Going concern clausules en het selffulfilling

Transcriptie

1 Going concern clausules en het selffulfilling prophecy effect Ilse Carina Eland / Faculteit Economie en Bedrijfskunde, Universiteit van Amsterdam Bachelorscriptie Accountancy & Control Begeleider: Helena Kloosterman Eindversie

2 2 Abstract Er is veel discussie in de literatuur over het self-fulfilling prophecy effect van going concern clausules. Het geloof dat een bedrijf failliet gaat als resultaat van een going concern clausule is volgens sommigen onderzoekers niet van toepassing, echter anderen zijn van mening dat dit effect wel bestaat. De centrale vraag van dit onderzoek is: in hoeverre is een bedrijf met een negatieve going concern clausule meer geneigd tot daadwerkelijk falen als een bedrijf onder dezelfde omstandigheden zonder going concern clausule. De centrale vraag wordt beantwoord door middel van een literatuuronderzoek. Er is eerder onderzoek geweest naar het selffulfilling prophecy effect, dit onderzoek draagt bij aan de bestaande literatuur door het vergelijken van de reactie van de markt met het self-fulfilling prophecy effect. Tevens wordt er ook gekeken naar het geloof van de accountants in het self-fulfilling prophecy effect. Er blijkt een verschil in de marktreactie te zijn in Engeland, Verenigde Staten en Australië. Echter bij alle drie de landen is er geen self-fulfilling prophecy effect gemeten terwijl er in Engeland wel sprake was van een negatieve marktreactie bij uitgifte van een going concern clausule. Wel is er gebleken dat accountants in het self-fulfilling prophecy effect geloven door eigenbelang en gebrek aan competentie, hierdoor worden er minder going concern clausules uitgegeven.

3 3 Inhoud 1 Inleiding 4 2 Going concern Going concern en de controleverklaring Regelgeving omtrent going concern in verschillende landen Self-fulfilling prophecy 10 3 Reactie van de markt op een going concern clausule Verenigde Staten Voor invoering SAS Na invoering SAS Australië Engeland Vergelijking van de verschillende landen 15 4 Verband going concern en self-fulfilling prophecy Verenigde Staten Australië Engeland Overig Onderzoek 21 5 Visie van de accountant op de self-fulfilling prophecy 23 6 Andere variabelen van invloed op faillissement 26 7 Discussie en conclusie 28 Bibliografie 30

4 4 1 Inleiding Volgens Gerben Everts, bestuurder van Autoriteit Financiële Markten (AFM), is de informatie die wordt gegeven bij een accountantsverklaring essentieel voor beleggers, banken en maatschappelijke groeperingen (Accountant, 2013). De controleverklaring dient volgens Everts niet alleen de financiële cijfers te controleren maar ook eventuele ander problemen te belichten. Financiële cijfers in de jaarrekening van een bedrijf worden opgesteld in de veronderstelling dat het bedrijf in de toekomst voort zal blijven bestaan. Bij het controleren van een jaarrekening moet de accountant echter nagaan in hoeverre de continuïteit van de onderneming gewaarborgd is. Mocht er twijfel bestaan over de continuïteit van de onderneming, dan moet er een going concern clausule in de accountantsverklaring gevoegd worden (Gray & Manson, 2011). Een going concern clausule wordt door de accountants gegeven bij een redelijke twijfel aan de continuïteit van de onderneming (Louwers, Messina, & Richard, 1999). Volgens Louwers, Messina en Richard (1999) is het afgeven van een going concern clausule een van de moeilijkste beslissingen in het accountantsberoep. Zij geven daarvoor als reden dat door een going concern clausule een bedrijf failliet kan gaan en noemen daarbij het self-fulfilling prophecy effect. Self-fulfilling prophecy houdt in dat angsten die niet in het echt bestaan toch werkelijkheid worden (Merton, 1948). In het geval van de going concern clausule houdt het in dat door het afgeven van een negatieve going concern de mogelijkheid kan bestaan dat een bedrijf dat zonder de going concern gezond was gebleven, ook daadwerkelijk failliet gaat doordat de investeerders, klanten, leveranciers, schuldeisers en banken het vertrouwen verliezen in de onderneming (Louwers et al., 1999). Er is in de literatuur veel discussie over de in invloed van het self-fulfilling prophecy effect op de going concern clausules. Zo is volgens Vanstraelen (2003) de kans op faillissement bij een bedrijf met een going concern clausule groter dan bij een bedrijf onder dezelfde omstandigheden zonder going concern clausule en is er dus sprake van een selffulfilling prophecy effect. Ook volgens Blay en Geiger (2001) kan een going concern clausule als negatief nieuws worden gezien door de externe markt. Matsumura (1997) is zelfs van mening dat de self-fulfilling prophecy een mogelijke factor is waardoor accountants geen going concern clausule afgeven bij twijfel aan de continuïteit van een onderneming. Er zijn echter ook auteurs die van mening zijn dat de self-fulfilling prophecy helemaal niet van invloed is op het faillissement van een bedrijf na afgifte van een going concern clausule. Volgens Louwers et al. (1999) zijn going concern clausules slechts zwak gerelateerd

5 5 met insolventie. Ook uit het onderzoek van Citron en Taffler (1992) bleek er geen sprake te zijn van self-fulfilling prophecy effect. Bovendien moet volgens Chen en Church (1996) een going concern clausule juist gezien worden als een manier om een bedrijf financieel weer gezond te maken en heeft daarom meer een informatiefunctie. Er is veel discussie in de literatuur over de going concern clausules en het werkelijke effect dat deze hebben op faillissementen van ondernemingen. De centrale vraag in dit onderzoek luidt: in hoeverre is een bedrijf met een negatieve going concern clausule meer geneigd tot daadwerkelijk falen als een bedrijf onder dezelfde omstandigheden zonder going concern clausule. De centrale vraag wordt beantwoord door middel van een literatuuronderzoek. Onder falen wordt faillissement, het in gebreke blijven of zware financiële problemen verstaan. Om de centrale vraag te kunnen beantwoorden wordt er gebruik gemaakt van deelvragen. De eerste deelvraag van dit onderzoek is: zorgt een negatieve reactie van de markt bij uitgifte van een going concern clausule voor het selffulfilling prophecy effect? Er wordt namelijk in dit onderzoek eerst gekeken of er een negatieve reactie van de markt is bij de uitgifte van een going concern clausule. Als de markt negatief reageert is er een kans aanwezig dat het self-fulfilling prophecy effect bestaat (Menon & Williams, 2010). Vervolgens wordt er gekeken naar empirisch onderzoek tussen het self-fulfilling prophecy effect en de going concern clausule. Deze onderzoeken kijken allemaal naar het self-fulfilling prophecy effect uit het oogpunt van investeerders en de markt. In dit literatuuronderzoek wordt er ook gekeken naar het geloof van de accountants in de selffulfilling prophecy en hun ervaringen daarmee. De tweede deelvraag van dit onderzoek is: geloven accountants in het self-fulfilling prophecy effect? Als een accountant in het selffulfilling prophecy effect gelooft, zal deze waarschijnlijk minder vaak een going concern clausule uitgeven om faillissementen te voorkomen. Ook wordt er onderzocht waarom accountants misschien in een self-fulfilling prophecy effect geloven door ervaring. Er is eerder onderzoek geweest naar het eventuele bestaan van een going concern clausule en ook is de reactie van de markt bij uitgifte daarvan eerder onderzocht. Deze onderzoeken zijn echter nog nooit met elkaar vergeleken. Dit onderzoek draagt bij aan de bestaande literatuur door het vergelijken van de reactie van de markt met het self-fulfilling prophecy effect. Er is gebleken dat de markt per land verschillend reageert op een going concern clausule. Door de onderzoeken per land waarin deze zijn uitgevoerd in te delen, komt er informatie beschikbaar over hoe de markt zich gedraagt. Tevens wordt bij de tweede deelvraag ook gekeken naar het land van onderzoek en vergeleken met de markt. De structuur is al volgt. In paragraaf twee wordt het begrip self-fulfilling prophecy

6 6 verder uitgelegd en toegelicht. Tevens wordt er gekeken naar de regelgeving omtrent de going concern clausule in verschillenden landen. Vervolgens wordt de going concern clausule verder toegelicht in het kader van de controleverklaring en de taak van de accountant met betrekking tot deze clausule. In paragraaf drie, vier en vijf volgt het literatuuronderzoek. Hierin wordt gekeken naar eerder onderzoek en deze kritisch vergeleken in verschillende stappen. In deze paragrafen wordt achtereenvolgens gekeken naar het verband tussen marktreactie na going concern clausule, self-fulfilling prophecy en going concern en geloof van de accountant in de self-fulfilling prophecy. In de zesde paragraaf wordt er gekeken naar andere factoren buiten de going concern clausule die van invloed kunnen zijn op faillissement of het voortbestaan van bedrijven en een voorspellingsmodel. Ten slotte wordt in de zevende paragraaf een discussie en conclusie gegeven met het antwoord op de centrale vraag. 2 Going concern In deze paragraaf wordt de going concern clausule verder toegelicht in het kader van de accountantsverklaring. Tevens wordt er gekeken naar de regelgeving omtrent de going concern clausule in verschillenden landen. Vervolgens wordt het begrip self-fulfilling prophecy verder uitgelegd en toegelicht. 2.1 going concern en de controleverklaring De controlerend accountant is de tussenpersoon van de makers en de gebruikers van financiële jaarverslagen. Hij of zij moet nagaan of de jaarrekening van een bedrijf een getrouw beeld van de werkelijkheid weergeeft (Altman & McGough, 1974). Hoewel de accountant niet verantwoordelijk is voor het voorspellen van faillissement van een bedrijf, wordt er wel door het maatschappelijk verkeer verwacht dat zij een waarschuwing voor het falen van een bedrijf geven (Chen & Church, 1996). Volgens Mautz en Sharaf (1961) moet een accountant onafhankelijk zijn. Er zijn echter wel factoren die de onafhankelijkheid in gevaar kunnen brengen. Door economisch belang, angst voor self-fulfilling prophecy en angst voor aanklacht van de klant kan de accountant niet onafhankelijk zijn (Citron & Taffler, 1992). Een accountant kan meerdere soorten verklaringen afgeven. Dit zijn de goedkeurende verklaring, een verklaring met een beperking, een afkeurende verklaring en een verklaring van oordeelonthouding (art. 2:393BW) De eerste verklaring die een accountant kan afgeven is de goedkeurende accountantsverklaring. Deze wordt in het Engels de unmodified of unqualified audit opinion genoemd (Gray & Manson, 2011). Deze goedkeurende verklaring houdt in dat volgens de

7 7 accountants de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de werkelijkheid (Gray & Manson, 2011) Naast de goedkeurende verklaring bestaat er ook de afkeurende accountantsverklaring. In het Engels wordt deze de adverse opinion genoemd (Gray & Manson, 2011). Een accountantsverklaring met beperking wordt in het Engels de modified of qualified opinion genoemd. Volgens Firth (1978) zijn er verschillende oorzaken waarom een jaarrekening als qualified wordt bestempeld. Een eerste oorzaak is dat de jaarrekening niet genoeg een getrouw beeld geeft van de werkelijkheid. Een tweede reden heeft te maken bij twijfel van de accountant aan de continuïteit of going concern van het bedrijf. Ook kan er een beperking gegeven worden als de bezittingen op de balans niet goed gewaardeerd zijn, de jaarrekening van een dochtermaatschappij niet goed is meegeconsolideerd in de geconsolideerde jaarrekening en als de jaarrekening niet voldoet aan de accounting regels van dat land (Firth, 1978). De laatste verklaring die een accountant kan geven is de oordeelonthouding oftewel disclaimer op opinion (Gray & Manson, 2011). De accountant heeft dan bijvoorbeeld geen toegang tot informatie om een oordeel te kunnen vormen (Hopwood, McKeown, & Mutchler, 1989) Als een accountant een redelijke twijfel heeft over het voortbestaan van een onderneming wordt er een going concern clausule gegeven (Louwers et al., 1999). Volgens Nogler (1995) zijn financiële moeilijkheden de belangrijkste reden waarom een bedrijf een going concern clausule krijgt. Een going concern clausule is een onderdeel van een controleverklaring van de accountant. Wanneer er een going concern gegeven kan worden en in welke controleverklaring deze ondergebracht mag worden is per land verschillend. In de volgende subparagraaf zullen we de regelgeving omtrent de going concern clausule in verschillende landen bespreken. 2.2 regelgeving omtrent going concern in verschillende landen In deze subparagraaf wordt de regelgeving omtrent de going concern behandeld. Er wordt gekeken naar de globale regelgeving en de regelgeving in de Verenigde Staten, Nederland, België, Portugal, Australië en Engeland. De bedoeling van dit onderzoek is niet het vergelijken van verschillende landen maar het kijken naar een verband tussen een positieve of negatieve marktreactie en het self-fulfilling prophecy effect. Ten eerste de internationale regelgeving. De IFAC staat voor International Federation of Accountants. De IFAC stelt internationale standaarden en richtlijnen op voor accountants

8 8 over de hele wereld. Ook houdt de IFAC zich bezig met ethiek, professionaliteit en kwaliteit van de accountant. Een onafhankelijk orgaan van de IFAC is de IAASB. IAASB staat voor International Auditing and Assurance Standards Board en deze stelt de internationale standaarden op voor accountants en probeert deze te convergeren met de nationale regelgeving in een land. Deze internationale standaarden van de IAASB worden de International Standards on Auditing genoemd, afgekort ISA. In ISA 570 wordt de going concern behandeld. Volgens ISA 1 moet het management een schatting maken van de continuïteit van de onderneming. De verantwoordelijkheid van de accountant met betrekking tot de going concern clausule wordt besproken in ISA 570. De accountants moeten volgens deze regel genoeg bewijs vinden voor de schatting die het management gemaakt heeft in ISA 1. Zelfs als het management geen uitspraak heeft gedaan over de continuïteit van het bedrijf is het toch de verantwoordelijkheid van de accountant om er onderzoek naar te doen. Echter in ISA 200 wordt wel uitgelegd dat er sprake kan zijn van toekomstige gebeurtenissen waar de accountant geen invloed op heeft. Als een bedrijf geen going concern clausule heeft, hoeft dat nog niet te betekenen dat het een garantie is dat het bedrijf voort zal blijven bestaan aldus ISA 200. In de Verenigde Staten staat AICPA centraal. AICPA staat voor American Institute for Certified Public Accountants en stelt ook standaarden op (AICPA, 1988). Deze standaarden heten Statements on Auditing Standards (SASs) en worden uitgegeven door de Auditing Standards Board (ASB) een orgaan van de AICPA. SAS 59 heeft betrekking op de going concern. Volgens SAS 59 heeft de accountant de verantwoordelijkheid om te controleren of er twijfel bestaat over de continuïteit van een bedrijf in de 12 maanden na de uitgifte van de jaarrekening. Er wordt echter wel vermeldt dat als een bedrijf binnen 12 maanden failliet gaat zonder dat er een going concern clausule is uitgegeven, de accountant niet daarvoor verantwoordelijk gesteld kan worden. Toch komt het aanklagen van accountants in de Verenigde Staten vaker voor dan in Europa (Vanstraelen, 2003) In Australië kan de going concern clausule op twee verschillende controleverklaringen voorkomen. Is de accountant ervan overtuigd dat het bedrijf niet voort zal blijven bestaan, dat wordt de going concern clausule toegevoegd in de qualified audit opinion. Als een accountant twijfels heeft over bepaalde going concern vraagstukken maar als die al in het jaarverslag zelf toegelicht worden, wordt de going concern clausule gegeven in de vorm van een emphasis of matter gepubliceerd bij een goedkeurende accountantsverklaring (Herbohn, Ragunathan, & Garsden, 2007). Volgens Herbohn, Ragunathan en Garden (2007) is de Australische markt erg

9 9 goed geïnformeerd en vaak al voor de going concern clausule in de controleverklaring al op de hoogte van de financiële situatie van een bedrijf. Tot nu toe zijn de Verenigde Staten en Australië behandeld. Nu wordt er gekeken naar landen binnen Europa. In Portugal staat de Revisor Oficial de Contas, afgekort ROC, centraal (Bhimani, Gulamhussen, & Lopes, 2009). De ROC maakt en handhaaft de wetten omtrent bedrijven en accountants. Volgens de ROC moeten accountants die twijfelen aan de going concern van een bedrijf dit melden in de controleverklaring. De accountants moeten zelfs actief beoordelen en op zoek gaan naar going concern onzekerheden bij het controleren van de jaarrekening van een bedrijf (Bhimani et al., 2009). Sinds 2000 worden de regels omtrent de going concern ook opgesteld in lijn met de internationale accounting regels namelijk ISA 570. In Engeland, UK, worden de regels omtrent de accountantscontrole opgesteld door de APC. APC staat voor Auditing Practices Committee en heeft als taak om de accounting regels te updaten en maakt ook richtlijnen voor accountants (Firth, 1978). De APC stelt dat accountants die onzekerheden rondom de going concern vermoeden, dit moeten vermelden als deze zekerheden materieel zijn. Tevens moet de accountants zich niet laten beïnvloeden voor de eventuele faillissementsgevolgen die kunnen ontstaan na de uitgifte van een going concern clausule (Citron & Taffler, 2001). In België is er sprake van een audit mandaat van 3 jaar (Vanstraelen, 2003). Dit houdt in dat een accountant voor een vaste periode van drie jaar een bedrijf controleert, in die drie jaar kan het bedrijf niet van accountant wisselen. Na de drie jaar kan een bedrijf voor een nieuwe accountant kiezen of weer opnieuw met de zelfde accountant voor drie jaar samenwerken. Dit is verschillend met andere landen waar er geen mandaat bestaat of slechts een mandaat van een jaar (Vanstraelen, 2003). Ten slotte wordt er nu gekeken naar de regelgeving omtrent de going concern in Nederland. In de Nederlandse wet wordt er gesproken van continuïteit. In artikel 384 lid 3 van Boek 2 van het Burgerlijk wetboek wordt de continuïteit behandeld. Bij de waardering van activa en passiva wordt uitgegaan van de veronderstelling dat het geheel der werkzaamheden van de rechtspersoon waaraan die activa en passiva dienstbaar zijn, wordt voortgezet, tenzij die veronderstelling onjuist is of haar juistheid aan gerede twijfel onderhevig is; alsdan wordt dit onder mededeling van de invloed op vermogen en resultaat in de toelichting uiteengezet (art. 2:384 lid 3 BW).

10 10 Dit houdt in dat de accountant van de continuïteit van een bedrijf moet uitgaan bij het controleren van de jaarrekening. Is er echter twijfel aan de continuïteit, dan moet de accountant dat aangeven in de toelichting op de jaarrekening, de controleverklaring. In deze subparagraaf is de regelgeving omtrent de going concern in de Verenigde Staten, Nederland, België, Portugal, Australië en Engeland behandeld. Het belangrijkste verschil is dat men in de Verenigde Staten eerder de accountants aanklaagt dan in Europa (Vanstraelen, 2003). Hoewel elk land van vroeger uit zijn eigen orgaan heeft is deze tegenwoordig meer aangepast aan de internationale accounting standaarden. 2.3 Self-fulfilling prophecy In deze subparagraaf wordt het begrip self-fulfilling prophecy verder toegelicht en naar de werking ervan gekeken. Er zijn verschillende definities van het begrip self-fulfilling prophecy. Vanstraelen (2003) omschrijft het self-fulfilling prophecy effect als het geloof dat een bedrijf failliet gaat als resultaat van een going concern clausule. Het self-fulfilling prophecy effect kan ook worden gedefinieerd als een uniek aspect van de going-concern beslissing waarbij een going-concern verslag daadwerkelijk kan bijdragen aan de ondergang van een anders levensvatbare client (Tucker, Matsumura, & Subramanyam, 2003). Het komt er dus op neer dat door het afgeven van een negatieve going concern de mogelijkheid zou kunnen bestaan dat het bedrijf dat zonder de going concern gezond was gebleven, ook daadwerkelijk failliet gaat doordat de investeerders, klanten, leveranciers, schuldeisers en banken het vertrouwen verliezen in de onderneming (Louwers et al., 1999). Het self-fulfilling prophecy effect komt niet alleen ter sprake in economische vraagstukken. Merton (1984) onderzocht het selffulfilling prophecy effect bij onder andere ook sociale vraagstukken en heeft een bredere definitie. Self-fulfilling prophecy houdt in dat angsten die niet in het echt bestaan toch werkelijkheid worden (Merton, 1984). Merton (1984) gelooft in het self-fulfilling prophecy effect in alle dimensies. Als economisch aspect geeft hij het voorbeeld van de val van een bank. Hierbij beschrijft hij dat door de angst van de mensen met spaargeld bij de bank, deze in rijen staan om hun geld op te halen en dit leidde tot werkelijk faillissement. Tevens noemt Merton (1984) ook het voorbeeld van de student. Hierbij noemt hij dat als eens student bang is om voor een toets te zakken dit ook daadwerkelijk gebeurt. Doordat een student bang is om te zakken zal deze meer tijd besteden aan het zich zorgen maken dan daadwerkelijk te leren en zal de student ook uiteindelijk zakken voor de toets. Volgens Merton (1984) is er de mogelijkheid van een selffulfilling prophecy effect alleen bij de afwezigheid van een institutional framework.

11 11 Tevens wordt er gesteld dat zelfs perfect functionerende economieën in een rationele markt kunnen toegeven aan het self-fulfilling prophecy effect zolang de individuen in een economie maar daarin geloven (Azariadis, 1981). In deze paragraaf is er extra informatie gegeven over de going concern clausule in de controle verklaring, regelgeving in verschillende landen en uitleg over het self-fulfilling prophecy effect. In de volgende paragraaf zal worden gekeken naar de reactie van de markt bij uitgifte van een going concern clausule. 3 Reactie van de markt op een going concern clausule Voordat het self-fulfilling prophecy effect onderzocht kan worden, wordt er in deze paragraaf eerst gekeken naar de reactie van de markt bij een uitgifte van een going concern clausule. Als de markt negatief reageert bij de uitgifte van een going concern clausule zal dat bedrijf eerder failliet gaan (Menon & Williams, 2010). Door een negatieve reactie daalt de vraag naar aandelen van dat bedrijf en zijn banken minder snel geneigd vermogen te lenen, hierdoor is de kans groter dat een bedrijf failliet gaat. Dit is een mogelijke verklaring voor het self-fulfilling prophecy effect (Menon & Williams, 2010). Zou de markt positief reageren, dan zouden ook de aandelen van een bedrijf omhoog gaan en de kans op falen afnemen. In zo n geval zal er dan juist geen sprake zijn van een self-fulfilling prophecy effect. Uit de literatuur is gebleken dat de markt anders reageert op een going concern clausule in de Verenigde Staten, Engeland en Australië. Het is niet de bedoeling om de landen in dit literatuuronderzoek met elkaar te vergelijken maar om het effect van de marktreactie op het self-fulfilling prophecy effect te meten. In deze drie landen is de markt verschillend en daardoor ook de reacties op een going concern clausule 3.1 Verenigde Staten Voor het meten van de reactie van de markt bij uitgifte van een going concern clausule is het meeste onderzoek gedaan in de Verenigde Staten. Dit komt omdat er enigszins discussie in de literatuur aanwezig is of de markt wel of niet negatief reageert bij de uitgifte van een going concern clausule. Er lijkt een verschil te zijn voor invoering van SAS 59 (AICPA, 1988),toen SAS 34 werd opgericht in 1981, en na de invoering van SAS 59. SAS 59 is in paragraaf 2.2 van dit literatuuronderzoek behandeld. SAS 34 was opgericht in 1981 en verschilde van SAS 59 in de verantwoordelijkheid van de accountant. Volgens SAS 34 hoefde de accountant zelf niet actief op zoek te gaan naar bewijs voor de continuïteit van een bedrijf. Mocht de accountant bij zijn controlerende werkzaamheden echter onzekerheden tegenkomen met

12 12 betrekking tot de continuïteit, dan moet dit wel vermeldt worden in de verklaring (Jones, 1996). In 1988 is SAS 34 vervangen door SAS 59 waar de accountant zelf actief opzoek moet gaan naar bewijs van de continuïteit van een bedrijf (AICPA, 1988) Onderzoek van de reactie van de markt in de Verenigde Staten voor invoering van SAS 59 Het eerste onderzoek is van Mutchler (1995) en kijkt niet naar de reactie van de markt bij uitgifte van een going concern clausule maar naar de kennis van de markt in de Verenigde Staten zelf. Het doel van dit onderzoek was om na te gaan of de markt going concern beslissingen van de accountants zou kunnen voorspellen met de informatie die algemeen bekend is. Uit het onderzoek in de Verenigde Staten bleek dat bij de meerderheid van de bedrijven een going concern clausule geen extra informatie toevoegde. Er was echter wel sprake van specifieke gevallen waarin de going concern clausule voor extra informatie zorgde (Mutchler, 1985). Deze specifieke gevallen waren allemaal uniek maar daarbij zorgde de going concern clausule wel voor extra, marginale informatie die er anders niet was geweest. Mutchler (1985) noemt echter geen specifiek voorbeeld hiervan. Uit dit onderzoek is uiteindelijk gebleken dat zelfs met een voorspellingspercentage van 100 procent het niet te achterhalen is of algemene informatie (dus de informatie die algemeen bekend is voor de markt) in combinatie met een going concern clausule als belangrijk werd gezien door de markt. Er werd gesuggereerd dat een going concern clausule voor extra zekerheid en betrouwbaarheid kan zorgen. Carlson (1998) onderzocht de reacties van de markt bij de uitgifte van een going concern clausule op korte termijn. Dit onderzoek geschreven in 1998 gebruikt data in de periode van 1980 tot 1988 en heeft de bedrijven die gebruik maakten van SAS 59 niet meegerekend in het onderzoek. In dit artikel werd onderzocht in hoeverre marktparticipanten gebruik zullen maken van de informatie beschreven in een going concern clausule. Volgens Carlson (1998) zijn marktparticipanten geneigd de informatie van going concern clausules te gebruiken in het maken van beslissingen. Dit kan dus betekenen dat de marktparticipanten zelf niet voldoende informatie van het bedrijf hadden om zo de financiële situatie te meten. Jones (1996) onderzocht ook de informatiewaarde van going concern clausules in de Verenigde Staten. De data bestond uit 68 waarnemingen van bedrijven in de periode van 1979 tot Ook in dit onderzoek werden bedrijven die in 1988 al te maken hadden met SAS 59 geëlimineerd. Volgens Jones (1996) bevat de evaluatie van een onafhankelijke accountant van een bedrijf informatie die niet beschikbaar is op de markt. Hierdoor reageert de markt negatief

13 13 in de drie tot vijf dagen na de uitgifte van een going concern clausule. Wanneer de markt helemaal geen vermoeden heeft van continuïteitsproblemen van een bedrijf zal er extra negatief gereageerd worden. Jones (1996) vergeleek dit met bedrijven die een goedkeurende controle verklaring hadden ontvangen. Deze bedrijven kregen positieve reacties van de markt na uitgifte van deze goedkeurende controleverklaring. Uit deze drie onderzoeken is gebleken dat de markt voor SAS 59 veel informatie haalde uit de going concern clausules. Doordat de markt minder goed geïnformeerd was is het mogelijk dat een going concern clausule minder goed te voorspellen is en meer als een schok komt. Dit zou een verklaring kunnen zijn waarom de markt negatief reageert bij de uitgifte van een going concern clausule Onderzoek van de reactie van de markt in de Verenigde Staten na invoering van SAS 59 In 1988 werd SAS 59 ter vervanging van SAS 34 ingevoerd met als grootste verschil dat de accountants actief opzoek moeten gaan naar bewijs voor de continuïteit van een bedrijf. In paragraaf 2.2 is SAS 59 verder toegelicht. Blay en Geiger (2001) hebben onderzoek gedaan naar de marktreactie van bedrijven die voor het eerst een going concern clausule ontvingen. Zij veronderstelde dat de markt al wat informatie heeft en ook al een verwachting heeft over de toekomst van een bedrijf. Blay en Geiger (2001) kwamen tot de conclusie dat wanneer de markt een going concern clausule al ziet aankomen, er geen negatieve reactie ontstaat bij de ontvangst van een going concern clausule. Echter een volgens de markt gezond bedrijf dat een going concern clausule ontvangt kan rekenen op een negatieve reactie van de markt en een daling in de aandeelwaarde. Tevens wordt er in dit onderzoek rekening mee gehouden dat het management soms voor faillissement kiest om strategische redenen. Ook wordt in dit onderzoek beweerd dat het niet de verantwoordelijkheid van de accountants is om faillissementen van bedrijven te voorspellen. Ook Menon en Williams (2010) hebben onderzoek gedaan naar de reactie van investeerders bij uitgifte van going concern clausules. Zij stelden dat er recent geen negatieve reacties van de markt meer zijn op going concern clausules (Blay & Geiger, 2001; Herbohn et al., 2007). Menon en Williams (2010) onderzochten de reacties van de markt specifiek per oorzaak van de going concern clausules. Zo blijkt dat als een bedrijf een going concern clausule ontvangt vanwege verliezen en andere zaken met betrekking tot de jaarcijfers, de investeerders hiervan al op de hoogte zijn en niet negatief zullen reageren. Krijgt een bedrijf echter een going concern clausule omdat deze financieringsproblemen heeft, bijvoorbeeld het

14 14 niet kunnen terugbetalen van schulden of het in gebreke blijven, dan zal de markt negatief reageren omdat de investeerders dit niet wisten. Dit laat zien dat de accountant in de Verenigde Staten meer informatie heeft met betrekking tot de going concern clausules en deze als informatief gezien worden door de investeerders. Dit onderzoek vertoont overeenkomsten met het onderzoek van Blay en Geiger (2001). Als de markt in de Verenigde Staten de going concern clausule al ziet aankomen zal er niet gereageerd worden, komt deze clausule echter onverwacht dan wordt er negatief gereageerd door de markt. Uit deze twee onderzoeken is gebleken dat de markt na SAS 59 in zekere mate geïnformeerd was. De markt reageert niet als deze een going concern clausule al verwacht. Echter bij financieringszaken heeft de markt niet voldoende informatie en vertrouwt daarbij op de informatie van de accountant. 3.2 Australië Een onderzoek naar de reactie van de markt bij uitgifte van een going concern clausule in Australië geeft andere conclusies dan onderzoek in Engeland. In dit onderzoek van Herbohn, Ragunathan en Garsden (2007) werd er keken naar de reactie van de markt voor, tijdens en na de uitgifte van een going concern clausule. Er bleek geen significant bewijs te zijn voor een marktreactie kort nadat de going concern clausule is uitgegeven. Ook bleek er geen significante reactie van de markt te zijn 12 maanden nadat de going concern clausule is uitgegeven. Wat echter wel bleek was dat ongeveer 12 maanden voor de uitgifte van een going concern clausule het bedrijf al slecht presteerde en de markt hiervan al op de hoogte was. Er bleek een negatieve reactie van de markt te zijn voordat het bedrijf een going conern clausule kreeg omdat de markt al op de hoogte was van het slechte presteren. Volgens Herbohn, Ragunathan en Garsden (2007) is de going concern niet veel meer dan extra informatie voor de markt. Dit onderzoek is uitgevoerd in Australië. Herbohn, Ragunathan en Garsden (2007) verklaren de vroege negatieve reactie van de markt wegens het feit dat de Australische markt goed geïnformeerd is en een going concern clausule niet meer als een verrassing ziet. Tevens wordt in dit onderzoek alleen gekeken naar de going concern clausules en niet naar de emphasis of matter zoals besproken in paragraaf twee. 3.3 Engeland Firth (1980) heeft onderzoek gedaan naar impact van qualified audit reports op de beslissingen van de investeerders. Hij kwam tot de conclusie dat een qualified audit report leidt tot een negatieve reactie van de markt. Investeerders zouden wel hun mening baseren op

15 15 de reden voor het feit dat het bedrijf een qualified audit report krijgt. Zo zou een bedrijf die een qualified audit report krijgt vanwege going concern problemen 4.1% minder inkomsten krijgen dat verwacht. Tevens stelt Firth dat de markt voor de uitgifte van de qualified audit report nog neutraal was. Door de uitgifte van een qualified audit report zou de markt dus negatiever reageren dan als het bedrijf een unqualified audit report zou hebben gehad. Volgens Citron en Taffler (1992) zou deze negatieve reactie van de markt een bewijs zijn voor de self-fulfilling prophecy, dit wordt echter niet in het artikel zelf genoemd. Dit onderzoek kijkt naar de marktreacties op korte termijn. Tevens wordt in dit artikel de going concern clausule zelf niet behandeld maar de qualified audit report. Het onderzoek van Taffler, Lu en Kauser (2004) is recenter en kijkt specifiek naar de marktreactie van de uitgifte van een going concern clausule op lange termijn in Engeland. In dit onderzoek werd gekeken naar de verandering in de prijs van aandelen van een bedrijf na ontvangst van een going concern clausule. Er bleek sprake te zijn van een negatieve prijsreactie dat inhoudt dat de markt negatief reageert op de uitgifte van een going concern clausule. Toch blijkt uit het onderzoek dat de markt in Engeland sterk gereguleerd wordt door de overheid. Waar er bij een transparante markt geen kans is voor arbitrage en bij een inefficiënte markt wel, zorgen de hoge transactiekosten bij het handelen van aandelen in Engeland ervoor dat de aandeelhouders van een bedrijf met een going concern clausule deze niet voor de uitgifte ervan het kunnen verhandelen. Dus ook al zijn de aandeelhouders voor de uitgifte van een going concern clausule op de hoogte van de slechte prestaties van een bedrijf, dan kunnen ze hun aandelen niet snel verkopen. Dit komt niet omdat de rest van de markt al op de hoogte is maar door de hoge transactiekosten (Taffler, Lu en Kauser, 2004). Uit deze twee onderzoeken is gebleken dat de markt negatief reageert op uitgifte van een going concern clausule. De markt is niet zo transparant als de markt in Australië en wordt sterk gereguleerd door de Engelse overheid (Taffler, Lu en Kauser, 2004). 3.4 vergelijking van de verschillende landen In paragraaf 3.1, 3.2 en 3.3 is onderzocht of de markt negatief reageert op een going concern clausule. De resultaten bleken per land verschillend te zijn. In Australië bleek de markt zeer goed geïnformeerd te zijn en een going concern clausule al te kunnen voorspellen. In Engeland bleek de markt negatief te reageren op een going concern clausule. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de markt minder transparant is en sterk wordt gereguleerd door de overheid waardoor een going concern clausule als een verrassing wordt gezien. In de Verenigde Staten leek de markt voor invoering van SAS 59 negatief te reageren en na de

16 16 invoering van SAS 59 minder negatief te reageren. Het lijkt erop dat door de invoering van SAS 59 de markt anders is gaan reageren op going concern clausules. Carcello en Hermanson (1997) hebben onderzoek gedaan naar het effect van SAS 59. Zij kwamen tot de conclusie dat SAS 59 geen invloed zou hebben op de data in onderzoeken behalve als data van voor SAS 59 en na SAS 59 door elkaar heen wordt gebruikt. Ook Jones (1996) stelt dat de resultaten in zijn onderzoek niet erg verschillend zou zijn als er al gebruik was gemaakt van SAS 59. Een mogelijke verklaring zou misschien wel kunnen zijn dat tegelijkertijd met de invoering van SAS 59 er ook andere standaarden zijn ingevoerd waardoor de markt transparanter en meer geïnformeerd zou zijn geworden. Volgens Menon en Williams (2010) is er bij een negatieve reactie van de markt op een going concern clausule een grotere kans dat het bedrijf failliet gaat. Hierbij noemen zij ook de kans van het self-fulfilling prophecy effect. Gekeken naar de resultaten vanuit de verschillende landen, zou er volgens de denkwijze van Menon en Williams (2010) in Australië geen sprake kunnen zijn van het self-fulfilling prophecy effect en in Engeland misschien wel. In de volgende paragraaf wordt daadwerkelijk gekeken in hoeverre er sprake is van het self-fulfilling prophecy effect. 4 Verband going concern en self-fulfilling prophecy In de vorige paragraaf is onderzocht in hoeverre de markt negatief reageert bij uitgifte van een going concern clausule. In deze paragraaf wordt onderzocht of het self-fulfilling prophecy effect bestaat en of deze bestaat bij een negatieve reactie van de markt op een going concern clausule. Zo is te zien in paragraaf drie dat er in Engeland een negatieve reactie van de markt is bij een going concern clausule, in deze paragraaf verwachten we het self-fulfilling prophecy effect aanwezig bij Engeland waar de marktreactie negatief is en afwezig bij Australië waar er geen marktreactie is. 4.1 Verenigde Staten In paragraaf 3.1 is gebleken dat de markt een going concern clausule van een accountant informatief vindt. In onderzoek naar het selffulfilling prophecy effect van een going concern clausule is ook deze informatiewaarde benadrukt. Uit onderzoek is gebleken dat de going concern clausule zorgt voor extra informatie(chen & Church, 1996; Hopwood et al., 1989). Deze onderzoeken zijn echter wel op verschillende manieren uitgevoerd. Bij het onderzoek van Chen en Church (1996) zijn de variabelen constant gesteld. Deze variabelen zijn: kans op faillissement, reactie van de markt op informatie van de media en veranderingen in de

17 17 aandelenwaarde voor eventueel faillissement. Door het constant stellen van deze variabelen heeft de markt dus geen informatie vooraf de going concern clausule. Het is dan ook te verwachten dat de markt de going concern clausule als informatief beschouwd. Wat echter ook uit dit onderzoek is gebleken is dat bedrijven die faillissement aanvragen met een going concern clausule minder negatieve reacties kregen in de periode voor faillissementsaanvraag dan bedrijven zonder going concern clausule. Er werd zelfs gesteld dat bedrijven met een going concern clausule er soms juist door die clausule er weer bovenop kwamen. Dit is een argument tegen het self-fulfilling prophecy effect. Een going concern clausule heeft volgens Chen en Church juist informatiewaarde die een bedrijf kan helpen financieel weer gezond te maken. Wat wel belangrijk is in dit onderzoek is dat er alleen gekeken is naar faillissement. Het falen van een bedrijf hoeft niet meteen faillissement zijn maar kan ook insolventie zijn of het in gebreke blijven. Hopwood, McKeown en Mutchler (1989) hebben dezelfde conclusie getrokken als Chen en Church (1996) maar dit wel op een andere manier onderzocht. Zij hebben onderzoek gedaan naar het incrementele effect van een verklaring met op- of aanmerkingen en een going concern clausule. Bij dit onderzoek werden de going concern clausules zelf en verklaringen met op- of aanmerkingen zelf als onafhankelijke variabelen gesteld. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat een verklaring met op- of aanmerkingen een goed eerste waarschuwingssignaal is voor het falen van een bedrijf. Bovendien zijn zij van mening dat een going concern clausule zonder andere variabelen een verklarende kracht is voor faillissement van een bedrijf. Echter zij noemen deze verklarende kracht incrementeel. Wat inhoudt dat het op zichzelf geen revolutionaire verandering teweeg brengt maar pas in combinatie met andere factoren. Hierdoor kan een self-fulfilling prophecy effect dus niet bestaan. Uit deze twee onderzoeken is gebleken dat een going concern clausule op zichzelf zonder externe variabelen niet voor informatie zorgt (Chen & Church, 1996; Hopwood et al., 1989). Echter externe variabelen zoals de media zorgen ervoor dat de markt beter geïnformeerd is en de informatie in een going concern clausule al gedeeltelijk weten. Doordat informatie in een going concern clausule er juist ook voor kan zorgen dat een bedrijf weer financieel gezond is, leidt de informatiewaarde dus niet tot het self-fulfilling prophecy effect. Uit onderzoek van Louwers e.a. (1999) bleek dat de self-fulfilling prophecy slecht zwak van invloed is op insolventie bij een going concern clausule. Door middel van een distrete-time survival analysis ging Louwers verder dan Citron en Taffler (1992) door naar zowel de kans op overleven van een bedrijf als de kans van faillissement van een bedrijf in een gegeven periode te kijken. Het belangrijke van dit onderzoek was dat er dus verschillende

18 18 periodes vergeleken konden worden over de lange termijn. 27 procent van de bedrijven met een going concern clausule ging in datzelfde jaar failliet. Dit komt overeen met het onderzoek van Citron en Taffler (1992). Ook bij dit onderzoek is het bijna onmogelijk om het effect te meten aangezien men nooit kan weten hoe het een bedrijf was vergaan zonder going concern clausule. Er kunnen slecht vergelijkbare bedrijven naast elkaar worden gezet. Nogler (1995) onderzocht de beslissing van going concern clausules afgegeven door accountants. Zijn conclusie was dat als er een going concern afgegeven is, er een kans van één op drie bestaan dat het bedrijf zal voort blijven bestaan in zijn huidige vorm. Dit houdt in dat het bedrijf zichzelf van kan herstructureren in de vorm van kapitaal. De rest zal failliet gaan of zal verkocht worden of fuseren. Het fuseren of verkopen van een bedrijf is dan een mogelijkheid om aan faillissement te ontsnappen en worden in dit onderzoek ook als variabelen gebruikt. Dat één derde van de bedrijven voort blijft bestaan en een ander groot deel wordt gekocht of gaat fuseren na een going concern clausule laat zien dat er geen sprake is van het self-fulfilling prophecy effect. Echter dat de bedrijven fuseren of verkocht worden is volgens Louwers e.a.(1999) een mogelijkheid om juist aan het self-fulfilling prophecy te ontsnappen. Bij dit onderzoek moet wel rekening gehouden worden met de data. Van 377 bedrijven zijn er 181 van het onderzoek uitgesloten. Dit is een best groot getal en het is misschien wel mogelijk dat daardoor de resultaten anders zijn. Het onderzoek van Nogler (2004) bouwt verder op eerder onderzoek (Nogler, 1995) en kijkt daarbij ook nog eens naar de lange termijn effecten van een going concern clausule op een bedrijf. Net als bij Nogler (1995) wordt er geconcludeerd dat het herstructureren van het kapitaal binnen een bedrijf een belangrijke factor is in het oplossing van een going concern probleem. Er werd in dit onderzoek gebruikt gemaakt van vier variabelen namelijk actieve bedrijven, bedrijven die faillissement hebben aangevraagd, bedrijven die zijn overgenomen of gefuseerd en bedrijven die niet meer bestaan. Daarbij is Nogler (2004) ook tot de conclusie gekomen dat het ontvangen van een going concern clausule niet het lange termijn vertouwen aantast. Als een bedrijf het eerste jaar na de going concern het overleeft is de kans groot dat het verder zal blijven bestaan in de toekomst. Er bestaat dus geen selffulfilling prophecy op de lange termijn. Echter ook bij dit onderzoek had Nogler een probleem met de data. Bepaalde bedrijven voldeden niet aan de SEC voorschriften. Hierdoor bestaat de mogelijkheid dat de resultaten beïnvloed zijn. Het onderzoek van Menon en Williams (2010) is in paragraaf drie al toegelicht. Echter in een gedeelte van dit onderzoek wordt ook het self-fulfilling prophecy effect zelf al gemeten. Van de 1194 bedrijven met een going concern clausule gaan er 174 daadwerkelijk failliet.

19 19 Menon en Williams (2010) maakte gebruik van de variabelen faillissement, grootte van het bedrijf, winst en het in gebreke zijn van een bedrijf. Er is gebleken dat zowel de informatie van de accountant als de financieringsproblemen niet van invloed zijn op faillissement van een bedrijf (Menon & Williams, 2010). Dat houdt in dat door een going concern clausule zelf bedrijven niet failliet gaan en er geen sprake is van een self-fulfilling prophecy effect. Onderzoek naar het self-fulfilling prophecy effect in de Verenigde Staten is niet allemaal op eenzelfde manier uitgevoerd. Echter is er bij geen één onderzoek het self-fulfilling prophecy effect daadwerkelijk gezien. Wel is er gebleken dat een going concern clausule voor extra informatie voor de markt kan zorgen (Chen & Church, 1996; Hopwood et al., 1989). Deze informatiewaarde komt overeen met onderzoek van de reactie van de markt in de vorige paragraaf. Wat ook is gebleken is dat bedrijven in de Verenigde Staten na uitgifte van een going concern clausule van structuur veranderen. Sommige bedrijven die een going concern clausule hebben ontvangen worden verkocht of fuseren met andere bedrijven (G. Nogler, 1995; G. E. Nogler, 2004). 4.2 Australië Careya, Kortum en Morone (2012) hebben onderzoek gedaan naar de uitgifte van going concern clausules voor 2001, internetbubbel, en na Zij onderzochten dit verschil door middel van de type 1 fout: kans dat de accountant een going concern clausule uitgeeft maar een bedrijf het overleeft. Het blijkt dat de type 1 fout constant is gebleven voor en na Wat uit dit onderzoek echter ook is gebleken is dat 80 tot 95% van de bedrijven met een going concern clausule niet failliet gaat. Dit is een tegenargument voor het self-fulfilling prophecy effect. Careya, Kortum en Morone geven wel een verklaring voor dit hoge percentage, volgens hun is er bij veel bedrijven ook sprake van een kapitaalinjectie of een fusie waardoor het bedrijf niet failliet gaat. Toch blijft het percentage nog steeds hoog en dat zal niet zo kunnen zijn als er een self-fulfilling prophecy effect bestaat. Dit onderzoek komt overeen met paragraaf 3.2 waarin is gebleken dat de markt niet negatief regeert na uitgifte van een going concern clausule(herbohn et al., 2007). Ook in dit onderzoek is alleen gekeken naar de going concern clausules en niet naar de emphasis of matter zoals beschreven in paragraaf twee. Er is in Australië dus geen sprake van het self-fulfilling prophecy effect omdat de markt goed geïnformeerd is.

20 Engeland Citron en Taffler (1992) hebben twee onderzoeken gedaan naar het self-fulfilling prophecy effect waarvan de eerste in Om het self-fulfilling prophecy effect te meten onderzochten zij of bedrijven met een qualified opinion een hogere aantal van falen hebben dan een bedrijf met een unqualified opinion in Engeland. Van de 107 bedrijven die failliet gingen hadden slechts 28 bedrijven een going concern clausule. Tevens waren 20 van de 28 faillissementen al bekend bij het publiek als probleembedrijf voordat de going concern clausule werd uitgegeven. Dat het publiek al enige kennis had over faillissementen komt niet overeen met paragraaf 3.3. Uit paragraaf 3.3 kwam naar voren dat de markt negatief reageert op een going concern clausule en zo de kans op faillissementen groter werd(firth, 1978; Taffler et al., 2004). Echter de negatieve reactie van de markt kan veel te maken hebben met de regulerende werking van de overheid. Citron en Taffler vergeleken 86 bedrijven met een going concern clausule en 86 soortgelijke bedrijven zonder een clausule. Van de 86 bedrijven met een going concern clausule kwamen er 21 in financiële problemen, bij de 86 bedrijven zonder clausule waren dit er 22. Dit is het bewijs dat Citron en Taffler gebruiken tegen het self-fulfilling prophecy effect. Het tweede onderzoek van Citron en Taffler (2001) bekijkt het self-fulfilling prophecy effect onder going concern onzekerheden. Zij stelden dat financieel zwakkere bedrijven met going concern clausule niet eerder failliet zouden gaan dat vergelijkbare financiële zwakke bedrijven zonder going concern clausule in Engeland. In de eerste instantie leek er wel een self-fulfilling prophecy effect te bestaan. Namelijk 17% van de zwakke bedrijven met going concern clausule ging failliet versus 8% van de zwakke bedrijven zonder going concern clausule. Citron en Taffler verklaarde dit verschil als gevolg van andere factoren zoals verkopen, aandelenbeurs, winst of verlies maken. Met het rekening houden van deze factoren bleek dat er geen significant bewijs was voor het self-fulfilling prophecy effect. Dat bedrijven met een going concern vaker failliet gaan heeft te maken met het al hebben van grotere financiële problemen dan bedrijven zonder going concern. Deze financiële problemen hebben Citron en Taffler gemeten met de z-score, een statistische berekening om financiële problemen van een onderneming te voorspellen. De formule houdt rekening met de verhouding tussen (ingehouden) winst en activa, omzet en activa,werkkapitaal en activa en marktwaarde aandelen en schuld. Vervolgens bespreken Citron en Taffler het self defeating prophecy effect, het bewijs dat ze gevonden hebben dat een going concern juist positief staat aan het overleven van een bedrijf door middel van de structurele veranderingen die doorgevoerd worden.

21 21 Uit deze twee onderzoeken is gebleken dat er geen self-fulfilling prophecy effect bestaat in Engeland. De veronderstelling van Menon en Williams (2010) dat een negatieve reactie van de markt een verband heeft met het self-fulfilling prophecy effect blijkt in Engeland dus niet te kloppen. De markt reageert negatief op de uitgifte van een going concern clausule maar dit leidt niet tot het self-fulfilling prophecy effect. Onderzoek in de Verenigde Staten, Engeland en Australië hebben geen duidelijk bewijs kunnen vinden voor het self-fulfilling prophecy effect. Zelfs als de markt negatief reageert is er geen sprake van het self-fulfilling prophecy effect zoals is gebleken in Engeland. Er is dus geen verband tussen een negatieve marktreactie en het self-fulfilling prophecy effect. Echter deze onderzoeken hebben alleen het self-fulfilling prophecy effect bij faillissement van een bedrijf onderzocht. Alleen Louwers e.a. (1999) heeft naar insolventie gekeken, en kwam tot de conclusie dat het self-fulfilling prophecy effect zwak van toepassing is. Nogler (1995; 2004) heeft in zijn twee onderzoeken laten zien dat bedrijven ook van vorm veranderen. Zo kan faillissement ontlopen worden. In de volgende subparagraaf wordt daarom ook nog naar onderzoek gekeken met betrekking tot insolventie of het in gebreke blijven van bedrijven en het self-fulfilling prophecy effect. Dit onderzoek is in Europa uitgevoerd. 4.4 Overig onderzoek In deze subparagraaf wordt gekeken naar overig onderzoek en onderzoek in Europa met betrekking tot het self-fulfilling prophecy effect. Bhimani e.a. (2009) hebben onderzoek gedaan naar de kans van in gebreke blijven voor bedrijven met een going concern clausule en voor bedrijven zonder going concern clausule. De data bestond uit waarnemingen in Portugal. Niet alleen werd de going concern clausule als variabele gesteld, ook werden de variabelen zoals liquiditeit, schuld, insolventie, inkomsten en niet-financiële variabelen zoals leeftijd en grootte van het bedrijf bepaald. Uiteindelijk bleek vooral de going concern clausule een positieve relatie te hebben met het in gebreke blijven van een bedrijf. Bedrijven met een going concern clausule zouden namelijk keer zoveel in gebreke blijven als bedrijven zonder een going concern clausule. Echter het self-fulfilling prophecy effect wordt niet genoemd in dit artikel. Er is bewijs gevonden dat bedrijven met een going concern clausule sneller in gebreke blijven, echter dit bewijs wordt niet verklaard door het self-fulfilling prophecy effect maar door de variabelen liquiditeit, insolventie, schuld, inkomsten en nietfinanciële variabelen zoals leeftijd en grootte van het bedrijf Vanstraelen (2003) heeft wel bewijs gevonden van het self-fulfilling prophecy effect. Zij onderzocht dit eventuele effect in België. Haar data bestond uit bedrijven die al failliet