Vrijwilligerswer k. wat kan, mag en moet EEN CONCRETE STAND VAN ZAKEN

Transcriptie

1 Vrijwilligerswer k wat kan, mag en moet EEN CONCRETE STAND VAN ZAKEN

2 Colofon Deze handleiding is een uitgave van de Koning Boudewijnstichting. Editor Guido Knops, directeur bij de Koning Boudewijnstichting Coördinatie Guy Redig, attaché bij de Koning Boudewijnstichting Els Tijskens, attaché bij de Koning Boudewijnstichting Auteur Kris Molemans, Vereniging Vlaamse Jeugddiensten en consulenten Stuurgroep Maria De Koninck, Vlaams Instituut voor Sportbeheer en Recreatiebeleid Miek De Kepper, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten Wim Van Hecke, Vereniging van Vlaamse Welzijnsdiensten Els Tijskens, Koning Boudewijnstichting Guy Redig, Koning Boudewijnstichting Extern advies Sarah D'hondt, K.U.Leuven Taalnazicht Nathalie Demeyere Lay-out Productie Drukkerij De Plano Samenstellers en uitgevers hebben een zo betrouwbaar mogelijke uitgave beoogd. Niettemin zullen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden. Overname van teksten en illustraties is toegestaan met bronvermelding. Koning Boudewijnstichting - Brederodestraat 21, 1000 Brussel Bestellen via contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting: tel Eerste uitgave - mei 2001 ISBN Wettelijk depot D/2001/2893/12 NUGI 663 Informatie over deze publicatie via tel

3 Voorwoord Een omvangrijk sociaal kapitaal Eén op vijf Vlamingen steekt wel eens vrijwillig de handen uit de mouwen. Met veel plezier en enthousiasme engageren zij zich in tienduizenden verenigingen, projecten, acties enz. Duizelingwekkende cijfers die meteen een belangrijk deel van het Vlaamse sociaal kapitaal uitmaken. Nu de Verenigde Naties 2001 hebben uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de Vrijwilliger bereikt de vrijwilliger ook het internationale podium. Voor de Koning Boudewijnstichting zijn vrijwilligers en hun verenigingen steeds een belangrijk aandachtspunt geweest. Ter ondersteuning en om anderen aan te moedigen hun voorbeeld te volgen, nam de Stichting heel wat initiatieven. Zo werden in het recente verleden de campagnes 'Steek meer dynamiet in je vereniging', 'Verenig de krachten' en onlangs nog 'Succes Verzekerd' gelanceerd. Via deze oproepen wil de Koning Boudewijnstichting het actieve, actuele en dynamische vrijwilligerswerk stimuleren en honoreren. Maar het vrijwilligerswerk is kind van zijn tijd. In een samenleving die gekenmerkt wordt door toenemende regelgeving en verzakelijking, ontwikkelt het vrijwilligerswerk zich in dezelfde zin. En dat creëert onzekerheid en onduidelijkheid. Plots steken begrippen als aansprakelijkheid, kostenvergoeding, verzekering en tenslotte ook een 'statuut' de kop op. Daarom probeert de Koning Boudewijnstichting, samen met de vrijwilligerswereld, klaarheid te scheppen over de sociaaljuridische situatie van de vrijwilliger. Een belangrijke stap werd gezet met de publicatie van 'Statuut van de vrijwilliger: knelpunten en oplossingen' in Dit boek van prof. Bea Van Buggenhout en Sarah D'hondt bevat een fundamentele analyse van de sociaaljuridische context van de vrijwilliger en het vrijwilligerswerk en een voorstel van statuut van de vrijwilliger. Een studiedag in het voorjaar van 1999, ondersteund door twee brochures waarin zowel de regelgeving als het voorstel van statuut behandeld werden, stimuleerde een brede discussie. Zowel in de vrijwilligerssector zelf, als bij de fiscale en sociaal-rechtelijke instanties én bij de federale en Vlaamse regering groeide de aandacht. Steeds sterker manifesteerde het vrijwilligerswerk zich als een belangrijk beleidsterrein, met nood aan nieuwe en adequate regelgeving. Naast de discussie over de wenselijkheid en een mogelijke invulling van een statuut, maakte de eerder genoemde studie ook duidelijk dat er een grijze zone bestaat tussen vrijwilligerswerk en professionele arbeid. De wet- en regelgeving van een aantal activiteiten die voor een lichte vergoeding worden uitgevoerd, vertoont belangrijke hiaten. Daarom gaf de Koning Boudewijnstichting in 2000 aan prof. Bea Van Buggenhout en Steven Bouckaert de opdracht om deze problematiek te onderzoeken en een voorstel 0 5

4 Voorwoord tot oplossing van de knelpunten te ontwikkelen. Het rapport van dit onderzoek, 'Een juridische verkenning van de grijze zone tussen vrijwilligerswerk en professionele arbeid', bevat een fundamentele analyse van de sociaal-juridische context van de vergoede vrijwillige inzet en een voorstel tot oplossing van knelpunten. Ondertussen werden er ook initiatieven genomen om het vrijwilligerswerk op het terrein te ondersteunen. Dat gebeurde o.m. door het project Tandem in het voorjaar van Tandem wou de gemeentebesturen inspireren tot een vernieuwde en actuele ondersteuning van het vrijwilligerswerk, uiteraard via een intensieve dialoog met het verenigingsleven. Via tien regionale informatiemomenten werd deze boodschap succesvol tot op het terrein gebracht. De Koning Boudewijnstichting ijverde ook voor stevige samenwerking binnen het vrijwilligerswerk, over de grenzen van sectoren en werkvelden heen. Ze bood een gesprekstafel en gaf opdracht tot een onderzoek om de opportuniteit van gestructureerde samenwerking te onderzoeken. Het onderzoeksrapport 'Een eigen-zinnige ondersteuning voor het vrijwilligerswerk' verscheen in het najaar van Ook het Platform voor Voluntariaat (actuele naam: Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk) en de provinciale steunpunten voor vrijwilligerswerk werden door de Stichting nauw betrokken en ondersteund. Nood aan actuele en toegankelijke informatie Ondanks deze initiatieven blijken vele organisaties en verenigingen - groot of klein, met een lange staat van dienst of pas opgericht, met een juridisch statuut of niet nog altijd heel wat vragen te hebben over de sociaal-juridische aspecten van het vrijwilligerswerk. Ook vrijwilligers vragen zich af 'of ze wel in orde zijn'. Anderen schuiven de mogelijkheid dat er iets mis kan gaan terwijl ze niet verzekerd zijn, ver van zich af. Er kunnen zeker in de context van het vrijwilligerswerk juridische problemen rijzen, zowel bij activiteiten in een feitelijke vereniging (b.v. in een buurtcomité) als in een v.z.w. (b.v. in een jeugdhuis of een ziekenhuis). Hoe zit het met de aansprakelijkheid van een vrijwilliger en zijn organisatie? Hoe moet of kan een vereniging zichzelf en haar vrijwilligers verzekeren? Welke kostenvergoedingen zijn toegelaten? Kunnen uitkeringsgerechtigde werklozen vrijwilligerswerk doen? Dit zijn maar enkele van de vele vragen die vrijwilligers en verenigingen zich stellen. Het vermelde rapport 'Statuut van de vrijwilliger: knelpunten en oplossingen' geeft een zeer volledig antwoord op deze en nog veel meer vragen in soms complexe materies. Het wetenschappelijke en technische karakter van deze publicatie en het opzet van volledigheid, maakte dit tot een noodzakelijk en bijzonder nuttig, maar omstandig rapport. 0 6

5 Voorwoord Daarom kiest de Koning Boudewijnstichting voor deze nieuwe publicatie: een meer beperkte en sterk vereenvoudigde handleiding. Deze handleiding steunt uiteraard op de bevindingen van het onderzoek en de teksten van het rapport en is dus zeer schatplichtig aan het werk van prof. Bea Van Buggenhout en Sarah D'hondt. Deze nieuwe publicatie is meer dan een vervanging van de brochure 'Tien vragen voor het vrijwilligerswerk' uit 1999, want ze biedt actuele en meer diepgaande informatie. De handleiding licht de belangrijkste aspecten toe van de regelgeving zoals ze van kracht is voorjaar Hierbij gaat de aandacht in eerste instantie uit naar de materies aansprakelijkheid, verzekeringen en vergoedingen en vervolgens ook naar de belangrijkste bepalingen uit het sociaal en fiscaal recht. Ook het voorstel van statuut krijgt een plaats. De grote uitdaging is om met een globale regeling de ruime diversiteit van het vrijwilligerswerk niet in het gedrang te brengen. Tegelijkertijd moet bewaakt worden dat de administratieve rompslomp met de komst van een statuut niet onnodig toeneemt. Toch kan een statuut of althans een meer globale regeling van de rechtspositie van de vrijwilliger een oplossing bieden voor enkele problemen en onduidelijkheden van vandaag. Met dank aan en tenslotte De Koning Boudewijnstichting wil Kris Molemans van de Vereniging Vlaamse Jeugddiensten en -consulenten bedanken voor het puike werk dat zij met deze handleiding leverde. Het bleek voorwaar geen sinecure om ingewikkelde en soms onduidelijke systemen en regeltjes duidelijk, juist en toegankelijk te vertalen. Uiteraard hoort hierbij ook appreciatie voor het werk van prof. Van Buggenhout en Sarah D'hondt, dat de basis vormde voor deze handleiding. Ook de leden van de stuurgroep speelden een belangrijke rol. Zij bewaakten nauwgezet de basisdoelstelling, namelijk een bruikbare, toegankelijke en nauwkeurige handleiding tot stand brengen. De Koning Boudewijnstichting is ervan overtuigd dat deze publicatie aan een hoge nood tegemoet komt. De Stichting hoopt dat vele vrijwilligers én hun verenigingen hier op een toegankelijke manier de noodzakelijke informatie zullen vinden. Deze handleiding kan hen helpen om de juridische aspecten van hun activiteiten beter te beheersen. Hopelijk zal een grotere duidelijkheid en in de toekomst een meer globale regeling een echte ondersteuning betekenen voor het vrijwilligerswerk en de vrijwilligers. Koning Boudewijnstichting mei

6 Inhoudstafel 0 9

7 Inhoudstafel COLOFON VOORWOORD INHOUDSTAFEL INLEIDING Deel 1: Vrijwilligerswerk Hoofdstuk 1 Definitie van vrijwilligerswerk Zes elementen Onderscheid met beroepsarbeid Onderscheid met vrijwillige inzet Onderscheid met vergoede vrijwillige inzet Hoofdstuk 2 De vrijwilligersovereenkomst Deel 2: Positie van de vrijwilliger in de huidige regelgeving Hoofdstuk 1 Overzicht van de huidige regelgeving Hoofdstuk 2 Vrijwilligerswerk en aansprakelijkheid Burgerrechtelijke aansprakelijkheid Strafrechtelijke aansprakelijkheid Verzekeren van aansprakelijkheid Hoofdstuk 3 Vrijwilligerswerk en verzekeringen Belang van een verzekering Verzekeringscontract Aansprakelijkheidsverzekeringen Ongevallenverzekeringen Andere verzekeringen Hoofdstuk 4 Vrijwilligerswerk en vergoedingen Loon Kostenvergoeding Hoofdstuk 5 Vrijwilligerswerk en het sociaal recht Arbeidsrecht Socialezekerheidsrecht Hoofdstuk 6 Vrijwilligerswerk en het fiscaal recht Loon Kostenvergoedingen Algemene fiscale vrijstellingsregeling Sectorgebonden fiscale vrijstellingsregelingen

8 Inhoudstafel Deel 3: Mogelijkheden tot regeling van de rechtspositie van de vrijwilliger Hoofdstuk 1 Schriftelijke overeenkomst Hoofdstuk 2 Decreet op het georganiseerd vrijwilligerswerk in de welzijns- en gezondheidssector Hoofdstuk 3 Naar een statuut van de vrijwilliger Eigen soort overeenkomst Aansprakelijkheid Verzekeringen Vergoedingen Sociaal recht Fiscaal recht UITLEIDING BIJLAGEN Bronnen Adressen Wetgevende bepalingen Omzendbrief betreffende de fiscale vrijstelling van onkostenvergoedingen voor vrijwilligerswerk Modelovereenkomsten

9 Twee rapporten en nu nog een handleiding Deze handleiding verschilt van de twee vorige publicaties van de Koning Boudewijnstichting over vrijwilligerswerk en de vergoede vrijwillige inzet. Eerst was er het 'Statuut van de vrijwilliger: knelpunten en oplossingen' van prof. Van Buggenhout en Sarah D'hondt met een fundamentele analyse van de sociaal-juridische context van de vrijwilliger en de vrijwilligersorganisatie. Dit is een zo volledig mogelijk rapport van een wetenschappelijk onderzoek en daardoor dus erg technisch van aard. Dan was er 'Een juridische verkenning van de grijze zone tussen vrijwilligerswerk en professionele arbeid' van prof. Van Buggenhout en Steven Bouckaert, met een fundamentele analyse van de sociaal-juridische context van de vergoede vrijwillige inzet. Het gaat hier om maatschappelijk relevante taken die niet echt tot de professionele arbeid behoren, maar waarvoor wel een vergoeding wordt betaald die de kosten overstijgt. Ook dit is een rapport van een wetenschappelijk onderzoek en dus technisch van aard. Vrijwilligerswerk: wat kan, mag en moet sluit rechtstreeks aan bij het eerste rapport. Deze nieuwe publicatie is dus meer dan een vervanging van de bijzonder populaire brochure Tien vragen voor het vrijwilligerswerk uit 1999, want ze biedt geactualiseerde en meer diepgaande informatie. Het is een zo eenvoudig mogelijke en meer beperkte toelichting bij de sociaal-juridische aspecten van de vrijwilliger en het vrijwilligerswerk. Op deze manier wil de Koning Boudewijnstichting tegemoet komen aan de informatienood van de verantwoordelijken van lokale verenigingen. 1 2

10 NOTITIES 1 3

11 Publicatie in vogelvlucht 1 5

12 Publicatie in vogelvlucht In deze handleiding lichten we de sociaal-juridische aspecten van het vrijwilligerswerk toe. We wijzen ook op een aantal knelpunten. Daarnaast verduidelijken we ideeën die momenteel ter tafel liggen om tot een statuut of een meer globale regeling te komen. In deel 1 wordt in het eerste hoofdstuk vrijwilligerswerk gedefinieerd. Deze definitie werd ook in recente rapporten en brochures van de Koning Boudewijnstichting gehanteerd. Met die definitie wordt vrijwilligerswerk onderscheiden van enerzijds beroepsarbeid en anderzijds van andere vormen van vrijwillige inzet. In hoofdstuk twee beschrijven we de rechtsverhouding tussen de vrijwilliger, de vereniging waarvoor hij zich inzet en derden. Bestaat er een overeenkomst tussen de vrijwilliger en de organisatie? En zo ja, wat is de inhoud van die overeenkomst? Deel 2 behandelt de positie van de vrijwilliger in de huidige regelgeving. Hoofdstuk 1 geeft een overzicht van de regelgeving die van toepassing is. Er is geen algemene juridische regeling voor het vrijwilligerswerk. Er is wel een decreet op het georganiseerd vrijwilligerswerk in de gezondheids- en de welzijnssector. Verder is er een heleboel wetgeving die deelaspecten van het vrijwilligerswerk regelt of die zijdelings betrekking heeft op vrijwilligerswerk. In hoofdstuk twee behandelen we de aansprakelijkheid. Hoe zit het met de burgerlijke aansprakelijkheid van de vrijwilliger t.a.v. de organisatie en t.a.v. derden? En hoe zit het met de aansprakelijkheid van de organisatie t.a.v. de vrijwilliger en t.a.v. derden? In welke situaties kan je als vrijwilliger strafrechtelijk aansprakelijk worden gesteld? Hoofdstuk drie behandelt het vrijwilligerswerk en de verzekeringen. Hoe kan je de burgerlijke aansprakelijkheid van de vrijwilliger en van de organisatie verzekeren? Hoe kan je de vrijwilliger verzekeren voor ongevallen? Welke andere verzekeringen zijn noodzakelijk of wenselijk in het kader van het vrijwilligerswerk? In hoofdstuk vier behandelen we de vergoedingen. Op welke manier kan een organisatie de kosten van zijn vrijwilligers vergoeden? Zijn forfaitaire kostenvergoedingen toegelaten? In welke gevallen zijn daar consequenties aan verbonden? In een vijfde hoofdstuk bekijken we de positie van de vrijwilliger in het sociaal recht. Is het arbeidsrecht van toepassing op vrijwilligerswerk? Levert vrijwilligerswerk rechten op inzake sociale zekerheid? Welke kostenvergoedingen 1 6

13 Publicatie in vogelvlucht of andere tegemoetkomingen zijn onderhevig aan de sociale zekerheid? Welke vrijstellingen zijn mogelijk en voor wie? Hoofdstuk zes behandelt de positie van de vrijwilliger in het fiscaal recht. Is het fiscaal recht van toepassing op vrijwilligerswerk? Welke kostenvergoedingen en andere tegemoetkomingen zijn belastbaar? Welke fiscale vrijstellingen zijn mogelijk en voor wie? Tot slot bekijken we in deel 3 op welke manier de rechtspositie van de vrijwilliger duidelijker kan worden geregeld. Eerst is er de suggestie om de overeenkomst, zoals die nu al erkend wordt door het Burgerlijk Wetboek, vast te leggen in de vorm van een schriftelijke overeenkomst of afsprakennota. Daarnaast is er het decreet op het georganiseerd vrijwilligerswerk in de welzijns- en gezondheidssector, dat nu al in de erkende organisaties de rechten en plichten van de vrijwilligers en hun organisaties regelt. En dan is er het voorstel zoals dit in 'Statuut van de vrijwilliger: knelpunten en oplossingen' van prof. Van Buggenhout en Sarah D'hondt werd uitgewerkt. Onder meer op basis van dit voorstel kan er in de toekomst een meer globale regeling van de rechten en plichten van de vrijwilliger en zijn organisatie tot stand komen. In de bijlagen vind je de bronnen op basis waarvan deze handleiding werd samengesteld, een aantal adressen waar je terecht kunt voor algemene of eerder specifieke bijkomende informatie, de belangrijkste wetgevende bepalingen, de volledige tekst van de omzendbrief van 5 maart 1999 van het ministerie van Financiën betreffende de fiscale vrijstelling van onkostenvergoedingen van vrijwilligers en enkele modellen voor een schriftelijke overeenkomst tussen vrijwilliger en organisatie. 1 7

14 Publicatie in vogelvlucht NOTITIES 1 8

15 Inleiding Deel 1 VRIJWILLIGERSWERK 01 9

16 Deel 1 In dit deel definiëren we in een eerste hoofdstuk 'vrijwilligerswerk'. Deze definitie werd ook in recente rapporten en brochures van de Koning Boudewijnstichting gehanteerd. Met die definitie wordt vrijwilligerswerk onderscheiden van enerzijds beroepsarbeid en anderzijds van andere vormen van vrijwillige inzet. In hoofdstuk twee beschrijven we de rechtsverhouding tussen de vrijwilliger, de vereniging waarvoor hij zich inzet en derden. Bestaat er een overeenkomst tussen de vrijwilliger en de organisatie? Wat is de inhoud van die overeenkomst? 2 0

17 NOTITIES 2 1

18 Hoofdstuk 1 Deel 1 DEFINITIE VAN VRIJWILLIGERSWERK 2 3

19 Deel 1 VRIJWILLIGERSWERK HOOFDSTUK 1 DEFINITIE VAN VRIJWILLIGERSWERK Vele mensen zetten zich in hun vrije tijd in voor anderen of voor de samenleving. Ze zijn actief in jeugdverenigingen, in de welzijns- en gezondheidszorg, in sportverenigingen, in hobbyclubs of verenigingen die zich bezighouden met kunstbeoefening, in buurtcomités, in parochiale verenigingen, in actiegroepen, in vakbonden en beroepsverenigingen, in levensbeschouwelijke verenigingen, in gemeentelijke adviesraden of schoolraden, in politieke organisaties en in de sociaal-culturele sector. Ze noemen zichzelf vrijwilliger. Vrijwilligers kunnen zich inzetten voor het bestuur van een vereniging, voor de coördinatie, de organisatie of de begeleiding van activiteiten, de administratie, de verzorging van externe contacten, hulpverlening en ondersteuning, administratie, voordrachten en cursussen, klusjes, kaartenverkoop, tombola's enz. Alhoewel vrijwilligerswerk dus heel divers is, zijn er toch een aantal gemeenschappelijke kenmerken waardoor je vrijwilligerswerk kan onderscheiden van andere activiteiten. Op basis van enkele onderzoeken in de afgelopen jaren kwamen prof. Van Buggenhout en Sarah D'hondt in hun reeds vermelde rapport tot een definitie die wij hier overnemen. 1.1 ZES ELEMENTEN De definitie bestaat uit zes elementen waardoor je vrijwilligerswerk kan onderscheiden van andere activiteiten. Vrijwilligerswerk is een activiteit met onverplicht karakter ten behoeve van anderen of van de samenleving die onbezoldigd in min of meer georganiseerd verband wordt verricht door een natuurlijke persoon. Bijvoorbeeld Wie zich via een buurtcomité of vereniging inzet voor de geldinzameling voor een dure medische behandeling van een doodziek buurmeisje is een vrijwilliger. Het meisje is geen familie. De hulp die men voor het meisje wil organiseren, is anders dan de hulp voor een zieke moeder of dochter. De inzameling gebeurt vrijwillig en zonder bezoldiging. Als acteur van een amateurtoneelgezelschap ben je geen vrijwilliger. Je repeteert en je treedt af en toe op. Maar je trekt niet mee aan de kar van de vereniging. Je organiseert de optredens niet, je regisseert niet, geeft geen les, zit niet in het bestuur, draagt geen financiële verantwoordelijkheid. Je doet gewoon mee. 2 4

20 DEFINITIE VAN VRIJWILLIGERSWERK Hoofdstuk 1 Definitie van vrijwilligerswerk Vrijwilligerswerk gaat om: een activiteit met onverplicht karakter ten behoeve van anderen of van de samenleving die onbezoldigd in min of meer georganiseerd verband wordt verricht door een natuurlijke persoon 2 5

21 Deel 1 VRIJWILLIGERSWERK Als opvangmoeder zet je je in voor de verzorging en opvoeding van baby's en peuters. Je hebt geen arbeidscontract. Maar je krijgt een vergoeding die je kosten overstijgt. Ook jij doet geen vrijwilligerswerk. Toelichting bij de zes elementen Activiteit Vrijwilligerswerk veronderstelt een activiteit die onder meer kan bestaan uit organiseren, plannen of begeleiden. Het gaat dus niet om loutere participatie aan de activiteiten van een vereniging (via 'inschrijving' of 'lidmaatschap'). Het gaat ook niet om zorgactiviteiten in het gezin. De activiteit moet gekenmerkt zijn door een 'externe gerichtheid' zodat ze andere mensen of de samenleving ten goede komt. Onverplicht karakter De stap om gratuite arbeid te verrichten, wordt vrijwillig gezet. Die arbeid is niet juridisch afdwingbaar. Een stage in het kader van een schoolopleiding, een alternatieve sanctie, werk voor een P.W.A. zijn dus geen vrijwilligerswerk. Vrijwilligheid is echter niet hetzelfde als vrijblijvendheid. Ondanks het onverplichte, vrijwillige karakter, is er wel degelijk sprake van een overeenkomst tussen de vrijwilliger en de organisatie waarvoor hij zich inzet (zie: Deel 1, hoofdstuk 2). Ten behoeve van anderen of van de samenleving De activiteit is gericht op de belangen van anderen of van de samenleving. Het gaat dus niet om activiteiten die men louter ten voordele van zichzelf ('zelfzorg') of van naastbestaanden ('mantelzorg') verricht. Onbezoldigd Vrijwilligers ontvangen geen loon. In principe ontvangen zij ook geen voordelen in natura. Ze kunnen wel een vergoeding ontvangen, waarmee de vereniging hun inspanningen en de onkosten die zij hebben voor verplaatsingen, kledij en het onderhoud ervan, gebruik van eigen materiaal, maaltijden, verblijf, telefoon enz. erkent. Deze kostenvergoeding is uiteraard toegestaan. De vergoeding moet overeenkomen met de reële kosten, nodig om de vrijwillige medewerking te verlenen. De onkosten moeten dus bewezen kunnen worden. Ook een zogenaamde 'vrijgevigheid' die niet direct in relatie staat tot de arbeidsprestatie is toegelaten (b.v. een verjaardagsgeschenk). Maar zakgeld en voordelen in natura, zoals kost en inwoon en gratis filmtickets kunnen worden beschouwd als loon. In principe geldt dat ook voor gratis maaltijden en drank, maar een vergoeding voor maaltijden zal - voor zover de vrijwilliger omwille van de uitvoering van zijn overeenkomst die uitgaven voor maaltijden moet doen en wanneer de vergoeding niet meer bedraagt dan de reële uitgaven niet worden beschouwd als loon. 2 6

22 Hoofdstuk 1 DEFINITIE VAN VRIJWILLIGERSWERK Op het algemene principe dat er enkel een vergoeding mag zijn voor de reële, bewijsbare kosten zijn er sinds enige tijd toch uitzonderingen. Er wordt erkend dat vrijwilligers soms kosten hebben die niet makkelijk te bewijzen zijn. Daarom kan een vereniging een forfaitaire vergoeding - een vast en laag bedrag voor niet te bewijzen kosten betalen aan haar vrijwilligers. Onder bepaalde voorwaarden en tot bepaalde maxima worden deze vergoedingen niet beschouwd als loon. Daardoor is de vergoeding niet belastbaar, noch onderworpen aan de sociale zekerheid (zie: Deel 2, hoofdstuk 4 en 5). Min of meer georganiseerd verband Een 'georganiseerd' verband kan zowel een sterk geformaliseerde en hiërarchische vereniging zijn, b.v. een vzw, als een juridisch niet geregelde structuur, de zgn. feitelijke vereniging of een louter tijdelijk initiatief, b.v. een buurtcomité. Zodra een groep mensen zich feitelijk verenigt om onbezoldigd en onverplicht een activiteit te verrichten ten behoeve van een derde, spreekt men van vrijwilligerswerk. Het verschil tussen een vzw en een feitelijke vereniging, een vereniging met en een vereniging zonder juridisch statuut dus, wordt verderop toegelicht (zie Deel 2, hoofdstuk 2). Door een natuurlijke persoon Een vennootschap kan normaal niet aan onbezoldigd werk doen. Maar ook vzw's en instellingen van openbaar nut kunnen geen vrijwilligerswerk doen. Ze verrichten de niet-winstgevende activiteiten waartoe ze zich verbonden hebben via hun maatschappelijk doel. Dat staat het onverplicht karakter in de weg. Alleen personen kunnen onverplicht iets doen. 1.2 ONDERSCHEID MET BEROEPSARBEID Beroepsarbeid is arbeid die verricht wordt op de arbeidsmarkt in de hoedanigheid van werknemer, zelfstandige of ambtenaar. Daarmee verwerft men een in geld (of soms deels in natura) uitgedrukt inkomen. Cruciaal in het onderscheid met andere vormen van arbeid (huishoudelijke taken, opvoedingstaken, studieactiviteiten of vrijwilligerswerk) is het loon dat men krijgt in ruil voor de arbeid. 1.3 ONDERSCHEID MET VRIJWILLIGE INZET Uit de definitie onder 1.1 blijkt dat vrijwilligerswerk niet hetzelfde is als vrijwillige inzet. Vrijwillige inzet is b.v. mantelzorg (inzet voor hulpbehoevende familieleden of buren) of een financiële gift aan een humanitaire organisatie of bloeddonatie. 2 7

23 Deel 1 VRIJWILLIGERSWERK 1.4 ONDERSCHEID MET VERGOEDE VRIJWILLIGE INZET Opvanggezinnen, vrijwillige brandweerlieden, vrijwilligers van de civiele bescherming, voetbalstewards : allemaal hebben ze een onzeker of onduidelijk statuut. Het zijn geen onbezoldigde vrijwilligers, maar ze verrichten anderzijds ook geen echt marktgebonden beroepsarbeid. Het gaat om maatschappelijk nuttige activiteiten waarvoor systematisch een beperkte vergoeding wordt betaald die meer bedraagt dan de gemaakte kosten. Dit 'betaalde' vrijwilligerswerk of deze vergoede vrijwillige inzet past in een bredere maatschappelijke ontwikkeling waarbij mensen ook voor voorheen onbezoldigde (familie-)taken zoals mantelzorg, nu soms kleine vergoedingen ontvangen. In het rapport 'Een juridische verkenning van de grijze zone tussen vrijwilligerswerk en professionele arbeid' van prof. Van Buggenhout en Steven Bouckaert (zie bijlage 1: Bronnen) wordt vergoede vrijwillige inzet als volgt gedefinieerd. Vergoede vrijwillige inzet omvat activiteiten die door een natuurlijk persoon in enig georganiseerd verband worden verricht, onverplicht, maar niet noodzakelijk beroepsmatig, ten behoeve van anderen of van de samenleving en waarvoor een vergoeding wordt betaald die de door de 'vrijwilliger' gemaakte kosten overstijgt. De vrijwilligerswereld staat kritisch tegenover de gedeeltelijke gelijkschakeling van deze activiteiten met vrijwilligerswerk. Maar ook de gedeeltelijke gelijkschakeling met beroepsarbeid, verricht onder een arbeidsovereenkomst, ligt moeilijk. Heel wat regels uit het arbeidsrecht (het gewaarborgd minimumloon, de arbeidsduur, de opzegtermijn en vergoeding enz.) en de plicht om sociale bijdragen te betalen, steunen op de aanwezigheid van een arbeidsovereenkomst. Werklozen of andere uitkeringsgerechtigden kunnen deze uitkering slechts cumuleren met inkomsten uit beloonde arbeid onder strenge en zwaar gesanctioneerde voorwaarden. En op een inkomen uit beroepsarbeid moeten belastingen worden betaald. Bij strikte toepassing van deze regels wordt een aantal van deze activiteiten bijna onmogelijk. Bovendien zijn de verschillen met beroepsarbeid ook reëel. Zo is de vergoeding lager dan op de arbeidsmarkt. Vaak gaat het om occasionele activiteiten (b.v. een paar uur per week) en vereisen ze niet altijd dezelfde vorming of opleiding als professionele arbeid. Vergoede vrijwillige inzet blijft dus best onderscheiden van beide andere vormen van arbeid. De onderzoekers geven in hun rapport aan op welke manier dit zou kunnen worden geregeld (zie bijlage 1: Bronnen). 2 8

24 Hoofdstuk 1 DEFINITIE VAN VRIJWILLIGERSWERK Vage grenzen De definitie van vrijwilligerswerk bestaat uit zes elementen waardoor je vrijwilligerswerk kan onderscheiden van beroepsarbeid, van vrijwillige inzet en van vergoede vrijwillige inzet. Toch vertoont vrijwilligerswerk kenmerken van de drie andere groepen van activiteiten. Kenmerken die aansluiten bij beroepsarbeid zijn de aard van de activiteit en soms de omvang en de duur ervan. Verschillend is dan weer de mate van sociale nabijheid. De vrijwilliger kiest een activiteit die zo dicht mogelijk aansluit bij zijn interesses. Dat ligt anders dan in de directe sociale verhouding, zoals die bestaat in het informele circuit. Bij beroepsarbeid is er een grotere sociale afstand, o.a. door de aanwezigheid van structuren en eisen en door een meer beperkte keuze, omdat de persoon die beroepsarbeid wil verrichten slechts kan kiezen uit de arbeidsplaatsen van dat moment. Een ander onderscheid zit in de mate van 'eenzijdigheid'. De vrijwilliger zet zich in zonder dat daar een tegenprestatie van vergelijkbare aard tegenover staat. In de informele sfeer en bij beroepsarbeid is er meer sprake van wederzijdsheid. Vrijwilligers zoeken die wederzijdsheid niet. Niet op materieel vlak zoals bij de beroepsarbeid, noch op immaterieel vlak zoals bij de informele inzet. Al kan je dat nuanceren. Vrijwilligers verwachten ook een immateriële wederdienst, b.v. onder vorm van begeleiding, vorming en betrokkenheid bij de werking. Vrijwilligerswerk is een dynamisch gegeven. Je kan b.v. naar een zelfhulpgroep gaan met een persoonlijk probleem. Als dat probleem verwerkt of opgelost is, kan je je inzetten voor de werking van de zelfhulpgroep. Er komt dan meer nadruk te liggen op de hulp aan anderen, je kan actiever worden in het sensibiliseren van de maatschappij en van de politici. Op dat ogenblik beantwoordt je inzet wél aan de definitie van vrijwilligerswerk. Soms evolueren vrijwilligerstaken ook naar jobs. Zo belanden we bij het vage onderscheid tussen vrijwilligerswerk en professionele arbeid. Anders Alhoewel niet altijd even duidelijk, is het onderscheid tussen deze soorten activiteiten heel belangrijk. Want als vrijwilliger heb je bepaalde rechten, bepaalde verantwoordelijkheden en loop je bepaalde risico's die anders zijn dan in het kader van beroepsarbeid, vrijwillige inzet of vergoede vrijwillige inzet. Het vervolg van deze handleiding behandelt enkel de rechten en plichten in het kader van vrijwilligerswerk. 2 9