Bijgaand accountantsverslag voor het boekjaar eindigend op 31 december 2017 is uitsluitend bestemd voor gemeenteraad en college.

Transcriptie

1 Bijgaand accountantsverslag voor het boekjaar eindigend op 31 december 2017 is uitsluitend bestemd voor gemeenteraad en college. Het is opgesteld naar aanleiding van de jaarstukken 2017 van de gemeente Tilburg en mag niet los hiervan worden gezien.

2 Accountantsverslag 2017 Gemeente Tilburg 25 juni 2018

3 Deloitte Accountants B.V. Flight Forum DA Eindhoven Postbus AJ Eindhoven Nederland Tel: Fax: Aan de gemeenteraad van de gemeente Tilburg Postbus LH TILBURG Datum 25 juni 2018 Ons kenmerk / /MC Geachte leden van de raad, Graag bieden wij u hierbij ons accountantsverslag met betrekking tot de controle van de jaarrekening 2017 van de gemeente Tilburg aan. Deze rapportage beschrijft op hoofdlijnen onze controleaanpak en de belangrijkste aangelegenheden die wij tijdens onze controle in overweging hebben genomen. De jaarrekening 2017 van de gemeente Tilburg geeft een getrouw en rechtmatig beeld De jaarrekening 2017 is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Tilburg. De controle van de jaarrekening is afgerond. De na onze controle resterende fouten en onzekerheden blijven binnen onze materialiteit en hebben daardoor geen invloed op de strekking van ons oordeel. Wij hebben daarom separaat van dit accountantsverslag op 25 juni 2018 een goedkeurende controleverklaring voor zowel getrouwheid als rechtmatigheid verstrekt. Wij bespreken deze rapportage graag tijdens een bijeenkomst met de auditcommissie en/of gemeenteraad en zullen eventuele vragen die u heeft, dan beantwoorden. Met vriendelijke groet, Deloitte Accountants B.V. drs. J.J. Zuidema RA C.c.: college van burgemeester en wethouders Op alle opdrachten verricht door Deloitte zijn de Algemene Voorwaarden Dienstverlening Deloitte Nederland, mei 2018 gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel onder nummer van toepassing. Deloitte Accountants B.V. is ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer Deloitte Accountants B.V. is a Netherlands affiliate of Deloitte NWE LLP, a member firm of Deloitte Touche Tohmatsu Limited.

4 Accountantsverslag 2017 Inhoudsopgave Contactpersonen Deloitte drs. R.M.J. (Rein-Aart) van Vugt RA Lead client service partner drs. J.J. (Jaapjan) Zuidema RA Eindverantwoordelijk audit partner D. (Dennis) Leus RA Senior manager Inhoudsopgave Bestuurlijke samenvatting controle Inleiding 7 De financiële positie van uw gemeente 12 Belangrijkste bevindingen uit onze controle 16 Interne beheersing 25 Overige aangelegenheden 30 Bijlagen / /MC

5 Bestuurlijke samenvatting controle / /MC

6 Bestuurlijke samenvatting controle 2017 Conclusies jaarrekeningcontrole 2017 Getrouwheid en rechtmatigheid Goedkeurend oordeel voor getrouwheid en rechtmatigheid. Gehanteerde materialiteit voor fouten en onzekerheden bedraagt respectievelijk Toelichting Financiële positie Financiële positie ultimo 2017 is licht gedaald ten opzichte van Het weerstandsvermogen bedraagt 188,2 miljoen. Deze weerstandscapaciteit is hoger dan de door de gemeente onderkende aanwezige risico s van 70,1 miljoen. Toelichting Interne beheersing Kwaliteit verslaggeving Grondexploitatie / /MC Op basis van onze tussentijdse en jaareinde controlewerkzaamheden hebben wij geen significante tekortkomingen geïdentificeerd in de interne beheersingsmaatregelen voor de financiële verslaggeving. Wij kunnen niet (volledig) steunen op de IT-omgeving en hebben daarom extra gegevensgerichte werkzaamheden verricht, waaronder detailcontroles. Wij stellen vast dat ruimte bestaat om de precisie te versterken van de vastleggingen van de interne controles en beheersingsmaatregelen ter afdekking van significante risico s, zoals memoriaalboekingen en de zichtbare naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen. In 2017 is door de organisatie een aantal fraudes geconstateerd. De organisatie heeft hierop toereikend gereageerd en waar nodig en mogelijke de interne beheersmaatregelen verder aangescherpt. Wij hebben het door het management toegepaste proces met betrekking tot belangrijke verslaggevingspraktijken geëvalueerd en hebben gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Indien nodig, hebben wij specialisten betrokken bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, de berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de van toepassing zijnde financiële verslaggeving. Wij zijn van mening dat de verslaggevingspraktijken en de toegepaste inschattingen redelijk zijn en consistent worden gebruikt. De kwaliteit van de toelichtingen en analyses ten opzichte van de begroting kan verder toenemen door hieraan een meer inhoudelijke oorzaakanalyse toe te voegen (waardoor is de afwijking ontstaan en waardoor was de afwijking niet eerder te voorzien c.q. rapporteren?). Wij hebben het proces beoordeeld waarmee het management schattingsposten met betrekking tot grondexploitatie ontwikkelt en wij hebben gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Een en ander in de context van onze verklaring bij de jaarrekening als geheel. Indien nodig hebben wij specialisten ingeschakeld bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, de berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de van toepassing zijnde financiële verslaggeving. Wij zijn van mening dat de verslaggevingspraktijken en de toegepaste inschattingen redelijk zijn en consistent worden gebruikt. Toelichting Toelichting Toelichting

7 Belangrijkste actiepunten voor boekjaar 2018 PGB-bestedingen Jeugdzorgkosten EU-aanbesteding Verbouwing stadskantoren Memoriaalboekingen Het ontbreken van voldoende en geschikte controle-informatie over de prestatielevering (getrouwheid) voor de verantwoorde PGB-bestedingen leiden tot een onzekerheid in onze controle. Actiepunt is de interne controle op prestatielevering (getrouwheid) en rechtmatige besteding persoonsgebonden budgetten (PGB s) nader vormgeven om de resterende onzekerheden in 2018 weg te nemen. In de jaarrekening 2017 is een voorziening risico kosten jeugdhulp gevormd ter grootte van het verwachte tekort van 6 miljoen over de jaren Gezien de omvang van het tekort en het moment waarop het inzicht is verkregen, is het noodzakelijk op korte termijn het huidige beheers- en verantwoordingsinstrumentarium binnen Tilburg alsook bij Hart van Brabant te evalueren en waar nodig aan te scherpen zodat tussentijds een beter en meer betrouwbaar inzicht in de zorgkosten bestaat. Uit de uitgevoerde controlewerkzaamheden op de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen is een aantal afwijkingen gebleken bij de inhuur van personeel derden voor een totaal aan uitgaven in 2017 van circa 2,1 miljoen. Het is noodzakelijk op korte termijn de bestaande procedures alsook afspraken voor dossiervorming bij inhuur personeel van derden te evalueren en verder aan te scherpen, zodat de rechtmatigheid structureel is geborgd. Wij adviseren de toereikendheid van het bestaande krediet voor de (ver)bouw van de stadskantoren integraal en in detail te (her)beoordelen. Het is hierbij van essentieel belang dat eventuele concessies die het college doet om binnen het beschikbaar gestelde krediet te blijven, wel passen binnen het programma dat behoort bij het investeringskrediet. Om het project verbouwing stadskantoren als raad strakker te kunnen monitoren, adviseren wij dringend terughoudend te zijn met het toevoegen van nieuwe activiteiten aan bestaande investeringskredieten en in bijzonder het krediet verbouwing stadskantoren. Door kredieten te splitsen is de doorlooptijd korter, neemt de complexiteit af en de beheersbaarheid toe en kunt u beter en eenvoudiger monitoren wat de voortgang van projecten is en in hoeverre sprake is van overschotten of tekorten binnen een krediet. Memoriaalboekingen zijn (correctie)boekingen die niet via de reguliere boekingsgang plaatsvinden. Deze boekingen zijn daarom in opzet meer risicovol. Bij onze controle besteden wij specifiek en extra aandacht aan deze boekingen. Uw gemeente maakt door de huidige opzet en inrichting van de financiële administratie veel boekingen met memorialen, wat de transparantie van de boekingsgang en het inzicht in de feitelijke boekingen niet ten goede komt. Het is noodzakelijk op korte termijn nut en noodzaak van de huidige boekingsgang en specifiek het gebruik van memoriaalboekingen te bezien om zo de systematiek van boekingen en daarmee onder andere de analyse van de (memoriaal)boekingen verder te vereenvoudigen. Daarnaast hebben wij geconstateerd dat het ontbreekt aan een sluitende interne beheersmaatregel om de rechtmatige autorisatie en het daarbij toepassen van het vier ogen principe volledig te waarborgen. Wij adviseren hierin te voorzien. Toelichting Toelichting Toelichting Toelichting Toelichting / /MC

8 Inleiding Onze belangrijkste bevindingen Wij verstrekken een goedkeurende controleverklaring bij de jaarrekening 2017 De controle van de jaarrekening is afgerond. De na onze controle resterende fouten en onzekerheden blijven binnen onze materialiteit en hebben daardoor geen invloed op de strekking van ons oordeel. Wij hebben daarom separaat van dit accountantsverslag op 25 juni 2018 een goedkeurende controleverklaring voor zowel getrouwheid als rechtmatigheid verstrekt. De na onze controle resterende fouten en onzekerheden blijven binnen onze materialiteit en hebben daardoor geen invloed op de strekking van ons oordeel. Wij hebben daarom op 25 juni 2018 separaat van dit accountantsverslag een goedkeurende controleverklaring voor zowel getrouwheid als rechtmatigheid verstrekt. Geen feitelijk niet-gecorrigeerde controleverschillen geïdentificeerd met betrekking tot het vermogen en resultaat Wij hebben tijdens onze controle geen niet-gecorrigeerde feitelijke afwijkingen geïdentificeerd groter dan onze rapporteringsdrempel die van invloed zijn op het vermogen of resultaat van de gemeente / /MC Geen feitelijk niet-gecorrigeerde controleverschillen geïdentificeerd met betrekking tot rechtmatigheid met uitzondering van de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen en de PGB De in de jaarrekening verantwoorde baten en lasten alsmede de balansmutaties over 2017 zijn in alle van materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot stand gekomen in overeenstemming met de begroting en met de in de relevante wet- en regelgeving opgenomen bepalingen zoals opgenomen in het controleprotocol inclusief normenkader 2017 zoals dit op 2 oktober 2017 door de auditcommissie is vastgesteld. Uit de uitgevoerde controlewerkzaamheden op de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen blijken afwijkingen van deze regels (= onrechtmatigheden) voor een totaalbedrag van circa 2,1 miljoen. De onrechtmatigheden blijven binnen de goedkeuringstolerantie en hebben daarom geen impact op de strekking van onze controleverklaring.. Wij adviseren een preventieve beheersmaatregel te implementeren die borgen dat de gemeente Tilburg zichtbaar voldoet aan de naleving van de Europese aanbestedingsregels. De begrotingsoverschrijdingen zijn in de jaarrekening toegelicht en wegen niet mee in ons oordeel. Er is behoudens de hiervoor genoemde afwijkingen van de Europese aanbestedingsregels geen sprake van andere controleverschillen (feitelijke afwijkingen) ten aanzien van rechtmatigheid. Wij hebben een goedkeurende controleverklaring bij de jaarrekening 2017 verstrekt. De aanbestedingsfout van 2,1 miljoen valt binnen de goedkeuringstolerantie voor fouten van en heeft daarom geen invloed op de strekking van de controleverklaring. De onzekerheid van 17,2 miljoen van de PGB-bestedingen (zoals vermeld op de volgende bladzijde) valt binnen de goedkeuringstolerantie voor onzekerheden van en heeft daarom ook geen invloed op de strekking van de controleverklaring.

9 Onzekerheden in de PGB-bestedingen De PGB-bestedingen zijn door uw gemeente (verplicht) belegd bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB). De accountant van de SVB heeft - net als over een afkeurende controleverklaring bij de verantwoordingen 2017 verstrekt vanwege rechtmatigheidsafwijkingen. Het ontbreken van voldoende en geschikte controleinformatie over de prestatielevering (getrouwheid) voor de verantwoorde PGB-bestedingen in de jaarrekening 2017 leidt tot een onzekerheid in onze controle voor de getrouwheid en rechtmatigheid van in totaal 17,2 miljoen. Deze onzekerheid valt binnen de goedkeuringstolerantie voor onzekerheden van en heeft daarmee geen invloed op de strekking van de controleverklaring bij de jaarrekening Het (verplichte) overzicht van controleverschillen groter dan de rapportagetolerantie van treft u aan in bijlage A1 en A2 van deze rapportage. Geen feitelijk niet-gecorrigeerde controleverschillen geïdentificeerd met betrekking tot SiSa Wij hebben geen controleverschillen (fouten en/of onzekerheden) in de verantwoorde informatie in de SiSa-bijlage 2017 geconstateerd. Geen feitelijk niet-gecorrigeerde controleverschillen geïdentificeerd met betrekking tot de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) Wij hebben tijdens onze controle geen niet-gecorrigeerde feitelijke afwijkingen geïdentificeerd groter dan onze rapporteringsdrempel die van invloed zijn op de WNT. Onze opdracht is ongewijzigd uitgevoerd Met de opdrachtbevestiging van 16 oktober 2017 heeft u ons opdracht gegeven tot het controleren van de jaarrekening Naast de opdrachtbevestiging zijn bepalend voor onze controle: Het Besluit accountantscontrole decentrale overheden (Bado). De Controleverordening gemeente Tilburg (op grond van artikel 213 van de Gemeentewet). Het door de auditcommissie op 2 oktober 2017 vastgestelde controleprotocol inclusief normenkader De reikwijdte van onze controle staat omschreven in de opdrachtbevestiging en is nader omschreven in het auditplan Er is gedurende het verloop van de controle op geen enkele wijze sprake geweest van een beperking of wijziging in de reikwijdte van onze controle. Wij achten de reikwijdte van onze controle voor 2017 voldoende voor de doelstelling van onze controle. Wij zijn onafhankelijk van gemeente Tilburg Ons zijn geen relaties bekend tussen Deloitte Accountants B.V. en haar zuster- en/of dochterondernemingen of de memberfirms van Deloitte Touche Tohmatsu Limited en hun respectievelijke zusteren/of dochterondernemingen en de vennootschap, die naar ons professionele oordeel mogelijk van invloed kunnen zijn op onze onafhankelijkheid. Onze volledige onafhankelijkheidsbevestiging is te vinden in bijlage C bij deze rapportage / /MC

10 Er zijn geen belangrijke wijzigingen in de verslaggevingsregels Significante verslaggevingsgrondslagen en toepassing hiervan zijn zeer belangrijk voor de presentatie van de financiële positie en resultaten van de gemeente. Daarnaast vereisen zij van het management het toepassen van oordeelsvorming over moeilijke, subjectieve en complexe posities, vaak vanwege de noodzaak om schattingen te moeten maken van het effect van zaken die inherent onzeker zijn. De belangrijkste verslaggevingsgrondslagen van de gemeente zijn in de jaarrekening 2017 uiteengezet in paragraaf 6.1 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling. Wij hebben het door het management toegepaste proces met betrekking tot belangrijke verslaggevingspraktijken geëvalueerd en hebben daarnaast gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Indien nodig, hebben wij specialisten betrokken bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, de berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de van toepassing zijnde financiële verslaggeving. Wij zijn van mening dat de verslaggevingspraktijken en de toegepaste inschattingen redelijk zijn en consistent worden gebruikt. Wij hebben de jaarrekeningcontrole 2017 uitgevoerd met inachtneming van de volgende toleranties, zoals opgenomen in de door u vastgestelde controleverordening: Voor fouten bedraagt de tolerantie 1% van het totaal van de lasten inclusief toevoegingen aan de reserves: Voor onzekerheden is de tolerantie 3% van het totaal van de lasten inclusief toevoegingen aan de reserves: Als rapportagetolerantie voor fouten en onzekerheden geldt 1 van het totaal van de lasten inclusief toevoegingen aan de reserves: / /MC

11

12 De financiële positie van uw gemeente / /MC

13 De financiële positie van uw gemeente In dit hoofdstuk geven wij op hoofdlijnen een samenvatting van ontwikkelingen in het vermogen en het resultaat van uw gemeente De vermogenspositie van uw gemeente is ten opzichte van 2016 licht afgenomen In het BBV, de verslaggevingsregels van gemeenten, wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen resultaatbepaling en resultaatbestemming. Alle baten en lasten dienen via het overzicht van baten en lasten in de jaarrekening te lopen. Er mogen geen baten of lasten rechtstreeks in het eigen vermogen worden gemuteerd. De mutaties in het eigen vermogen vinden plaats door middel van de resultaatbestemming. Het gerealiseerde totaalsaldo van baten en lasten 2017 bedraagt 3,6 miljoen nadelig. Per saldo is tussentijds 10,8 miljoen aan reserves onttrokken, zodat het gerealiseerde resultaat over 2017 per saldo 7,2 miljoen voordelig bedraagt. Dit resultaat is afzonderlijk vermeld onder het eigen vermogen in de balans. In het hiernavolgende overzicht hebben wij de ontwikkeling van het eigen vermogen opgenomen. Eigen vermogen (x 1 miljoen) Eigen vermogen per 1 januari 884,9 851,2 817,2 807,8 Tussentijdse resultaatbestemming -/- 10,9 10,1 -/- 1,6 -/- 0,9 Gerealiseerd resultaat 7,2 23,6 35,6 10,3 Gerealiseerde totaalsaldo baten en lasten -/- 3,6 33,7 34,0 9,4 Eigen vermogen per 31 december 881,3 884,9 851,2 817,2 De omvang van het eigen vermogen bedraagt ultimo 2017 circa 82% van het balanstotaal (2016: circa 80% van het balanstotaal). Saldo baten en lasten Het feitelijke saldo van baten en lasten in een jaar wordt weergegeven als het gerealiseerde totaalsaldo van baten en lasten. Daarnaast kent de gemeente ook het gerealiseerde resultaat. Dit is het gerealiseerde totaalsaldo van baten en lasten plus of min de tussentijdse resultaatbestemmingen. Deze bestemmingen bestaan uit in de loop van het jaar gedane onttrekkingen uit reserves minus de tussentijdse stortingen in reserves. De stortingen in dan wel onttrekkingen aan reserves vinden plaats op basis van door u genomen besluiten. Het gerealiseerde resultaat is dus mede het gevolg van de politieke besluitvorming. Concreet betekent dit voor uw gemeente het volgende / /MC

14 Saldo baten en lasten (in miljoen) Exploitatieresultaat (x 1 miljoen) Totale baten 768, Totale lasten Gerealiseerd saldo van baten en lasten -/- 771,6 -/- 3, Af: stortingen in reserves Bij: onttrekkingen aan reserves Saldo mutaties reserves -/- 184,7 195,5 10, Mutaties in reserves (in miljoen) Gerealiseerd resultaat 7, De exploitatie over 2017 laat een nadelig gerealiseerd saldo van baten en lasten van 3,6 miljoen zien, ten opzichte van een begroot nadelig saldo van 87,8 miljoen. Dit is een voordeel van afgerond 84,2 miljoen. Hier staat ten opzichte van de begroting een nadeel op de mutaties in reserves tegenover van 73,9 miljoen. Per saldo is sprake van een voordeel ten opzichte van de begroting 2017 van 10,3 miljoen. In paragraaf Analyse resultaat op hoofdlijnen van de jaarstukken 2017 is op hoofdlijnen een verklaring gegeven voor de afwijkingen ten opzichte van de begroting 2017 na wijziging. De belangrijkste verschillen ten opzichte van de begroting betreffen: Voordeel niet-begrote winstuitkering Diamant-groep: 1,9 miljoen. Voordeel hogere opbrengst omgevingsvergunningen: 4,3 miljoen. Nadeel lagere uitkering gemeentefonds: 1,3 miljoen. Nadeel storting voorziening Chroom 6: 1,4 miljoen. Voordeel door onderuitputting diverse budgetten: 4,5 miljoen. Nadeel storting voorziening jeugdzorgkosten : 6 miljoen. Voor een meer gedetailleerd overzicht van en een toelichting op de afwijkingen verwijzen wij u naar de toelichtingen per programma, onderdeel Wat heeft het gekost - financiën, zoals opgenomen in de programmaverantwoording in uw jaarstukken In het hoofdstuk Belangrijkste bevindingen uit onze controle van het accountantsverslag gaan wij nader in op de verschillen tussen begrote en werkelijke lasten in het kader van begrotingsrechtmatigheid Gerealiseerd resultaat (in miljoen) / /MC

15 Het weerstandsvermogen is gestegen Het weerstandsvermogen bestaat uit de relatie tussen de beschikbare weerstandscapaciteit en de benodigde weerstandscapaciteit vanwege ingeschatte risico s. De door uw gemeente berekende beschikbare weerstandscapaciteit (voor de samenstelling ervan verwijzen wij naar paragraaf 5.5 Weerstandsvermogen en risicobeheersing in uw jaarverslag 2017) bedraagt, inclusief het voorstel tot resultaatbestemming, 188,2 miljoen (2016: 186,1 miljoen). Er is dus sprake van een stijging van de beschikbare weerstandscapaciteit met 1,1% in 2017 ten opzichte van De inventarisatie van risico s die in de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing is opgenomen, geeft een indicatie van de financiële omvang van de belangrijkste (specifieke) risico s, inclusief een kansinschatting van het voordoen van het geïdentificeerde risico, om zo de benodigde weerstandscapaciteit te bepalen. Daarbij wordt een doorlopend inzicht gegeven in de grootste risico s (qua financiële impact en kans) voor uw gemeente en welke risico s zijn verdwenen en/of nieuw zijn geïdentificeerd. Ook wordt een inhoudelijke toelichting gegeven op nieuw gedefinieerde en gewijzigde risico s in de top van grootste risico s. Uw gemeente heeft op basis van deze risico-inventarisatie door middel van een simulatie berekend wat de benodigde weerstandscapaciteit is. Hieruit volgt een gekwantificeerd bedrag aan benodigde weerstandscapaciteit van afgerond 70,1 miljoen (2016: 66,1 miljoen). Ten opzichte van 2016 is sprake van een stijging van de gekwantificeerde risico s met per saldo 4 miljoen. De stijging van de beschikbare weerstandscapaciteit en de stijging van de benodigde weerstandscapaciteit leiden ertoe dat de ratio van het weerstandsvermogen in 2017 per saldo afgenomen is, maar nog steeds voldoende is, gelet op de door u onderkende risico s. Voor meer gedetailleerde informatie over de door de gemeente Tilburg geïnventariseerde risico s en uw weerstandspositie verwijzen wij u naar paragraaf 5.5 Weerstandsvermogen en risicobeheersing in uw jaarverslag / /MC

16 Belangrijkste bevindingen uit onze controle / /MC

17 Belangrijkste bevindingen uit onze controle Dit hoofdstuk bevat onze bevindingen die, volgens ons professionele oordeel, van belang zijn om te rapporteren De grondslagen van de jaarrekening zijn aanvaardbaar De belangrijkste verslaggevingsgrondslagen van uw gemeente zijn in de jaarrekening 2017 uiteengezet in paragraaf 6.1 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling. Voor de jaarrekening 2017 zijn de volgende wijzigingen in de verslaggevingsvoorschriften BBV relevant: Verplichte en volledige activering en waardering investeringen in activa met maatschappelijk nut. Overzicht taakvelden. Notitie materiele vaste activa. Notitie overhead. Significante (beeldbepalende) verslaggevingsgrondslagen en de toepassing hiervan zijn belangrijk voor de presentatie van de financiële positie van uw gemeente en de baten en lasten in de jaarrekening. Daarnaast vereisen zij van het college en de directie dat zij zich een oordeel vormen over soms moeilijke, subjectieve en complexe posities, vaak vanwege de noodzaak om schattingen te moeten maken van het effect van zaken die inherent onzeker zijn. Wij hebben het door het college en de directie toegepaste proces voor significante verslaggevings-aspecten geëvalueerd en hebben daarnaast gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Waar nodig hebben wij specialisten betrokken bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de relevante financiële verslaggevingsvoorschriften. Het jaarverslag is verenigbaar met de jaarrekening De jaarstukken 2017 van uw gemeente bestaan uit: Het jaarverslag 2017 (programmaverantwoording en verplichte paragrafen). De jaarrekening 2017 (balans met toelichting, overzicht van baten en lasten in de jaarrekening met toelichting en de SiSa-bijlage). In het onderdeel programmaverantwoording van het jaarverslag dient informatie opgenomen te worden over: wat de gemeente heeft gedaan, wat de gemeente heeft bereikt en wat het de gemeente heeft gekost. De programmaverantwoording vormt samen met de verplicht voorgeschreven paragrafen (zoals weerstandsvermogen, bedrijfsvoering, etc.) het jaarverslag. Op basis van Nederlandse wetgeving en de Nadere Voorschriften Controle- en Overige Standaarden (NVCOS) 720 is de accountant verplicht bepaalde werkzaamheden uit te voeren met betrekking tot het jaarverslag en de andere informatie die in de jaarstukken is opgenomen. Bij onze controle hebben wij geen tegenstrijdigheden tussen het jaarverslag en de jaarrekening geconstateerd. Het jaarverslag en de jaarrekening zijn met elkaar verenigbaar / /MC

18 Als onderdeel van dit vereiste hebben wij de volgende werkzaamheden uitgevoerd: Wij hebben vastgesteld dat het jaarverslag de vereiste informatie bevat op basis van artikel 24 lid 2, artikel 25 en artikel 26 BBV. Wij hebben, voor zover wij kunnen beoordelen, vastgesteld dat de verklaringen van het college in het jaarverslag en de andere informatie zoals opgenomen in de jaarstukken, verenigbaar zijn met de beweringen en verklaringen die in de jaarrekening zijn opgenomen. Wij hebben vastgesteld dat de verklaringen in het jaarverslag overeenstemmen met de resultaten van de uitgevoerde controlewerkzaamheden. Deze verklaringen dienen te omvatten: o de belangrijkste risico s met betrekking tot het beleid van de gemeente; o een beschrijving van het ontwerp van de beheersing van interne risico s en interne-controlesystemen, en een rapportage ten aanzien van de werking van de beheersing van interne risico s en internecontrolesystemen tijdens het boekjaar; en o een beschrijving van eventuele belangrijke wijzigingen en eventuele belangrijke verbeteringen die staan gepland, inclusief een bevestiging dat deze zijn besproken met de gemeenteraad. De grondexploitaties zijn geactualiseerd De veruit grootste balanspost met betrekking tot onderhanden projecten betreft de voorraden (grondexploitaties). De risico s voor de grondexploitaties zijn is essentie terug te brengen tot die P s: Planning: is de tijdsplanning van de projecten afgestemd op de (on)mogelijkheden in de markt? Immers, de marktbehoefte bepaalt welke projecten op welk moment te realiseren zijn / /MC Programmering: in de afgelopen jaren hebben economische ontwikkelingen geleid tot belangrijke wijzigingen in vooral de woningbehoefte. in de afgelopen jaren hebben economische ontwikkelingen geleid tot belangrijke wijzigingen in vooral de woningbehoefte. Is er een kritische analyse van de mix van woningen (huur, koop, vrije kavel, appartementen, etc.) in de projecten in relatie tot de huidige marktvraag in de gemeente? Prijs: de verkoopprijzen van woningen en dus van grond hebben langere tijd onder druk gestaan. Is afgewogen welke prijzen de gemeente kan hanteren, rekening houdend met het risico dat gronden later of in het geheel niet worden afgenomen? De drie P s vormen de basis voor de actualisatie van de grondexploitaties zoals opgenomen in de jaarrekening 2017 en zijn ook vermeld in de paragraaf grondbeleid van het jaarverslag Bij onze beoordeling van de door de gemeente gehanteerde veronderstellingen voor actualisatie van de grondexploitaties, zijnde vooral de uitgangspunten voor de planning (fasering), programmering, het prijsbeleid, maar ook de parameters voor kosten- en opbrengstenstijgingen en de gehanteerde rekenrente (renteomslagmethode), hebben wij het volgende in overweging genomen: Of de afzonderlijke veronderstellingen redelijk lijken, onderling afhankelijk en intern consistent zijn, en of de veronderstellingen redelijk lijken wanneer ze collectief of in samenhang met andere veronderstellingen worden beschouwd. Of de veronderstellingen in de markt de waarneembare veronderstellingen op passende wijze weerspiegelen; met andere woorden: is er consistentie met de algemene economische omgeving en de economische omstandigheden in/bij de gemeente? Of de veronderstellingen aansluiten op de (vastgestelde) plannen (besluiten) van de raad. Of de veronderstellingen consistent zijn met de ervaringscijfers van de gemeente (is historische informatie representatief voor toekomstige situaties). Belangrijkste grexen (boekwaarde in miljoen) Spoorzone Piushaven Zwaluwenbunders Stadsrand Dalem Totaal grexen (boekwaarde in miljoen)

19 Wij hebben voor deze gebieden het proces beoordeeld waarmee het management schattingsposten ontwikkelt en wij hebben gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd, een en ander in de context van onze verklaring bij de jaarrekening als geheel. Indien nodig hebben wij specialisten ingeschakeld bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, de berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de van toepassing voorschriften voor financiële verslaggeving. Een en ander in de context van onze verklaring bij de jaarrekening als geheel en niet om ons een afzonderlijk oordeel te vormen over de grondexploitatie. Wij zijn van mening dat de verslaggevingspraktijken en de toegepaste inschattingen redelijk zijn en consistent worden gebruikt. De grondexploitaties zijn door de organisatie opnieuw doorgerekend (geactualiseerd) voor de jaarrekening 2017 en waar nodig zijn door de verwachtingen bijgesteld, waarmee tevens is beoordeeld of het onderhanden werk in de jaarrekening op een juiste wijze is gewaardeerd en of er mogelijk een (aanvullende) verliesvoorziening moet worden getroffen. Ultimo 2017 is op basis hiervan 55,8 miljoen opgenomen in de voorziening negatieve plannen, om naar verwachting niet meer met verkopen goed te maken kosten (ultimo 2016: 52,4 miljoen) te dekken. Een overzicht van de ontwikkeling in boekwaarden van de belangrijkste grondexploitaties en de omvang van de voorziening ter dekking van negatieve plannen (verliezen) treft u hierna aan. Voorziening grondbedrijf (in miljoenen) 80,0 60,0 40,0 Voor een nadere onderbouwing van de hoogte van de voorziening verwijzen wij u naar paragraaf 5.1 Grondbeleid in het jaarverslag 2017, waarin de belangrijkste complexen en de daarmee gepaard gaande risico s zijn toegelicht. Zoals blijkt uit de figuren hiernaast nemen de nog te maken kosten en nog te realiseren opbrengsten af en wordt een negatief planresultaat van in totaal 29,3 miljoen op nominale waarde verwacht (2016: 28,2 miljoen). Deze (verwachte) uitkomsten zijn in belangrijke mate afhankelijk van de uitgangspunten voor de planning (fasering) en de gehanteerde rekenrente (renteomslagmethode). Nog te maken kosten (in miljoen) Te realiseren opbrengsten (in miljoen) Resultaat (nominale waarde in miljoen) 0 ( 5) ( 10) ( 15) ( 20) ( 25) ( 30) ( 35) ,0 0, / /MC

20 De toe te rekenen rente grondexploitaties Het percentage voor het toerekenen van rente aan de grondexploitaties dient de gemeente vanaf 2016 te berekenen op basis van de voorschriften van de Commissie BBV en heeft zich als volgt ontwikkeld: Rekenrente grondexploitaties 4% 3% 2% 1% 0% Voor de komende jaren geldt dat de gemeente het rentepercentage moet bepalen op basis van het gewogen gemiddelde rentepercentage van de bestaande leningenportefeuille naar de verhouding vreemd versus totaal vermogen indien geen sprake is van projectfinanciering. Waardering niet in exploitatie genomen gronden De overgangsbepaling voor de materiële vaste activa (gronden en terreinen) na de herclassificatie van niet in exploitatie genomen gronden in de jaarrekening 2016 heeft een looptijd van vier jaar. Uiterlijk 31 december 2019 moet een definitieve toets plaatsvinden op de marktwaarde van deze gronden tegen de geldende bestemming op het moment van de marktwaardetoets. Wordt daarbij een duurzame waardevermindering vastgesteld, dan moet dat uiterlijk 31 december 2019 leiden tot een afwaardering van deze gronden. Evaluatie van de belangrijkste inschattingen van het management Uw gemeente heeft voorzieningen gevormd voor verliezen, risico s of verplichtingen die hun oorsprong vinden in het huidige boekjaar of eerdere boekjaren, maar waarvan de (verwachte) uitgaven in de toekomst liggen. Binnen de voorzieningen maakt u conform het BBV onderscheid naar voorzieningen voor verplichtingen, verliezen en risico s, ter egalisering van kosten ( groot onderhoud ) en voor middelen van derden waarvan de bestemming gebonden is. Vooral de voorzieningen voor verplichtingen, verliezen en risico s en de voorzieningen ter egalisering van kosten zijn naar hun aard gebaseerd op veronderstellingen en schattingen van het management en het college. Zij schatten op basis van hun kennis van de gemeente en haar omgeving in wat het effect van de te voorziene risico s, verplichtingen en kosten zal zijn in de komende jaren en wat de omvang van de voorziening moet zijn. Wij hebben voor deze gebieden het proces beoordeeld waarmee het management schattingsposten ontwikkelt en wij hebben gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Een en ander in de context van onze verklaring bij de jaarrekening als geheel en niet bedoeld om ons een oordeel te vormen over individuele schattingsposten. Indien nodig hebben wij specialisten ingeschakeld (bijvoorbeeld actuarissen, taxateurs, belastingspecialisten en derivaten specialisten) bij het beoordelen van de toepassing van de juiste methodiek, de aannames, de berekeningen en de consistente toepassing van de betrokken modellen en/of de van toepassing zijnde financiële verslaggeving. Wij zijn van mening dat de verslaggevingspraktijken en de toegepaste inschattingen redelijk zijn en consistent worden gebruikt / /MC

21 Sociaal domein (drie decentralisaties) PGB-bestedingen Voor de jaarrekeningcontrole 2017 hebben wij - met inachtneming van de Audit Alert Sociaal Domein van de beroepsorganisatie van accountants (NBA) - de door uw gemeente getroffen maatregelen om te komen tot een getrouwe en rechtmatige besteding van de zorg in natura (Wmo en Jeugd, exclusief PGB) geëvalueerd. De PGB-bestedingen zijn (verplicht) belegd bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB). De accountant van de SVB heeft over net als over een afkeurende verklaring bij de PGB-verantwoordingen verstrekt vanwege diverse rechtmatigheidsafwijkingen. Het ontbreken van voldoende en geschikte controle-informatie over de prestatielevering (getrouwheid) voor de verantwoorde PGB-bestedingen in de jaarrekening 2017 alsook de rechtmatigheidsafwijkingen, leiden tot een onzekerheid in onze controle voor de getrouwheid en rechtmatigheid van het totaalbedrag van de PGB-bestedingen over 2017 van 17,2 miljoen. Regionale jeugdzorg Uit recente informatie van de gemeenschappelijke regeling Hart van Brabant over de regionale kosten voor de jeugdzorg is gebleken dat de gemeente Tilburg over de jaren naar verwachting 6 miljoen moet bijbetalen. Dit bedrag vloeit voort uit de afspraak dat de gemeenschappelijke regeling een eventueel tekort op de jeugdzorgkosten afrekent op basis van de werkelijke zorgkosten per gemeente. Naar aanleiding van bovenstaande informatie en verwachting heeft de gemeente in de jaarrekening 2017 een voorziening risico kosten jeugdhulp gevormd ter grootte van het verwachte tekort van 6 miljoen. Werkelijke afrekening van de zorgkosten over de jaren vindt plaats in Gezien de omvang van het tekort en het moment waarop het inzicht is verkregen, is het noodzakelijk op korte termijn het huidige beheers- en verantwoordingsinstrumentarium binnen Tilburg alsook bij Hart van Brabant te evalueren en waar nodig aan te scherpen zodat tussentijds een beter en meer betrouwbaar inzicht in de zorgkosten bestaat. Begrotingsoverschrijdingen zijn toegelicht in de jaarrekening Naast de controle op de rechtmatige totstandkoming van de baten, lasten en balansmutaties in de jaarrekening 2017, hebben wij de begrotingsrechtmatigheid gecontroleerd. De toe te passen normen voor dit begrotingscriterium zijn gebaseerd op artikel 189, 190 en 191 van de Gemeentewet en moeten door de gemeenteraad zelf nader worden ingevuld en geconcretiseerd. Dit gebeurt door middel van de begroting en via de verordening op het financieel beheer ex artikel 212 van de Gemeentewet. Het systeem van budgetbeheer en -bewaking moet borgen dat de baten en lasten binnen de begroting blijven en dat belangrijke wijzigingen of dreigende overschrijdingen tijdig worden gemeld aan de gemeenteraad, zodat deze tijdig (binnen het begrotingsjaar) een besluit kan nemen. Een systeem met onvoldoende waarborgen voor tijdige melding aan de gemeenteraad van budgetoverschrijdingen heeft het risico in zich dat inbreuk wordt gemaakt op het budgetrecht van de raad. Het begrotingscriterium is verder verfijnd en uitgewerkt in de Kadernota 2017 van de Commissie BBV. Hieruit blijkt dat het overschrijden van de begroting altijd onrechtmatig is, maar niet in alle gevallen hoeft te worden meegewogen in het accountantsoordeel. Deze kostenoverschrijdingen moeten dan wel goed herkenbaar in de jaarrekening zijn opgenomen. In het kader van de begrotingsrechtmatigheid moet gekeken worden naar de lastenoverschrijdingen per programma. Zoals blijkt uit de hierna opgenomen figuur is op één programma een begrotingsoverschrijding op de lasten te constateren. Het ontbreken van voldoende en geschikte controle-informatie over de prestatielevering (getrouwheid) voor de verantwoorde PGBbestedingen leiden tot een onzekerheid in onze controle. Wij adviseren u voor de vaststelling van de getrouwheid (inclusief prestatielevering) en de rechtmatigheid van de PGBbestedingen 2017 een toereikende interne controle op te zetten en uit te voeren, om voor de jaarrekening 2018 de onzekerheden zoveel mogelijk weg te nemen / /MC

22 Verschillen begrote en werkelijke lasten exclusief mutatie reserves (in duizenden) Sociale stijging Vestigingsklimaat Begrotingsoverschrijdingen zijn in te delen in categorieën zoals genoemd in de Kadernota Rechtmatigheid 2017 (paragraaf 4.2.3) en hierna in de tabel ook door ons vermeld. Leefbaarheid Bestuur Begrotingsoverschrijdingen Programma Bestuur (totaal 2,9 miljoen) Past binnen het bestaande beleid en wordt gecompenseerd door direct gerelateerde hogere opbrengsten resp. was niet eerder te voorzien. Onrechtmatig, maar telt niet mee in het oordeel. Wij verwijzen voor een inhoudelijke analyse van deze overschrijding naar de Analyse begrotingsrechtmatigheid zoals opgenomen in paragraaf 6.5 Toelichting op het overzicht van baten en lasten van de jaarrekening Hiermee legt uw gemeente verantwoording af over de rechtmatigheid van de lasten over De geconstateerde kostenoverschrijdingen die formeel onrechtmatig zijn, hebben - gezien de oorzaak en de toelichting - geen gevolgen voor de strekking van onze controleverklaring. De geconstateerde kostenoverschrijdingen die formeel onrechtmatig zijn, hebben geen gevolgen voor de strekking van onze controleverklaring / /MC

23 Niet-gecorrigeerde controleverschillen met betrekking tot rechtmatigheid van Europees aanbesteden Uit de uitgevoerde controlewerkzaamheden op de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen is een aantal afwijkingen gebleken bij de inhuur van personeel derden voor een totaal aan uitgaven in 2017 van circa 2,1 miljoen. Door de onjuiste aanbesteding kwalificeren de bijhorende uitgaven als onrechtmatig. Het totaal aan onrechtmatige uitgaven blijft binnen de voor de jaarrekening 2017 geldende goedkeuringstoleranties en heeft daardoor geen impact op de strekking van het rechtmatigheidsoordeel. Om tot deze conclusie te komen, hebben zowel bij de inals externe controle extra werkzaamheden plaatsgevonden. Wij constateren daarbij dat de interne dossiervorming voor de aanbestedingen op korte termijn verbetering vraagt, zodat daaruit snel en eenduidig is op te maken op welke wijze de aanbesteding heeft plaatsgevonden en in hoeverre deze al dan niet rechtmatig is. Daarbij is specifiek van belang dat de organisatie zichtbaar voldoet aan c.q. handelt in overeenstemming met de gesloten mantelovereenkomsten voor inhuur personeel van derden. Zo moet bijvoorbeeld expliciet uit de inkoopdossiers blijken hoe, wanneer en door wie uitvraag is gedaan bij de voorkeursleveranciers en welke procedure is gevolgd als deze de gevraagde inhuur niet kunnen leveren. Wij hebben geen fouten en/of onzekerheden in de SiSa-bijlage 2017 geconstateerd De procedure die uw gemeente moet naleven bij de aanlevering van de bestanden aan het CBS is ten opzichte van vorig jaar niet wezenlijk gewijzigd. Uw gemeente dient in een vast, voorgeschreven stramien zes documenten aan het CBS aan te leveren. Wij hebben de SiSa-bijlage gecontroleerd op basis van de nota verwachtingen accountantscontrole SiSa Hierbij evalueren wij de getrouwheid en de rechtmatigheid van de in de SiSa-bijlage verantwoorde gegevens (indicatoren). Wij willen benadrukken dat u als gemeente zelf verantwoordelijk bent voor de volledigheid van de te verantwoorden indicatoren zoals opgenomen in de SiSa-bijlage. Indien een 0 is ingevuld, zijn wij bij uw organisatie nagegaan of deze 0 terecht is ingevuld. U heeft dit aan ons bevestigd. De (verplichte) tabel met fouten en onzekerheden van de specifieke uitkeringen is opgenomen in bijlage B van dit accountantsverslag. Bij de controle hebben wij geen financiële fouten of onzekerheden geconstateerd. Wij hebben geen fouten met betrekking tot de naleving van de Wet normering topinkomens (WNT) geconstateerd De Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) is met ingang van 2013 van toepassing. Doelstelling van de wet is te verhinderen dat instellingen in de publieke en semipublieke sectoren rechtens in staat zijn bovenmatige bezoldigingen toe te kennen. Voor gemeenten geldt dat de gemeentesecretaris en de griffier als topfunctionaris worden aangemerkt. De algemene bezoldiging voor een topfunctionaris mag voor 2017 niet meer bedragen dan per jaar. Daarnaast dienen gemeenten het salaris openbaar te maken van overige medewerkers (inclusief - wanneer aan bepaalde voorwaarden is voldaan - ingehuurd personeel) die een bezoldiging ontvangen boven deze norm. Ten slotte stelt de WNT een aantal overige eisen, zoals een maximale ontslagvergoeding voor topfunctionarissen van In 2017 hebben wij geen overschrijding van de grensbedragen voor topfunctionarissen en overige medewerkers geconstateerd / /MC

24 De beoordeling door het college van het risico van materiële fouten in de jaarrekening als gevolg van fraude of overtreding van wet- en regelgeving Het college is primair verantwoordelijk voor het voorkomen en ontdekken van fraude, en voor de naleving van wet- en regelgeving. Recente ontwikkelingen laten zien dat de handhaving van anticorruptiewetgeving aan globalisering onderhevig is, waardoor ook gemeenten in toenemende mate te maken krijgt met anticorruptieregels. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing. Onze controle is uitgevoerd met een hoge maar geen absolute mate van zekerheid, waardoor het mogelijk is dat wij niet alle fouten en fraudes hebben ontdekt. Wij hebben deze accountantscontrole professioneel-kritisch uitgevoerd en professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, de ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Wij hebben het college verzocht inzicht te geven in de eigen inschatting van het risico dat de jaarrekening een materiële afwijking kan bevatten als gevolg van fraude of overtreding van wet- en regelgeving (corporate compliance), inclusief de aard, omvang en frequentie van deze inschattingen, het proces dat de directie daarbij hanteert en de communicatie erover met het personeel en de auditcommissie. Tijdens deze gesprekken heeft het college aangegeven zich bewust te zijn van frauderisico s, waaronder het belang van corporate compliance en de analyse van corruptievraagstukken. Hierbij heeft het college ook voorbeelden gegeven van de manier waarop het deze beheerst. Een belangrijke beheersingsmaatregel die het college heeft getroffen is het uitvoeren van periodieke interne controle op de wat betreft omvang en financiële risico s belangrijkste processen. Daarnaast heeft het college begin 2018 de interne frauderisicoanalyse geactualiseerd alsook besproken met en toegelicht aan de auditcommissie. Wij onderschrijven het belang hiervan. De frauderisicoanalyse voldoet aan de voor het doel eraan te stellen eisen. Het is belangrijk de geactualiseerde frauderisicoanalyse jaarlijks te blijven delen en bespreken met de auditcommissie. Op deze wijze vormt het periodiek actualiseren ervan een zichtbaar en vast onderdeel van de interne beheersingsomgeving inclusief de communicatie hierover met het toezichthoudend orgaan. Wijzigingen in onze initiële inschatting van het frauderisico als gevolg van fraudegevallen Inleiding Uit de frauderisicoanalyse van het college blijkt dat in 2017 een vijftal fraudegevallen is geconstateerd. Vier gevallen hebben betrekking op fraude door medewerkers en één geval betreft directiefraude. Fraude door medewerkers Naar aanleiding van de fraude door medewerkers (misbruik van ambtsvoertuigen, fraude milieustraat en onjuiste tijdschrijving) heeft de organisatie aanvullend onderzoek verricht om de geschatte omvang van de fraude en de benodigde vervolgmaatregelen te bepalen. Voor zover relevant voor de jaarrekeningcontrole zijn wij van mening dat het management adequaat heeft gereageerd op de fraude en terzake passende maatregelen heeft getroffen. Directiefraude Medio 2017 heeft de gemeente Tilburg signalen gekregen van het (mogelijk) niet integer c.q. frauduleus handelen door de inmiddels voormalig directeur Bedrijfsvoering. Uit in- en een geheim extern onderzoek door c.q. namens de gemeente blijkt dat sprake is van inhuur van externen en inkopen waarbij niet de juiste procedures zijn gevolgd. Daarnaast zijn mogelijk commissiebetalingen afgesproken bij de inhuur van externen. Naar aanleiding van deze constateringen zijn - voor zover relevant voor de jaarrekeningcontrole - toereikende acties uitgezet en maatregelen getroffen, waaronder het uitvoeren van leertafels en het waar nodig aanscherpen van beleid, richtlijnen en procedures / /MC

25 Interne beheersing / /MC

26 Interne beheersing De belangrijkste bevindingen voor de interne beheersing vanuit de controle van het boekjaar 2017 Managementletter 2017, toegespitst op de interne (financiële) beheersing Als onderdeel van de jaarrekeningcontrole hebben wij in het najaar van 2017 een interim-controle uitgevoerd. Deze interim-controle is primair gericht op de opzet, het bestaan en de werking van maatregelen van administratieve organisatie en interne beheersing (AO/IB), voor zover van belang voor onze controle op de betrouwbaarheid en rechtmatigheid van de in de jaarrekening opgenomen gegevens. De bevindingen naar aanleiding van deze controle hebben wij opgenomen in onze managementletter 2017 aan het college d.d. 28 november Wat betreft de in de managementletter 2017 beschreven aandachtspunten voor de jaarrekening 2017 vermelden wij dat door ons is vastgesteld dat deze aandachtspunten door de organisatie voldoende zijn opgevolgd. Als voorbeelden noemen wij de toereikende onderbouwing van de waardering van de grondexploitaties (inclusief position papers) en aanvullende analyses op de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen. Voor zover de uitkomsten van de opvolging van de aandachtspunten of onze controle hiervan hiertoe aanleiding geven, hebben wij onze bevindingen in dit accountantsverslag bij het betreffende onderwerp verwerkt. Aandachtspunt auditplan 2017 Verbouwing stadskantoren In onze managementletter hebben wij u eerder geïnformeerd over de ontwikkelingen voor de verbouwing van de stadskantoren. Tijdens de jaarrekeningcontrole hebben wij op basis van gesprekken met medewerkers van de gemeente Tilburg alsook het ons overlegde projectdossier kennisgenomen van de meest recente ontwikkelingen voor dit project. Nadat in 2017 de aanbesteding van Stadskantoor 1 niet heeft geleid tot een gunning van de opdracht door twee ongeldige inschrijvingen, is eind 2017 een nieuwe aanbesteding opgestart. Dit heeft recent geleid tot een voorlopige gunning. Het besluit tot definitieve gunning is aan u als raad voorgelegd. Indien de raad tot definitieve gunning overgaat, is sprake van een verwacht tekort van 4,8 miljoen ten opzichte van het door de raad beschikbaar gestelde deelkrediet voor de herontwikkeling van Stadskantoor 1. Dit tekort zal de gemeente moeten opvangen binnen het bestaande investeringskrediet danwel dient de raad een aanvullend krediet beschikbaar te stellen. Wij adviseren de toereikendheid van het bestaande krediet voor de (ver)bouw van de stadskantoren integraal en in detail te (her)beoordelen. Hierbij dient de gemeente rekening te houden met de bij de aanbesteding verkregen inzichten en te beoordelen in hoeverre de herontwikkeling van de stadskantoren past binnen het beschikbare krediet. Het is hierbij van essentieel belang dat eventuele concessies die het college doet om binnen het beschikbaar gestelde krediet te blijven, wel passen binnen het programma dat behoort bij het investeringskrediet / /MC

27 Daarnaast constateren wij dat de gemeente het bestaande krediet voor de verbouwing van de stadskantoren al meerdere malen heeft uitgebreid met aanvullende investeringen. Waar dit krediet initieel enkel de (ver)bouw van Stadskantoor 1 en 2 behelsde, is hier later ten behoeve van verduurzaming van Stadskantoor 2 een bedrag van 16,2 miljoen aan toegevoegd en zijn daarnaast recent investeringen voor de IT-omgeving aan toegevoegd. Dit leidt ertoe dat de omvang en daarmee de complexiteit van het beschikbaar gestelde krediet c.q. het project herhaaldelijk is vergroot en de looptijd van zowel het krediet als het project toeneemt. Om het project verbouwing stadskantoren als raad strakker te kunnen monitoren, adviseren wij dringend terughoudend te zijn met het toevoegen van nieuwe activiteiten aan bestaande investeringskredieten en in bijzonder het krediet verbouwing stadskantoren. Door kredieten te splitsen is de doorlooptijd korter, neemt de complexiteit af en de beheersbaarheid toe en kunt u beter en eenvoudiger monitoren wat de voortgang van projecten is en in hoeverre sprake is van overschotten of tekorten binnen een krediet. EU-aanbestedingen Opdrachten boven een jaarlijks door de Europese Commissie vast te stellen drempelwaarde, moeten Europees worden aanbesteed. In het kader van de jaarrekeningcontrole is intern een uitgebreide crediteurenanalyse uitgevoerd, waarbij de organisatie op basis van de onderliggende contracten, in voorgaande jaren uitgevoerde controles en bij interne juristen ingewonnen adviezen is getoetst of over 2017 de Europese aanbestedingsrichtlijnen zijn nageleefd. Op basis van onze werkzaamheden - waarbij wij gebruik hebben gemaakt van de interne analyses en daarbij verzamelde documentatie - concluderen wij dat over 2017 sprake is van een aantal afwijkingen van de Europese aanbestedingsrichtlijnen voor een bedrag van circa 2,1 miljoen. De afwijkingen hebben betrekking op inhuur personeel van derden en zien vooral toe op inhuur buitenom de mantelovereenkomsten voor inhuur personeel die de gemeente Tilburg eerder na een Europese aanbestedingsprocedure heeft afgesloten. Het is noodzakelijk op korte termijn de bestaande procedures alsook afspraken voor dossiervorming bij inhuur personeel van derden te evalueren en verder aan te scherpen, zodat de rechtmatigheid structureel is geborgd. Memoriaalboekingen Uw gemeente heeft maatregelen van administratieve organisatie en interne beheersing getroffen om de betrouwbaarheid van de financiële informatie te waarborgen. Memoriaalboekingen zijn (correctie)boekingen die niet via de reguliere boekingsgang plaatsvinden. Deze boekingen zijn in opzet meer risicovol en daarom besteden wij bij onze controle specifiek en extra aandacht aan deze boekingen. Wij constateren dat uw gemeente door de huidige opzet en inrichting van de financiële administratie veel boekingen maakt met memorialen (in totaal circa 5,8 miljard aan boekingen), wat de transparantie van de boekingsgang en het inzicht in de feitelijke boekingen niet ten goede komt. Het is noodzakelijk op korte termijn nut en noodzaak van de huidige boekingsgang en specifiek het gebruik van memoriaalboekingen te bezien om zo de systematiek van boekingen en daarmee onder andere de analyse van de (memoriaal)boekingen verder te vereenvoudigen. Daarnaast hebben wij geconstateerd dat het ontbreekt aan een sluitende interne beheersmaatregel om de rechtmatige autorisatie volledig te waarborgen. Een medewerker bereidt een memoriaalboeking voor. Deze komt ter accordering bij het bedrijfsbureau, waar een medewerker de boeking toetst op de juiste kostencategorie en toereikendheid van onderliggende stukken. Als de medewerker de boeking om welke reden ook afkeurt dan gaat de boeking terug in het proces naar de opsteller van de boekingen dan wel kan de medewerker van het bedrijfsbureau de boeking zelf corrigeren. Indien de medewerker bedrijfsbureau de boeking corrigeert, dwingt het systeem niet af dat een andere medewerker van het bedrijfsbureau de boeking moet goedkeuren ( vier ogen principe ). Daarnaast is sprake van één generiek account voor de medewerkers van het bedrijfsbureau, waardoor achteraf niet is vast te stellen wie een memoriaalboeking heeft goedgekeurd / /MC

28 Wij adviseren te voorzien in een sluitende beheersmaatregel die waarborgt dat altijd sprake is van goedkeuring voor memoriaalboekingen door twee personen en het gebruik van individuele accounts, zodat altijd duidelijk is wie welke boeking heeft geautoriseerd. Evaluatie werkafspraken en balansdossier Bij aanvang van de jaarrekeningcontrole was de concept jaarrekening 2017 met het onderliggende balansdossier nagenoeg gereed. Een aantal interne controles alsmede de dossiervorming van posten in de jaarrekening was nog niet volledig afgerond. Uit onze controle is een aantal bevindingen en voorgestelde tekstuele en cijfermatige correcties voortgekomen. De voor het inzicht van de gebruikers benodigde correcties zijn verwerkt in de definitieve jaarrekening Naar aanleiding van onze controle merken wij verder het volgende op: Concept jaarrekening inclusief sociaal domein: Een belangrijke verbetering is dat de concept jaarrekening in overeenstemming met de naar aanleiding van de evaluatie van de jaarrekeningcontrole 2016 gemaakte afspraken - is opgesteld en aangeleverd inclusief het sociaal domein. Daarbij zijn voor het opstelproces waar nodig de best mogelijke schattingen gemaakt van de voor het sociaal domein over 2017 af te rekenen bedragen. Kwaliteitsreview opsteldossier en beantwoording vragen: Het opsteldossier van de jaarrekening komt tot stand met input vanuit de gehele organisatie. Dit geldt ook voor de beantwoording van vragen naar aanleiding van de controle. De opbouw en toegankelijkheid van het opsteldossier is van een vergelijkbaar niveau als dat van Door meer betrokkenheid van de afdeling planning & control op de complexe(re) dossiers en vraagstukken (zoals EUaanbestedingen, mutaties in reserves, sociaal domein en memorialen) is de kwaliteit en onderbouwing van de beantwoording van onze vragen verbeterd. Met de organisatie gaan wij het opstel- en controleproces medio 2018 evalueren en mede vanuit risicoanalyse bepalen waar voor 2018 verdere verbeteringen mogelijk zijn. Wij evalueren op korte termijn met de ambtelijke organisatie het opstel- en controleproces 2017 en maken dan waar nodig (aanvullende) werk- en planningsafspraken voor de controle van het boekjaar Vennootschapsbelastingplicht Vanaf 2016 zijn gemeenten onder voorwaarden belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting (Vpb). De vermogensbestanddelen die uw gemeente aan de Vpb-plichtige activiteiten toerekent en de fiscale waardering daarvan, hebben uiteraard invloed op de te verantwoorden fiscale winsten en daarmee de Vpb-last over 2016 en toekomstige jaren. Wij hebben de Vpb in onze accountantscontrole betrokken rekening houdend met de materialiteit van de gemeente als geheel, maar hebben geen afzonderlijk detailonderzoek naar de aanvaardbaarheid van de fiscale openingsbalansen. Naar aanleiding van onze werkzaamheden concluderen wij dat de verwachting van uw gemeente dat alleen het betaald parkeren en de kermis door de ondernemerspoort komen voldoende is onderbouwd. De geschatte Vpb-last voor deze activiteiten bedraagt zowel over 2016 als 2017 circa 0,3 miljoen en is in de jaarrekening 2016 resp als last verwerkt. Betrouwbaarheid en continuïteit van de automatiseringsomgeving verdient de nodige aandacht Onze jaarrekeningcontrole is gericht op het geven van een oordeel over de jaarrekening zelf en is niet primair gericht op het doen van uitspraken over de betrouwbaarheid en de continuïteit van de geautomatiseerde gegevensverwerking als geheel of van onderdelen daarvan. Onze bevindingen gaan over de onderdelen die wij onderzocht hebben in het kader van de jaarrekening, wat wil zeggen dat wij geen volledigheid pretenderen / /MC

29 De IT-omgeving en een adequate opzet en werking daarvan nemen een steeds dominantere plaats in binnen uw organisatie voor een betrouwbare geautomatiseerde gegevensverwerking. Daarmee krijgt de IT ook een dominantere positie in onze controleaanpak en -uitvoering. Wij hebben onze IT-specialisten een inventarisatie laten uitvoeren aangaande uw general computer controls. De uitkomsten zijn door ons gerapporteerd in de managementletter Onze bevindingen op het gebied van informatiebeveiliging en wijzigingsbeheer resulteren erin dat wij voor onze jaarrekeningcontrole 2017 géén gebruik (hebben) kunnen maken van de door uw gemeente getroffen geautomatiseerde beheersingsmaatregelen in applicaties, omdat die direct afhankelijk zijn van de betrouwbare en continue werking van de IT-omgeving. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om de maatregelen die zijn opgenomen in de digitale workflow inkoopfacturen. Om alsnog voldoende zekerheid te krijgen over de betrouwbare en rechtmatige verwerking en betaling van de inkoopfacturen hebben wij aanvullende gegevensgerichte controlewerkzaamheden uitgevoerd. Hieruit volgen geen bijzonderheden. Overeenkomstig artikel 2:393, lid 4 van het Burgerlijk Wetboek zijn wij verplicht om onze bevindingen te rapporteren met betrekking tot de betrouwbaarheid en continuïteit van uw geautomatiseerde gegevensverwerking. Onze controle heeft geen aangelegenheden geïdentificeerd die op dit gebied aan u gerapporteerd moeten worden, anders dan de waarnemingen zoals hierboven besproken. Cyberrisico s Cyber is een onlosmakelijk onderdeel geworden van onze samenleving. Dagelijks werken wij met digitale oplossingen, zowel privé als zakelijk. Door gebruik van internet, interne netwerken en bedrijfsapplicaties hebben alle organisaties, ongeacht hun omvang, te maken met aan cyber gerelateerde risico s zoals cybercrime. Als cyberrisico s zich voordoen, kunnen deze een (significante) impact hebben op de financiële systemen, de interne beheersingsmaatregelen en de jaarrekeningcontrole. Daarnaast kunnen deze leiden tot reputatie- en imagoschade voor uw organisatie. Aangezien iedere organisatie waardevolle informatie heeft te verliezen of ernstige schade kan lijden als de IT-infrastructuur (tijdelijk) niet meer beschikbaar is, benadrukken wij het belang van een cyberrisicoanalyse als vast onderdeel van het interne controlesysteem, dat erop is gericht bedrijfsrisico s te onderkennen, het belang en de waarschijnlijkheid daarvan in te schatten en de interne beheersing daarop toe te spitsen. Tijdens gesprekken heeft het management aangegeven zich bewust te zijn van cyberrisico s en voorbeelden gegeven van de manier waarop zij deze beheerst, zoals het periodiek laten uitvoeren van zogenaamde penetratietesten (een toets van een of meer computersystemen op kwetsbaarheden, waarbij deze kwetsbaarheden ook werkelijk gebruikt worden om in deze systemen in te breken). Daarnaast heeft de auditcommissie aan ons gevraagd specifiek onderzoek te doen naar de beheersing van cyberrisico s. Over de resultaten en aanbevelingen naar aanleiding van dit onderzoek brengen wij op korte termijn separaat een rapportage uit. Uw gemeente heeft een functionaris gegevensbescherming en een security officer in dienst, die zich bezig houden met het beschermen van persoonsgegevens en andere beveiligingsissues. Wij hebben vastgesteld dat sprake is van bewustheid van cyberrisico s en dat uw gemeente al diverse stappen heeft gezet op het gebied van gegevensbescherming. Wij noemen in dit kader onder andere het protocol meldplicht datalekken, het privacyreglement en het document beleidsregels inzake archivering van informatie, welke allen in 2016 zijn opgesteld dan wel geactualiseerd. Daarnaast is er sprake van een reglement gedragscodes internet en gebruik. Ten slotte maakt uw gemeente gebruik van een model bewerkingsovereenkomst, waarin afspraken vastliggen omtrent de wijze waarop wordt omgegaan met persoonlijke gegevens van leerlingen en/of medewerkers / /MC

30 Overige aangelegenheden / /MC

31 Overige aangelegenheden In dit onderdeel geven wij een samenvatting van overige aangelegenheden en bepaalde vereiste communicaties. Onze communicatie met het management Bevestigingen van het management Wij hebben ter confirmatie een aantal schriftelijke bevestigingen gevraagd aangaande zijn verantwoordelijkheden inzake financiële verslaggeving. Wij hebben van het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Tilburg een ondertekende schriftelijke bevestiging bij de jaarrekening ontvangen. Geen meningsverschil met het management of beperking in reikwijdte van de controle Er zijn geen meningsverschillen met het management geweest en er waren geen beperkingen bij de uitvoering van onze controle. Naar onze mening is ons bij de uitvoering van onze controleopdracht door het management en de medewerkers van de gemeente de volledige medewerking verleend en hebben wij volledige toegang tot de benodigde informatie gehad / /MC