Cryogene microcalorimeters
|
|
- Jelle Claessens
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Cryogene microcalorimeters Wouter Bergmann Tiest, Marcel Bruijn, Wim Mels, Piet de Korte en Henk Hoevers Stichting Ruimteonderzoek Nederland, Utrecht De afgelopen jaren is een nieuw type stralingsdetector ontwikkeld waarmee uiterst nauwkeurig foton-energieën gemeten kunnen worden. Ook de Stichting Ruimteonderzoek Nederland houdt zich hiermee bezig en inmiddels behoren de daar geproduceerde en geteste cryogene microcalorimeters tot de gevoeligste ter wereld. In dit artikel wordt de werking en toepassing van microcalorimeters besproken. Dit gebeurt aan de hand van de afbeeldende cryogene microcalorimeters die SRON ontwikkelt voor hoge-resolutie röntgenspectroscopie met het volgende-generatie ESA röntgenobservatorium XEUS, gericht op astrofysisch onderzoek van het vroege universum. Het principe van een microcalorimeter Een microcalorimeter voor stralingsdetectie is een sensor die de temperatuurverhoging ten gevolge van de absorptie van een foton omzet in een verandering van een elektrisch signaal dat vervolgens wordt uitgelezen. In een groot deel van het elektromagnetisch spectrum (visueel, UV, röntgen) is het mogelijk om van ieder foton afzonderlijk de energie te meten. Het principe van een microcalorimeter is weergegeven in figuur 1 (a). De absorber heeft een warmtecapaciteit C zodat de gedeponeerde energie E leidt tot een temperatuurverandering T = E/C, zie figuur 1 (b). De responstijd van de sensor τ = C/G hangt af van de thermische geleiding G tussen de sensor en een koudebad. De absorber is direct gekoppeld aan een thermometer. Door SRON wordt een zogenaamde fase-overgangsthermometer, ofwel Transition Edge Sensor (TES) gebruikt. De TES is een supergeleider met een kritische temperatuur T c en weerstand R(T ), zie figuur 1(c). Daar de supergeleider-normaalovergang steil kan zijn (enkele millikelvin breed) is het mogelijk om een zeer gevoelige temperatuur-weerstandsomzetting te verkrijgen. Naar een idee van de detectorgroep van het Amerikaanse National Institute of Standards and Technology (NIST) wordt de TES met een constante spanning V aangestuurd. Hierbij stelt zich een evenwicht in waarbij het gedissipeerde elektrische vermogen in de TES, P = V 2 /R(T ), gelijk is aan de warmtestroom naar het bad [1]. De grootte van de spanning V bepaalt dus het instelpunt R(T ) in de supergeleider-normaalovergang van de TES. Indien er een foton wordt geabsorbeerd, en de temperatuur en de thermometerweerstand omhoog gaan, daalt het gedissipeerd vermogen in de thermometer en daarmee weer de temperatuur. Dit betekent dat de detector zichzelf door interne negatieve elektrothermische terugkoppeling steeds terugregelt naar het instelpunt en dat er géén 1
2 computer T T τ T = E/C τ = C/G foton uitlees elektronica t (b) replacements E absorber C thermische verbinding koudebad G TES I SQUID V (a) R instelpunt normaal I α T c supergeleidend T (c) E = V Idt t α = T dr R dt (d) Figuur 1: (a) Schematische weergave van de werking van de microcalorimeter. (b) Absorptie van een foton leidt tot een temperatuurstijging, waarna weer afkoeling volgt. (c) De steile supergeleider-normaalovergang van de thermometer zet de temperatuursverandering om in een verandering van de weerstand. (d) De verhoging van de weerstand leidt tot een vermindering van de stroom door de thermometer I. De pulsinhoud is gelijk aan de fotonenergie. externe terugkoppeling nodig is. De energie van het invallende foton is in geval van sterke terugkoppeling gelijk aan E = V I(t)dt, ofwel de integraal van de afname van de hoeveelheid elektrisch vermogen in de sensor, figuur 1 (d). Aangezien een TES een laag-ohmige detector is, wordt een eveneens laag-ohmig SQUID (Superconducting Quantum Interference Device) array als stroommeter gebruikt. Het uitgangssignaal van de SQUID wordt versterkt, gedigitaliseerd en in de computer verder bewerkt met een optimaal filter. De geïntegreerde pulsen worden uitgezet in een histogram, een energiespectrum van de invallende straling. Grenzen aan de energieresolutie De energieresolutie van de microcalorimeter hangt direct af van de signaal-ruisverhouding die we in het frequentiedomein beschouwen, zie figuur 2 (a). Het signaal, de exponentiële stroompuls uit figuur 1 (d), heeft een frequentiespectrum dat vlak is tot een kantelfrequentie f k = 1/(2πτ) en daarboven met 1/f afvalt. De ruis die door de thermische verbinding wordt geïntroduceerd, vaak fononruis genoemd, heeft een gelijkvormig frequentiespectrum. De verhouding van signaal en fononruis is dus frequentie-onafhankelijk; door de bandbreedte van de meetapparatuur voldoende groot te maken kan de energieresolutie onbeperkt hoog worden. Omdat de TES ech- 2
3 puls (A) en ruis (A/rtHz) (log schaal) puls fononruis Johnsonruis (a) puls (A) en ruis (A/rtHz) (log schaal) puls fononruis Johnsonruis (b) f k f band frequentie (Hz) (log schaal) f k f band frequentie (Hz) (log schaal) Figuur 2: (a) Frequentiespectra van signaal, fononruis en Johnsonruis in afwezigheid van elektrothermische terugkoppeling. (b) Dezelfde spectra maar nu mét elektrothermische terugkoppeling. De niveaus zijn lager en de kantelfrequentie f k is verschoven naar een hogere waarde 1/(2πτ/(1 + L 0 )). De maximale bandbreedte is f band, het snijpunt van Johnsonruis en fononruis. Deze is onafhankelijk van de aanwezigheid van elektrothermische terugkoppeling. ter een elektrische weerstand heeft is er ook nog sprake van Johnsonruis met een frequentieonafhankelijk spectrum. Dit betekent dat de bandbreedte wordt beperkt tot de frequentie f band waar Johnsonruis en fononruis gelijk zijn. Optimalisatie van de energieresolutie wordt verkregen door de fononruis/johnsonruis-verhouding i fonon /i Johnson beneden f k zo hoog mogelijk te maken. Deze verhouding wordt gegeven door α P/GT waarbij α de gevoeligheid van de thermometer is, uitgedrukt in α T/R dr/dt, Het vermogen P wordt begrensd door het verschil tussen de bedrijfstemperatuur T en de badtemperatuur T bad en door G. Indien de badtemperatuur aanzienlijk onder de werktemperatuur T ligt, geldt P/GT = 1/ n. Hierin is n 3 een materiaalparameter die samenhangt met het warmtetransport in de thermische verbinding tussen detector en koudebad. Er volgt dan i fonon /i Johnson = α n. De energieresolutie (volle breedte op halve hoogte van de pieken in het spectrum) kan nu geschreven worden als E FWHM = 2, 36 k B T 2 C 2 4 n/α 2 + (n/α 2 ) 2. Zoals direct te zien is, zijn een lage werktemperatuur T en een hoge waarde van α voordelig. Deze relatie is voor het eerst afgeleid door de groep van NIST en deed vermoeden dat met voldoende hoge waarden van α een onbeperkt goede energieresolutie bereikt zou kunnen worden. Dit werd experimenteel niet gevonden en het werk van SRON heeft laten zien dat de sensorgeometrie en de eindige thermische geleiding in de TES de energieresolutie in veel gevallen beperkt tot E FWHM 2, 36 k B T 2 C [2]. Voor een optimale energieresolutie zijn een lage waarde van C en T dus voordelig. De eisen aan het dynamisch bereik stellen echter een ondergrens aan C αe/t c. Voor een metallische absorber geldt dat C T en dus E T 3/2. Gegeven een praktische waarde van T bad van 10 tot 30 mk, zoals met een mengkoeler of adiabatische demagnetisatiekoeler kan worden gehaald, volgt een werktemperatuur van ongeveer mk. 3
4 Bi Cu Bedrading (Al) TES (Ti/Au) sleuven Si 3 N 4 Si Figuur 3: Doorsnede van een microcalorimeter die is opgebouwd uit een TES met Cu/Biabsorber op een Si 3 N 4 membraan met sleuven die de warmtegeleiding bepalen. Het pixel is 240 µm breed. De tekening is niet op schaal. Het voordeel van interne negatieve elektrothermische terugkoppeling Geheel analoog aan de beschrijving van terugkoppeling in de regeltechniek kan de elektrothermische terugkoppeling gekarakteriseerd worden met een rondgaande versterking L 0. In de limiet van T bad T geldt dat L 0 α/n. Indien het effect van elektrothermische terugkoppeling wordt meegenomen dan blijkt dat, ofschoon de vorm van de spectra verandert, de verhouding tussen de ruis- en signaalniveaus gelijk blijft, zoals te zien in figuur 2 (b). Ook f band verandert niet. De terugkoppeling heeft dus geen invloed op de energieresolutie. Echter, als gevolg van de terugkoppeling neemt de responstijd van de microcalorimeter af tot τ/(1 + L 0 ). Een grote waarde van α is dus voordelig voor een verkorting van de responsietijd zodat hogere telsnelheden kunnen worden gehaald. Bovendien zorgt de terugkoppeling voor een grote stabiliteit en lineariteit van de sensor en een responsiviteit die slechts afhangt van de aangelegde biasspanning. Microcalorimeter voor röntgenspectroscopie, experimentele resultaten Door SRON wordt thans een microcalorimeter ontwikkeld voor de toekomstige XEUS-satelliet (zie kaderstuk). De eisen hiervoor zijn een energieresolutie van 5 ev bij 7 kev, een responsietijd van 100 µs en een absorptie van 90% van de opvallende fotonen. Een van de ontwerpen is weergegeven in figuur 3. De TES bestaat uit een dunne dubbellaag van een supergeleider en een normaal metaal. Met de respectievelijke laagdiktes is, dankzij het proximity-effect, T c in te stellen. In ons geval maken we gebruik van een Ti/Au dubbellaag waarbij het Ti een dikte van 18 nm heeft en het Au een dikte van 20 nm; aldus wordt een T c van 100 mk verkregen, zie figuur 4 (a). De absorber wordt gevormd door een koperlaag die op de thermometer is gedeponeerd. De dikste absorber die tot op heden is gebruikt absorbeert slechts 40% van de röntgenfotonen. In de toekomst zal een combinatie van koper en bismuth gebruikt worden, waardoor het stoppend vermogen 90% of meer wordt. Aangezien deze combinatie dezelfde warmtecapaciteit zal hebben is de verwachting dat de energieresolutie niet verslechtert. De zwakke koppeling G naar het bad, 4
5 0.25 Supergeleidend/normaal-overgang Sensorrespons als functie van biasspanning weerstand (Ohm) stroom (A) temperatuur (K) (a) spanning (V) (b) Figuur 4: (a) R(T )-curve van de supergeleidende overgang van een Ti/Au dubbellaag; de T c bedraagt 100 mk en de overgang heeft een breedte van slechts 2 mk. (b) I(V )-curve van een spanninggestuurde microcalorimeter met röntgenpulsen erop gesuperponeerd. dat een temperatuur van 10 mk heeft, wordt gevormd door een 1 µm dik Si 3 N 4 membraan. Het is inzichtelijk om de stroom-spannings (I(V )) curve te gebruiken om het gedrag van een sensor te illustreren, zie figuur 4 (b). Voor spanningen groter dan 39 mv is de thermometer normaal; de I(V )-curve is dan lineair (wet van Ohm). Als V kleiner dan 39 mv wordt, komt de TES in de supergeleidende overgang. Dit is het werkgebied waar elektrothermische terugkoppeling aanwezig is. Tijdens het opnemen van de I(V )-curve werd de detector met röntgenfotonen bestraald; dit veroorzaakt de scherpe pieken die zichtbaar zijn. Tussen 23 en 39 mv drijven de röntgenfotonen de thermometer normaal; dit is te zien aan de lineaire omhullende. Bij lagere biasspanningen wordt de sensor niet geheel uitgestuurd. De tijdconstante C/G van de microcalorimeter is in afwezigheid van elektrothermische terugkoppeling ongeveer 1 ms; met terugkoppeling wordt dit µs. Het voornaamste kwaliteitsgetal van een röntgenmicrocalorimeter is de energieresolutie die bij 5,9 kev wordt gehaald (Mn Kα). Een dergelijke meting kan in het laboratorium worden gedaan door een röntgenbron voor de detector te monteren en mee af te koelen. Figuur 5 laat een dergelijk gemeten spectrum zien. Zoals blijkt is het Kα-complex bij 5,9 kev een doublet dat door onze microcalorimeter wordt opgelost. De getoonde fit door het spectrum is gebaseerd op een spectrum gemeten met een hoge-resolutie kristalspectrometer, waarop een Gaussische versmering met een breedte van 4.5 ev is toegepast. Tabel 1 geeft de status van het onderzoeksveld weer. Er blijkt dat op dit moment de TESmicrocalorimeters het veld aanvoeren en dat de microcalorimeters met NTD germanium thermometers beduidend trager zijn en daarom uiteindelijk niet in staat zullen zijn om de voor XEUS verwachte telsnelheden te halen. Op dit moment ontwikkelt SRON in samenwerking met het MESA + -instituut aan de Universiteit Twente en met VTT Automation in Espoo, Finland een afbeeldend array van microcalorimeters. In eerste instantie wordt gewerkt aan een prototype met 5 5 beeldelementen. De uiteindelijke XEUS-detector heeft minimaal beeldelementen. 5
6 250 Aantal pulsen Aantal pulsen FWHM = 4.5 ev Energie (ev) Energie (ev) Figuur 5: Spectrum van 55 Fe gemeten met een SRON microcalorimeter, van 0 tot 8 kev. Te zien zijn de Mn Kα- en Kβ-lijnen bij respectievelijk 5,9 en 6,4 kev. De pulsen links van de grote piek zijn vermoedelijk afkomstig van fotonen die door het membraan geabsorbeerd worden. De inzet toont een uitvergroting van het Kα-complex bij 5,9 kev. De resolutie is 4,5 ev FWHM. Overige toepassingen Cryogene mircocalorimeters gebaseerd op spanningsgestuurde TESsen hebben een goede energieresolutie (< 5 ev) over een groot energiebereik (0,1 10 kev). Hiermee onderscheiden ze zich van golflengte-dispersieve (kristal)spectrometers (WDS) die weliswaar zeer nauwkeurig zijn (1 10 ev) maar slechts werkzaam over een relatief klein energiegebied met een breedte van 1 2 kev en die een lage efficiency hebben. Zij onderscheiden zich ook van energie-dispersieve (halfgeleider)spectrometers (EDS), die wel een groot bereik en efficiency combineren, echter met typische energieresoluties van slechts ev. Hierdoor vormt naast astronomische toepassingen materiaalkunde (elektronenmicroscopie) een belangrijk nieuw veld voor microcalorimeters [3]. Een nadeel is echter de beperkte telsnelheid; deze kan echter worden opgevoerd door een array van microcalorimeters te gebruiken. Door de absorber aan te passen aan het golflengtegebied waarin wordt waargenomen kan de microcalorimeter ook voor andere golflengten worden toegepast. In het optisch gebied zijn al tijdopgeloste spectroscopische waarnemingen van de Krabnevel gedaan (waarbij de TES zowel als thermometer als absorber fungeerde) [4]. Thans is de optische/infrarood-interferometrie van- 6
7 Tabel 1: Vergelijking van microcalorimeters van SRON (Utrecht), het National Institute of Standards and Technology (Boulder, CO), het Goddard Space Flight Center (Greenbelt, MD), de universiteit van Jyväskylä (Finland), het Istituto Nazionale di Fisica Nucleare (Milaan) en de universiteit van Wisconsin (Madison, WI) Groep Energieresolutie Tijdconstante Type thermometer bij 5,9 kev (ev) (ms) SRON 4,5 0,15 0,20 TES NIST 4,5 0,75 2,00 TES GSFC 6,1 0,31 TES Jyväskylä 9,0 0,26 TES INFN 5,2 2 NTD-Ge UW 7,3 5,5 NTD-Ge XEUS-eisen 5 0, pixel array uit de ruimte in opkomst. In dit photon starving regime zou een microcalorimeter een belangrijke rol kunnen spelen. Indien niet ieder foton afzonderlijk wordt gedetecteerd, maar alleen het opvallend vermogen wordt gemeten zoals in het infrarood, spreekt men van een bolometer. Voor het Sub-millimetre Common User Bolometer Array (SCUBA-2) instrument aan de James Clerk Maxwell-telescoop op Hawaï wordt thans een afbeeldend array van TES-bolometers ontwikkeld. Het is de verwachting dat bovenstaande toepassingen een hoge vlucht zullen nemen. Sedert enige tijd zijn er commerciële adiabatische demagnetisatiekoelers op de markt die vanaf 4 K werken (vloeibaar He). Ook kan de He-cryostaat door een pulsbuiskoeler worden vervangen en kunnen de lage temperaturen bereikt worden zonder dat er nog cryogene vloeistoffen nodig zijn. Door deze ontwikkelingen in de koeltechnologie wordt het gebruiksgemak van cryogene microcalorimeters aanmerkelijk vergroot. Referenties [1] K.D. Irwin, Appl. Phys. Lett. 66, 1998 (1995) [2] H.F.C. Hoevers et al., Appl. Phys. Lett. 77, 4422 (2000) [3] D.A. Wollman et al., Nucl. Instr. Meth. A 444, 145 (2000) [4] R.W. Romani et al., ApJ 521, L153 (1999) 7
8 Röntgensterrenkunde Aangezien een belangrijk deel van de röntgenstraling uit de ruimte door de atmosfeer wordt gestopt is het astrofysisch onderzoek in dit deel van het spectrum op waarnemingen vanuit raketten of satellieten aangewezen. Daarom begonnen waarnemingen niet eerder dan de jaren 50, met de technologie van door de Amerikanen buitgemaakte Duitse V-2 raketten. Deze tak van astronomie ging pas echt van start in 1962 met de ontdekking van Sco X-1, de eerste astronomische röntgenbron buiten de zon. Dit gebeurde met een instrument met 3 geigertellers op een Aerobee 150-raket, dat bedoeld was om de röntgenstraling van de maan te meten. Later kwamen er meer raket- en satellietexperimenten zoals Uhuru (1970), Einstein (1978) en ROSAT (1990) met gasgevulde proportionele telbuizen en later CCD s. In 1999 zijn twee grote röntgenobservatoria, te weten XMM-Newton (ESA) en Chandra (NASA) gelanceerd. Zij doen op dit moment baanbrekende waarnemingen op het gebied van de röntgenspectroscopie. Een van de beperkingen van XMM-Newton en Chandra is het feit dat de spectrale resolutie van de CCD-camera (typisch 100 ev voor röntgenfotonen met een energie van 6 kev) niet voldoende is om spectraallijnen in detail te bestuderen. De traliespectrometers aan boord van beide satellieten kunnen dit wel (hun energieresolutie is 15 ev bij 6 kev) maar zij zijn niet geschikt om afbeeldende spectroscopie te doen. Op dit moment wordt XEUS (X-ray Evolving Universe Spectrometer) in Europa gezien als opvolger van XMM-Newton, met een geschatte lancering in XEUS zal röntgenstraling uit het jonge universum waarnemen, met een roodverschuiving van z 4. XEUS kan worden gezien als het hoge-energie complement van toekomstige satellieten als de Next Generation Space Telescope (opvolger van de Hubble Space Telescope), de Microwave Anisotropy explorer en Planck (de Amerikaanse, respectievelijk Europese, opvolger van de Cosmic Background Exporer). In de detectormodule zullen een CCD-camera en twee cryogene camera s worden opgenomen. Eén cryogene camera is voor zachte röntgenstraling, tot enkele kev. Voor het energiegebied van 1 tot 10 kev is een camera met beeldelementen gepland. De ontwikkeling binnen SRON is met name op deze camera gericht. 8
9 Stichting Ruimteonderzoek Nederland De Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON) houdt zich bezig met de ontwikkeling, bouw en het gebruik van wetenschappelijke instrumenten aan boord van satellieten. De divisie Sensor Research & Technology doet strategisch onderzoek om nieuwe detectoren te ontwikkelen voor het doen van gamma-, röntgen-, infrarood en sub-millimeterastrofysica en aardgericht onderzoek. Zij beschikt over verschillende cryogene faciliteiten voor testdoeleinden en apparatuur voor fabricage van sensoren in een clean room. Doordat SRON deelneemt aan de ontwikkeling van belangrijke delen van de instrumentatie voor ruimteonderzoek ontstaat een unieke positie met betrekking tot de toegang tot de wetenschappelijke data en de mogelijkheden om met nationale en internationale instituten samen te werken. De afgelopen jaren is SRON onder andere betrokken geweest bij de ontwikkeling van de Wide Field Camera aan boord van de Italiaans- Nederlandse BeppoSax satelliet en de kortegolfspectrometer (SWS) aan boord van het infraroodobservatorium ISO. De twee traliespectrografen aan boord van XMM-Newton (ESA) zijn door SRON in samenwerking met Columbia University en Mullard Space Science Laboratory ontwikkeld, gebouwd en getest. De lage-energie transmissietralie van Chandra (NASA) is door SRON in samenwerking met het Max Planck Instituut en het NLR gebouwd. Onderschrift groepsfoto: De onderzoeksgroep die momenteel bij SRON aan de ontwikkeling van cryogene microcalorimeters werkt, met op de achtergrond de 3 He/ 4 He mengkoeler. Van links af: Piet de Korte (sensorfysica algemeen, divisiehoofd), Marcel Bruijn (lithografie), Wouter Bergmann Tiest (fysica en optimalistatie van enkele-pixel-detectoren), Wim Mels (sensorfysica en cryogene opstellingen) en Henk Hoevers (sensorfysica, projectleider). Wouter is sinds 1999 als promovendus bij het project betrokken; de overigen werken sinds 1997 aan dit onderzoek. 9
Röntgen in de ruimte en een bron op aarde. Willem-Jan Vreeling
Röntgen in de ruimte en een bron op aarde Willem-Jan Vreeling Inhoud SRON Atmosfeer Röntgen in de ruimte Athena X-IFU Bron op aarde 2 SRON SRON, Netherlands Institute for Space Research Instituut van NWO-I
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieTO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK
TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK De nieuwe strategie van SRON... De ruimte: de laatste grens. Dit is de nieuwe langetermijnstrategie
Nadere informatieFysica 2 Practicum. X-stralen
Fysica 2 Practicum X-stralen 1. Theorie 1.1. Ontstaan en productie van X-stralen Een X-stralenspectrum bestaat uit de superpositie van twee verschillende bijdragen. Er is enerzijds een continu spectrum
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35972 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Wang, Qiang Title: Photon detection at subwavelength scales Issue Date: 2015-10-27
Nadere informatieDepartement industriële wetenschappen en technologie
Departement industriële wetenschappen en technologie Universitaire Campus, gebouw B B-3590 DIEPENBEEK Tel.: 011-23 07 90 Fax: 011-23 07 99 Aansturen en testen van een hybride infrarood beeldopnemer Abstract
Nadere informatieThe Color of X-rays. Spectral Computed Tomography Using Energy Sensitive Pixel Detectors E.J. Schioppa
The Color of X-rays. Spectral Computed Tomography Using Energy Sensitive Pixel Detectors E.J. Schioppa Samenvatting Het netvlies van het oog is niet gevoelig voor deze straling: het oog dat vlak voor het
Nadere informatieTelescoop: optica die licht vergaart in een focus. Detector: registreert, meet de flux. Zeer verschillende technieken voor verschillende golflengtes
Telescopen en detectors Telescoop: optica die licht vergaart in een focus Hoe groter, hoe gevoeliger Detector: registreert, meet de flux Hoge efficientie, lage ruis belangrijk Zeer verschillende technieken
Nadere informatieZonnestraling. Samenvatting. Elektromagnetisme
Zonnestraling Samenvatting De Zon zendt elektromagnetische straling uit. Hierbij verplaatst energie zich via elektromagnetische golven. De golflengte van de straling hangt samen met de energie-inhoud.
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatieSpectroscopie op StarNights Opnamen Een boeiende uitdaging voor amateurastronomen
Spectroscopie op StarNights Opnamen 2016-2017 Een boeiende uitdaging voor amateurastronomen Hugo Van den Broeck WEGA Hugo Van den Broeck Bladzijde 2 O B A F G K M Hugo Van den Broeck Bladzijde 3 Spectroscoop:
Nadere informatieSpectroscopie. ... de kunst van het lichtlezen... Karolien Lefever. u gebracht door. Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven
Spectroscopie... de kunst van het lichtlezen... u gebracht door Instituut voor Sterrenkunde, K.U. Leuven Spectroscopie en kunst... Het kleurenpalet van het elektromagnetisch spectrum... Het fingerspitzengefühl
Nadere informatieRuimteonderzoek in Nederland
Ruimteonderzoek in Nederland Of; de kruisbestuiving tussen wetenschap en technologie Gerard Cornet, stafmedewerker SRON 1 Wat is ruimteonderzoek? Wetenschappelijk onderzoek dat gebruik maakt van satellieten
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24306 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Verhagen, T.G.A. Title: Magnetism and magnetization dynamics in thin film ferromagnets
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieSamenvatting EEN MID INFRAROOD ELLIPSOMETER
SAMENVATTING In het begin van de vorige eeuw werd het fenomeen supergeleiding ontdekt. Als bepaalde materialen worden afgekoeld tot onder een kritische temperatuur geleiden ze stroom zonder weerstand.
Nadere informatieCover Page. Author: Voltan, Stefano Title: Inducing spin triplet superconductivity in a ferromagnet Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43299 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Voltan, Stefano Title: Inducing spin triplet superconductivity in a ferromagnet
Nadere informatieContents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6
Contents Nederlandse samenvatting 1 Bibliography 6 1 De terugkoppeling van protosterren op hun omgeving. Een onderzoek naar heet moleculair gas met Herschel Stervorming Het ontstaan van ons eigen zonnestelsel
Nadere informatie+31 (0)900 1200 003 E:
Elektromagnetische flowmeter PCE-VMI Flow sensor voor het meten van alle elektrisch geleidende vloeistoffen / geen bewegende delen / geen mechanische slijtage / geen extra drukverlies De extreem compacte
Nadere informatieVersterking Principe van de versterking
6. 6.1.a Versterking Principe van de versterking Signalen worden versterkt door lampen of halfgeleiders. Halfgeleiders worden gemaakt van halfgeleidende materialen ( bv. silicium of germanium ) waar onzuiverheden
Nadere informatieNederlandse samenvatting
De spectroscopie en de chemie van interstellaire ijs analogen Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt beschreven richt zich op laboratorium experimenten die astrochemische processen nabootsen onder
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/46596 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Carattino, A. Title: Gold nanorod photoluminescence : applications to imaging
Nadere informatiemethode 2: Voor de vervangingsweerstand van de twee parallel geschakelde lampen geldt:
Uitwerkingen natuurkunde Havo 1999-I Opgave 1 Accu 3p 1. Het vermogen van de lampen wordt gegeven door P = VI. Dus de accu moet een stroom leveren van I = P/V = 100/12 = 8,33 A. De "capaciteit" wordt berekend
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieCompton-effect. Peter van Zwol Sietze van Buuren Assistent: Heinrich Wörtche 16 oktober Samenvatting
Compton-effect Peter van Zwol Sietze van Buuren Assistent: Heinrich Wörtche 6 oktober 23 Samenvatting Onder verschillende hoeken zijn energiespectra van fotonen, die door een vrij elektron zijn verstrooid,
Nadere informatie3 Het Foto Elektrisch Effect. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/51931
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 May 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/51931 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieZwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y
I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 3 10 oktober Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Straling, energie en flux Astrofysica: licht, atomen en energie Zwartlichaamstralers (black body) Stralingswetten Een object dat
Nadere informatieBegripsvragen: Elektromagnetische straling
Handboek natuurkundedidactiek Hoofdstuk 4: Leerstofdomeinen 4.2 Domeinspecifieke leerstofopbouw 4.2.8 Astrofysica Begripsvragen: Elektromagnetische straling 1 Meerkeuzevragen Stralingskromme 1 [H/V] Het
Nadere informatieSamenvatting nanokristallen gedoteerde spectroscopie
Samenvatting Dit proefschrift behandelt de eigenschappen van een speciale klasse van halfgeleiders (halfgeleiders zijn materialen die veel slechter geleiden dan een metaal, maar nog altijd veel beter dan
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieSPECTROMETER 012 HANDLEIDING
SPECTROMETER 012 HANDLEIDING CENTRE FOR MICROCOMPUTER APPLICATIONS http://www.cma-science.nl Korte beschrijving DE CMA Spectrometer 012 is een eenvoudig te gebruiken USB-spectrometer waarmee nauwkeurig
Nadere informatieDetectie TMS MR & VRS-d Stijn Laarakkers
Detectie TMS MR & VRS-d 2018 Stijn Laarakkers Overzicht Detectie van ioniserende straling Soorten detectoren: Ionisatiedetectoren Scintillatiedetectoren Rendement/efficiency Telfout en meetgevoeligheid
Nadere informatie1 Een lichtbron zendt licht uit met een golflengte van 589 nm in vacuüm.
Domein F: Moderne fysica Subdomein: Atoomfysica 1 Een lichtbron zendt licht uit met een golflengte van 589 nm in vacuüm. Bereken de energie van het foton in ev. E = h c/λ (1) E = (6,63 10-34 3 10 8 )/(589
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 53 PLANCKKROMMEN In deze opdracht ontdek je met een computermodel hoe de formule achter de planckkrommen eruit ziet. De theoretische planckkrommen zijn
Nadere informatieRadioastronomie Marijke Haverkorn
Radioastronomie Marijke Haverkorn Sterrenkunde onderzoekt alle soorten straling in het electromagnetisch spectrum gamma röntgen ultraviolet infrarood radio zichtbaar licht Eén melkwegstelsel, vele gezichten
Nadere informatieInfrarood temperatuurmeten:
Infrarood temperatuurmeten: Special: 2 Kleuren of Ratio Pyrometer Straling, convectie en geleiding: Met een infrarood temperatuurmeter of pyrometer meten we de straling of Radiation van een object. De
Nadere informatieSamenvatting voor de leek
Samenvatting voor de leek Niet-vluchtig geheugen (NVG), computergeheugen dat informatie bewaart zelfs als er geen spanning op de chip staat, wordt steeds belangrijker in elektronische apparatuur. De meest
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieHoe ben je ooit op de Universiteit Twente terechtgekomen?
interview Tekst: Bas Roestenberg en ing. Dick Havenaar PROF. DR. IR. MARCEL TER BRAKE: Hoe ben je ooit op de Universiteit Twente terechtgekomen? Op welk onderwerp promoveerde je destijds? Marcel ter Brake
Nadere informatieRuud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)
Nadere informatieMedische Toepassingen van pixel detectors. Jan Visser
Medische Toepassingen van pixel detectors Courtesy ATLAS collaboration Jan Visser Viva Fysica, Amsterdam January 2015 Courtesy Linda B. Glaser Foto s maken in Hoge Energie Fysica Vertex resolutie ~ 15
Nadere informatieInhoudsopgave. 0.1 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel.. 2
Inhoudsopgave 01 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel 2 1 01 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel I Figuur 1: Schematische voorstelling van een deel van een axon Elk
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieAtoomfysica uitwerkingen opgaven
Atoomfysica uitwerkingen opgaven Opgave 1.1 Wat zijn golven? a Geef nog een voorbeeld van een golf waaraan je kunt zien dat de golf zich wel zijwaarts verplaatst maar de bewegende delen niet. de wave in
Nadere informatieHERTENTAMEN MEETTECHNIEK (EE1320) Woensdag 24 augustus 2011, 9:00u 12:00u
HERTENTAMEN MEETTECHNIEK (EE1320) Woensdag 24 augustus 2011, 9:00u 12:00u Dit tentamen bestaat uit 3 vraagstukken met elk 5 deelvragen. Alle deelvragen tellen in principe even zwaar. Bij dit tentamen mag
Nadere informatieFijnmechanisch ontwerper
Fijnmechanisch ontwerper t.b.v. de ontwikkeling van space-instrumentatie SRON Netherlands Institute for Space Research ontwikkelt innovatieve instrumenten voorgrensverleggend astrofysisch en aardgericht
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43417 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Di Gesu, L. Title: Winds in the AGN environment : new perspectives from high resolution
Nadere informatiejaar: 1989 nummer: 10
jaar: 1989 nummer: 10 Gegeven een cylindervomtige geleider van 1 m lengte met een diameter van 5 mm. De weerstand van de geleider is R. De draad wordt uitgerekt tot een lengte van 1,2 m terwijl het volume
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35085 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Fumagalli, Mattia Title: Star formation and aging at cosmic noon : the spectral
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/40283 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hou, L. Title: Photothermal studies of single molecules and gold nanoparticles
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting 10.1 Actieve melkwegstelsels Melkwegstelsels bestaan uit vele miljarden sterren die door zwaartekracht bijeen gehouden worden. Het licht van de meeste melkwegstelsels
Nadere informatieExact Periode 5. Dictaat Licht
Exact Periode 5 Dictaat Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische
Nadere informatie+31 (0) E:
Infraroodcamera PCE-TC 29 infrarood camera voor een contactloze temperatuurmeting / geïntegreerde kleurencamera / instelbare emissiegraad / opslag mogelijk op SD-kaart / beeld-in-beeld overlapping van
Nadere informatieTENTAMEN Versterkerschakelingen en Instrumentatie (EE1C31)
TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica TENTAMEN Versterkerschakelingen en Instrumentatie (EE1C31) 23 juli 2015, 9.00-12.00 uur Dit tentamen bestaat uit twee opgaven
Nadere informatieFysica 2 Practicum. Er bestaan drie types van spectra voor lichtbronnen: lijnen-, banden- en continue spectra.
Fysica 2 Practicum Atoomspectroscopie 1. Theoretische uiteenzetting Wat hebben vuurwerk, lasers en neonverlichting gemeen? Ze zenden licht uit met mooie heldere kleuren. Dat doen ze doordat elektronen
Nadere informatieUVB-SENSOR 0389 GEBRUIKERSHANDLEIDING
UVB-SENSOR 0389 GEBRUIKERSHANDLEIDING CENTRUM VOOR MICROCOMPUTER APPLICATIES http://www.cma-science.nl Beschrijving De UVB-sensor is een lichtsensor die gevoelig is voor ultraviolet licht van het type
Nadere informatieUitwerkingen van de opgaven uit: CHEMISCHE ANALYSE ISBN , 1 e druk, Uitgeverij Syntax Media Hoofdstuk 11 Fluorimetrie bladzijde 1
Hoofdstuk 11 Fluorimetrie bladzijde 1 Opgave 1 Welke van de in afbeelding 11.7 getoonde moleculen zullen vermoedelijk fluoresceren en welke niet? Het zijn vooral moleculen met weinig vrije draaibaarheid,
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN. Eindtoets Experimentele Fysica 1 (3A1X1) - Deel januari 2014 van 14:50 17:00 uur
TECHISCHE UIVERSITEIT EIDHOVE Eindtoets Experimentele Fysica 1 (3A1X1) - Deel januari 014 van 14:50 17:00 uur Gebruik van dictaat, aantekeningen en laptop computer is niet toegestaan Gebruik van (grafische)
Nadere informatieStatistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 4: Lineaire regressie
Statistiek voor Natuurkunde Opgavenserie 4: Lineaire regressie Inleveren: Uiterlijk 15 februari voor 16.00 in mijn postvakje Afspraken Overleg is toegestaan, maar iedereen levert zijn eigen werk in. Overschrijven
Nadere informatieCoaxial Plasmonic Metamaterials for Visible Light M.A. van de Haar
Coaxial Plasmonic Metamaterials for Visible Light M.A. van de Haar Samenvatting Optische metamaterialen zijn kunstmatige materialen opgebouwd uit elementen die typisch kleiner zijn dan de golflengte van
Nadere informatieSPECTRA VAN STERREN, PLANETEN EN DE ZON. Robert J. Rutten Sterrekundig Instituut Utrecht & Institutt for Teoretisk Astrofysikk Oslo OPGAVEN
SPECTRA VAN STERREN, PLANETEN EN DE ZON Robert J. Rutten Sterrekundig Instituut Utrecht & Institutt for Teoretisk Astrofysikk Oslo OPGAVEN 1. Je naam is Annie Cannon, je werkt op de Harvard-universiteit
Nadere informatieCopyright. B.L.W. Visser bv. Infrarood temperatuurmeten: Special: 2 Kleuren of Ratio Pyrometer. Straling, convectie en geleiding:
Infrarood temperatuurmeten: Special: 2 Kleuren of Ratio Pyrometer Straling, convectie en geleiding: Emissiviteit: De stralingsenergie van een object bestaat uit zijn eigen stralingsenergie, de gereflecteerde
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN. Eindtoets Experimentele Fysica 1 (3A1X1) - Deel 2. 6 november 2015 van 10:00 12:00 uur
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Eindtoets Experimentele Fysica 1 (3A1X1) - Deel 2 6 november 2015 van 10:00 12:00 uur Puntenwaardering voor de opgaven: Opgave 1: a) 4; b) 6; c) 5 Opgave 2: a) 5; b) 3;
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31602 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Cuylle, Steven Hendrik Title: Hydrocarbons in interstellar ice analogues : UV-vis
Nadere informatieStof en gas in de Melkweg
Stof en gas in de Melkweg Stofwolken Galactische centrum Onzichtbaar door interstellair stof. Extinctie bij visuele golflengten: AV ~ 30 mag (factor 10 12!) http://home.arcor-online.de/axel.mellinger/
Nadere informatieInstructie advertenties. NWO-instituten. Algemeen
Instructie advertenties 1 Instructie advertenties NWO-instituten Algemeen Voor de instituten Astron, ING, NSCR, SRON en STW is een basisontwerp voor advertenties ontwikkeld. In deze instructie wordt kort
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Nadere informatieDigitale systemen. Hoofdstuk 6. 6.1 De digitale regelaar
Hoofdstuk 6 Digitale systemen Doelstellingen 1. Weten dat digitale systemen andere stabiliteitsvoorwaarden hebben In deze tijd van digitalisatie is het gebruik van computers in regelkringen alom.denk maar
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1 vwo II
Opgave 1 Defibrillator Een defibrillator wordt gebruikt om het hart van mensen met een acute hartstilstand te reactiveren. Zie figuur 1. figuur 1 electroden De borstkas van de patiënt wordt ontbloot, waarna
Nadere informatieIn de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur).
2.1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische golf. Andere voorbeelden
Nadere informatieFrequentie = aantal golven per seconde op gegeven plek = v/λ = ν. Golflengte x frequentie = golfsnelheid
Golflengte, frequentie Frequentie = aantal golven per seconde op gegeven plek = v/λ = ν λ v Golflengte x frequentie = golfsnelheid Snelheid van het licht Manen van Jupiter (Römer 1676) Eclipsen van Io
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39638 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Pelt D.M. Title: Filter-based reconstruction methods for tomography Issue Date:
Nadere informatieσ = 1 λ 3,00 μm is: 3,00 x 10-4 cm σ = 1 cm / 3,00 x 10-4 cm= 3,33 10 3 cm -1
Hoofdstuk 7 Analytische spectrometrie bladzijde 1 Opgave 1 Oranje en groen licht vallen op een prisma (onder dezelfde hoek en in dezelfde richting). Welke kleur wordt het sterkst gebroken? Hoe korter de
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38444 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Haan, Arthur den Title: Nuclear magnetic resonance force microscopy at millikelvin
Nadere informatieBLIKSEM ONDER DE LOEP GENOMEN I. INLEIDING
BLIKSEM ONDER DE LOEP GENOMEN I. INLEIDING Sinds 1992 heeft het KMI een bliksemdetectiesysteem waarmee het de elektrische activiteit in donderwolken waarneemt. Naast het puur wetenschappelijke onderzoek
Nadere informatieGridPix: Development and Characterisation of a Gaseous Tracking Detector W.J.C. Koppert
GridPix: Development and Characterisation of a Gaseous Tracking Detector W.J.C. Koppert Samenvatting Deeltjes Detectie in Hoge Energie Fysica De positie waar de botsing heeft plaatsgevonden in een versneller
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 2 15 september 2014 13.45 15.30. Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 2 15 september 2014 13.45 15.30 Ignas Snellen Samenvatting College 1 Behandelde onderwerpen: Sterrenbeelden; dierenriem; planeten; prehistorische sterrenkunde; geocentrische
Nadere informatieInleiding stralingsfysica
Inleiding stralingsfysica Historie 1896: Henri Becquerel ontdekt het verschijnsel radioactiviteit 1895: Wilhelm Conrad Röntgen ontdekt Röntgenstraling RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 1 Wat maakt
Nadere informatie2.1 Wat is licht? 2.2 Fotonen
2.1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een Elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische golf. Andere voorbeelden
Nadere informatieSRON Spectrum. Nr. 8 juni 2006. Superscherpe beelden met warmtestraling Zwaartekrachtsgolven meten EURECA
SRON Spectrum Nr. 8 juni 2006 Superscherpe beelden met warmtestraling Zwaartekrachtsgolven meten EURECA SRON Netherlands Institute for Space Research LISA Pathfinder: een verkenner voor hoge-resolutie-elektronica
Nadere informatie+31 (0) E:
LED-spectrometer MK 350S LED-spectrometer voor het meten van LEDS / bepaling van de lichtkleur van LEDs / meten van kleurtemperatuur / lux metingen / spectrale analyse van verlichtingen. De LED-spectrometer
Nadere informatieTentamen Optica. 20 februari Zet je naam, studentennummer en studierichting bovenaan elk vel dat je gebruikt. Lees de 6 opgaven eerst eens door.
Tentamen Optica 20 februari 2007 Zet je naam, studentennummer en studierichting bovenaan elk vel dat je gebruikt. Lees de 6 opgaven eerst eens door. Opgave 1 We beschouwen de breking van geluid aan een
Nadere informatieWe weten allemaal wel van de webcamrevolutie. Film werd snel verdrongen toen de webcam zijn intrede deed in de planeetfotografie. Maar wat ging daaraan vooraf? We maken een flinke stap terug in de tijd
Nadere informatieExact Periode 5.2. Licht
Exact Periode 5.2 Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is een elektromagnetische
Nadere informatieNieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33101 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Kazandjian, Mher V. Title: Diagnostics for mechanical heating in star-forming galaxies
Nadere informatieDe Stanford Vrije Elektronen Laser Faciliteit
De Stanford Vrije Elektronen Laser Faciliteit Guido M.H. Knippels Stanford Picosecond FEL Center, W.W. Hansen Experimental Physics Laboratory, Stanford University, Stanford, CA 94305-4085, USA Inleiding
Nadere informatieOxix TRANSMITTER VOOR OPGELOSTE ZUURSTOF BROCHURE NL 5.40 OXIX BROCHURE 1401
Oxix TRANSMITTER VOOR OPGELOSTE ZUURSTOF BROCHURE NL 5.40 OXIX BROCHURE 1401 SENSOR MET MINIMAAL ONDERHOUD De Oxix transmitter is een nieuw en uniek MJK instrument voor het meten van opgeloste zuurstof.
Nadere informatieExact Periode 5 Niveau 3. Dictaat Licht
Exact Periode 5 Niveau 3 Dictaat Licht 1 1 Wat is licht? In de figuur hieronder zie je een elektromagnetische golf: een golf die bestaat uit elektrische en magnetische trillingen.(zie figuur). Licht is
Nadere informatieMedische beeldvorming
Opgave: MRI-scan a) Er zitten twee waterstofkernen in elk watermolecuul. Hoeveel watermoleculen zitten in 1,0 mm 3 water? m = ρ V = 0,9982 10 3 1,0 10 9 = 0,998 10 6 kg één molecuul heeft een massa van
Nadere informatieTHERMOKOPPELSENSOR 0135I GEBRUIKERSHANDLEIDING
THERMOKOPPELSENSOR 0135I GEBRUIKERSHANDLEIDING CENTRUM VOOR MICROCOMPUTER APPLICATIES http://www.cma-science.nl Beschrijving De Thermokoppelsensor meet temperatuur in twee bereiken: 200.. 1300 C (grote
Nadere informatie1 Fotonen zijn de elementaire deeltjes (lichtdeeltjes) waaruit elektromagnetische straling is samengesteld.
Fabel 1 Onderzoeken hebben uitgewezen dat mensen, die zeggen gevoelig te zijn voor RF straling, in het algemeen niet in staat zijn aan te geven wanneer zij wel of niet aan deze straling blootgesteld zijn.
Nadere informatieHoofdstuk 5: Signaalverwerking
Hoofdstuk 5: Signaalverwerking Natuurkunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 5: Signaalverwerking Natuurkunde 1. Mechanica 2. Golven en straling 3. Elektriciteit en magnetisme 4. Warmteleer Rechtlijnige
Nadere informatieEnergiebalans aarde: systeemgrens
Energiebalans aarde: systeemgrens Aarde Atmosfeer Energiebalans Boekhouden: wat gaat er door de systeemgrens? Wat zijn de uitgaande stromen? Wat zijn de ingaande stromen? Is er accumulatie? De aarde: Energie-instroom
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN FACULTEIT WERKTUIGBOUWKUNDE DIVISIE COMPUTATIONAL AND EXPERIMENTAL MECHANICS
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN FACULTEIT WERKTUIGBOUWKUNDE DIVISIE COMPUTATIONAL AND EXPERIMENTAL MECHANICS Tentamen Polymeerverwerking (4K550) donderdag 5 juli 2007, 14:00-17:00. Bij het tentamen mag
Nadere informatievervolg VEILIG werken in de buurt van antennes
ELEKRTOMAGNETISCH SPECTRUM Het elektromagnetische spectrum bevat de volgende frequenties, gerangschikt van uiterst lage tot ultrahoge frequentie: extreem lage frequenties laagfrequente golven radiogolven
Nadere informatieALGEMEEN 1. De luchtdruk op aarde is ongeveer gelijk aan. A 1mbar. B 1 N/m 2. C 13,6 cm kwikdruk. D 100 kpa.
LGEMEEN 1 De luchtdruk op aarde is ongeveer gelijk aan 1mbar. B 1 N/m 2. C 13,6 cm kwikdruk. D 100 kpa. 5 Van een bi-metaal maakt men een thermometer door het aan de ene kant vast te klemmen en aan de
Nadere informatie