijzonder veel dank voor je geduld in de afgelopen maanden waarop het soms net leek alsof je alleen woonde je humor en je lieve zorgen. De studenten van het ROC, die met juweeltjes van opmerkingen kwamen, prachtige oefeningen bedachten en de drijvende kracht vormen achter mijn motivatie om dit boek te schrijven. Alle vrienden, familie, collega s met wie ik heb kunnen brainstormen en stoom heb af kunnen blazen: dank! Tot slot, pap; je begrijpt vast waarom de dankbaarheid die ik voor jou heb niet goed in woorden is te vatten. Zonder jou was er geen boek. En ik, Janneke, wil Monique bedanken voor de mooie reis die we samen gemaakt hebben. Het was een waardevolle zoektocht naar de juiste richting. Onderweg heb ik je doorzettingsvermogen en je vakmanschap mogen bewonderen. De bestemming is bereikt! Dank aan iedereen om me heen die openstond voor vragen en die met mij wilde sparren over het boek en de oefeningen. Henk-Jan, dank voor het meelezen, je kritische blik en je onvoorwaardelijke steun. Als laatste wil ik alle kinderen bedanken met wie ik werk en ooit gewerkt heb. Jullie zijn mijn grote inspiratiebron. En daarbij niet te vergeten Hanne, Joppe en Jet, die aan verschillende oefeningen hebben meegewerkt en nu wel een beetje klaar zijn met het gepsychologiseer thuis!