Het beheer van het maritiem erfgoed in Indonesië

Transcriptie

1 VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012 Agus Sudaryadi Coördinator maritieme archeologie, Heritage Preservation Office, ministerie van Cultuur en Toerisme, Jambi, Indonesië Judi Wahjudin M. Hum, hoofd Heritage Conservation Office in Serang, Banten, Indonesië Martijn Manders Maritiem archeoloog RCE GEMEENSCHAPPELIJK BELANG ONDERWATER Het beheer van het maritiem erfgoed in Indonesië Indonesië is al vele eeuwen een belangrijke schakel tussen Oost- en West-Azië. Vanaf de 7e eeuw ontstonden voortdurend nieuwe handelscentra op de verschillende eilanden in de archipel. Zij dienden niet alleen de doorvoerhandel, maar zorgden er ook voor dat de enorme variëteit aan natuurlijke producten, die de archipel zelf voortbracht, over het Aziatische continent verspreid raakte. Zowel tijdens het boeddhistische Srivijaya-koninkrijk 1 als het latere Majapahit-rijk 2 was de belangrijkste scheepsroute die door de Straat van Malakka richting de Molukken en de Banda-eilanden, waar specerijen als nootmuskaat, kruidnagel en foelie groeiden. Malakka was aan het einde van de 15e eeuw dè plek waar Arabische, Indiase en Zuidoost-Aziatische handelaren met die van de verschillende Indonesische eilanden samenkwamen. Dat maakte het ook een aantrekkelijke plek voor Europese handelaren, die elkaars aanwezigheid voortdurend bestreden. 2 Advertentie voor reizen naar de Oost uit De Nederlander van zaterdag 6 juni ARCHIEF M. MANDERS Na de Portugezen en Spanjaarden gingen eind 16e eeuw ook vier Hollandse schepen voor de haven van Malakka voor anker: De Amsterdam, Hollandia, Mauritius en de Duijfken. Zij werden geleid door Cornelis de Houtman. In 1596 bereikte hij de kust van West-Java en zeilde terug door de straat van Bali. Bij het tweede bezoek van de Hollanders werden de Molukken bereikt en de eerste specerijenaankopen gedaan. Tijdens de daaropvolgende reizen werd de handel geopend met Banten, Banda, Ternate en Tidore. Met de 14

2 INDONESIË-SPECIAL JANUARI Het majestueuze passagierschip de DMS Indrapoera. In de jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog is het ook gebruikt als troepentransportschip naar Indië. Oude ansichtkaart. 3 Indonesië heeft een rijk maritiem erfgoed onder water. Helaas is tot op heden nog te vaak gefocust op de waardevolle ladingen uit scheepswrakken. FOTO: INDONESIË De eeuwenlange Nederlandse hegemonie over de Indonesische archipel heeft niet alleen op het land zijn sporen nagelaten maar evenzeer onder water. De onderwater - bodems van Indonesië herbergen een omvangrijk maritiem archief dat nog nauwelijks is ontsloten. De samenwerking tussen beide landen, in het belang van beide, moet daar verandering in gaan brengen. oprichting van de Verenigde Oost Indische Compagnie (VOC) in 1602, wist Nederland zijn positie te versterken. Feitelijk bleef Nederland het dominante handelsland in de archipel tot de onafhankelijkheid van Indonesië in De Nederlandse dominantie werd slechts onderbroken door het Engels interregnum tussen 1810 en 1817, toen Nederland onder Frans bewind stond. De VOC, die in 1795 aan een ondragelijke schuldenlast ten onder ging, werd in 1824 opgevolgd door de Nederlandsche Handelmaatschappij (NHM). 3 De NHM, die aanvankelijk alleen de failliete boedel van de VOC beheerde, groeide uit tot een machtige handelsonderneming en werd dan ook regelmatig de kleine Compagnie genoemd. 4 De kolonisatie van de archipel in de 19e eeuw zorgde ervoor dat de continue stroom aan handelsvaart werd uitgebreid met een groeiende stroom aan passagiersvaarten tussen de archipel en Nederland. De Nederlandse dominantie was nooit onom - streden en stond voortdurend onder druk van de binnenlandse sultanaten en de grote Europese concurrenten Portugal en Engeland. Veel gevechten zijn geleverd om het gezag in handen te houden. Niet alleen op het land, maar ook op het water. Bij die gevechten zijn veel schepen gezonken en op de bodem van de zeeën en rivieren terecht gekomen. Toch was dat niet alleen een gevolg van de vele gevechten. Ook door navigatiefouten of slecht weer konden schepen op de talloze gevaarlijke riffen stranden. Gestrand verleden De Indonesische regering heeft op basis van verschillende historische en archeologische bronnen een lijst van 245 Nederlandse schepen opgesteld die in Indonesië vergaan zijn. Zij vormen een belangrijk historisch archief met gemeenschappelijke waarde op de Indonesische zeebodem. Een van die schepen misschien wel de bekendste is de Geldermalsen. Dit spiegelretourschip van de VOC dat in 1752 vastliep op het Gelria s Droogte Rif in de Riau-archipel en vervolgens zonk, werd in 1984 herontdekt. De lading van 5 De lading van het VOC-schip de Geldermalsen werd in 1986 bij Christie s in Amsterdam geveild voor 37 miljoen gulden. FOTO: RCE stukken Chinees porselein en 125 goudbaren is geborgen en in 1986 geveild bij Christie s in Amsterdam. Dit leverde maar liefst 37 miljoen gulden op. Van de rest van de lading, zoals kisten met thee en zijde, persoonlijke bezittingen, proviand, bewapening en het schip zelf, is helaas maar heel weinig bekend. 5 Naast de resten van VOC-schepen bevat het maritiem archief in Indonesische wateren ook wrakken uit de 20e eeuw. Bijvoorbeeld (oorlogs)- schepen die tijdens de Japanse bezetting tot 15

3 VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012 zinken zijn gebracht, zoals Harer Majesteits Schip (Hr. Ms.) de Ruyter, Hr. Ms. Java, Hr. Ms. Kortenaer, Hr. Ms. Evertsen en HNLMS Witte de With. Zij zonken in februari 1942 tijdens de slag om de Javazee. De Hr. Ms. Piet Hein zonk tijdens de slag om Straat Badung in hetzelfde jaar. Overigens liggen er niet alleen scheepswrakken op de bodem van de Indonesische wateren. Ook zijn in het verleden vliegtuigen neergestort, of soms opzettelijk afgezonken. Zo zijn na de slag in de Javazee acht Fokker T-4A s en vijf Fokker C-11 W watervliegtuigen in de rivier de Brantas op Oost-Java afgezonken om te voorkomen dat zij in handen van de Japanse vijand zouden vallen. Eind jaren 90 is gezocht naar deze unieke vliegtuigen, maar helaas zonder resultaat. 6 Een ander type watervliegtuig uit de Tweede Wereldoorlog, een Catalina PBY5, is aangetroffen voor de kust van Biak, bij Papua. Mogelijk was het eigendom van het Koninklijk Nederlands Indische Leger (KNIL). Het wrak ligt een halve mijl uit de kust op dertig meter diepte en is een populaire duik - stek. Het is de bedoeling dat dit wrak op korte termijn het middelpunt wordt van een onder - waterpark, waarin primair koraal gerevitaliseerd wordt, maar ook het vliegtuig een plek krijgt als duikobject. 7 Zo heeft iedere periode uit de gedeelde Indonesisch-Nederlandse geschiedenis wel iets achtergelaten op de zeebodem. Samen met andere (im)materiële overblijfselen op het land vormen zij de (stille) getuigen van de relatie tussen twee (en soms meer) verschillende landen en culturen. Door die te bestuderen kunnen we veel over ons verleden te weten komen. Het is van belang de verschillende bronnen in samenhang te bestuderen. Echter, tot nu toe zijn de Nederlandse wrakken in Indonesische wateren nog maar weinig archeologisch onderzocht. Dit heeft voor een deel te maken met de capaciteit die in beide landen voor de maritieme archeologie beschikbaar is. De intensieve samenwerking tussen de twee landen op cultureel gebied heeft in het verleden voor de maritieme archeologie niet veel betekend. Feitelijk zijn de eerste initiatieven pas ontplooid onder het gewijzigde gemeenschappelijk erfgoedbeleid in Hierdoor is het mogelijk geworden Indonesische archeologen te trainen tijdens de UNESCO-cursussen voor onderwaterarcheologie in Thailand. Gedurende drie Foundation Courses (2009, 2010, 2011) en gedurende twee Advanced Courses (2010, 2011), zijn maar liefst dertien Indonesiërs opgeleid. Op grond van het gemeenschappelijk erfgoedprogramma is de RCE betrokken bij de organisatie van deze cursussen en training van de Indonesische experts. 9 Een rijk onder water Het Directoraat voor het Onderwater Cultureel Erfgoed van het Indonesische ministerie van Cultuur en Toerisme heeft in totaal scheepswrakken (inclusief de eerder genoemde 245 Nederlandse) in haar database opgenomen. De gegevens over deze vindplaatsen zijn zowel afkomstig uit historische als archeologische bronnen. Op dit moment is van slechts 186 schepen de exacte locatie bekend. Om meer inzicht te krijgen in haar eigen erfgoed onderwater, is het ministerie begonnen met een gebiedsgerichte inventarisatie. De inventarisaties uit tabel 1 zijn uitgevoerd om het cultuurhistorisch potentieel van de verschillende zee- en rivierbodems te bepalen. De vindplaatsen met hoge waarden komen in aan - merking voor bescherming onder de nationale wetgeving Wet nummer 11 uit 2010 voor de bescherming van het cultureel erfgoed. Deze Wet vervangt wet nummer 5 uit 1992, die gaat over monumenten en eigendom van cultureel erfgoed. De wijziging in wetgeving toont de verschuiving in de waardering van cultureel erfgoed: van individuele voorwerpen van waarde (waarbij eigen- 6 Deze Catalina zal binnenkort het middelpunt vormen van een nog aan te leggen koraalrif bij Biak. FOTO S: MINISTERIE VAN MARITIEME ZAKEN & VISSERIJ,

4 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012 Tabel 1 Aantal survey-projecten uitgevoerd door het ministerie van Cultuur en Toerisme en door het Nationaal Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken scheepsladingen (voorgezeten door het ministerie van Maritieme Zaken en Visserij). Aantal projecten uitgevoerd door het Indonesische ministerie van Cultuur en Toerisme Aantal projecten uitgevoerd door het Nationale Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken scheepsladingen Tabel 2 Bergingscontracten uitgegeven door de Indonesische overheid Nr Vindplaats Hoeveelheid objecten (vooral porselein) 1 Pulau Buaya, Kep. Riau Batu Hitam, Belitung dan Tuban Pulau Seribu (Eks Intan Cargo) Perairan Blanakan Karimata Strait (Karang Cina) Perairan Laut Jawa, utara Cirebon Perairan Karang Heliputan, Kep. Riau Perairan Teluk Sumpat, Kep. Riau Perairan Laut Jawa, utara Karawang Perairan Laut Jawa, utara Karawang Perairan Belitung Timur Perairan Ujung, Pamanukan Gelasa Strait, Bangka Belitung Jepara, Jawa Tengah (MSO) 328 TOTAAL Tabel 3 Oud RCE-archief scheepswrakken in Indonesië. Bijgewerkt tot 2000 Eeuw 17e 18e 19e Zoekobject Deels geborgen Archeologisch onderzocht TOTAAL Een onderscheidingsmedaille met verschillende draagtekens met aanduidingen waar de drager geopereerd had. Een van deze draagtekens is die van de Javazee FOTO M. MANDERS 2011 Tabel 4 Illegale bergingen in Indonesië Nr Jaar Waar In de wateren van het Ujung Kulon Nat. Park (werelderfgoed natuur) Uit de kust van Cirebon Uit de kust van Kalimantan Barat Uit de kust van Belitung Uit de kust van Cirebon Uit de kust van Jepara Uit de kust van Makassar Uit de kust van Taman Nasional Kepulauan Pulau Seribu Uit de kust van Selayar, Sulawesi Selatan Uit de kust van Blanakan, Cirebon door een visser Uit de kust van Blanakan, Cirebon door commerciële berger 8a-b-c Binnen een paar jaar wil Indonesië ongeveer 100 maritieme archeologen hebben. De capaciteitstrainingen in Indonesië moeten hier een voorschot op geven. FOTO S: A. SUDARYADI, MINISTERIE VAN CULTUUR EN TOERISME, INDONESIË

5 VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012 dom belangrijk is), naar het collectief begrip van erfgoed, iets dat we met z n allen delen. Niet alleen het ministerie van Cultuur en Toerisme houdt zich bezig met het maritiem erfgoed. Ook het Nationaal Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle Voorwerpen uit Gezonken Scheepsladingen, voorgezeten door het ministerie van Maritieme Zaken en Visserij, heeft inventarisaties uitgevoerd (zie tabel 1). Alleen heeft dit comité een ander doel, namelijk het commerciële potentieel van wrakken te onderzoeken. Bij een eventueel hoge geldelijke waarde kan tot berging over worden gegaan, vaak in samenwerking met andere (buitenlandse) partijen. Dit comité is opgericht bij Presidentieel Decreet. 10 Volgens de Wet mag de Indonesische overheid eerst een keuze maken uit alle gelichte goederen ten behoeve van de staatscollectie. De rest van de goederen mag verkocht worden en het geld vloeit terug in de staatskas. Echter, geen enkele commerciële berging was ooit winstgevend voor die overheid. De verschillende uitgevoerde ber - gingen, inclusief het totaal aantal geborgen vondsten, staat in tabel 2. Het rijke culturele erfgoed onderwater in Indonesië heeft niet alleen een aantrekkingskracht op wetenschappers, maar ook op zakenlieden met een commercieel belang, die het niet altijd op hebben met de bescherming van dit erfgoed. Er zijn er die illegaal hun slag slaan. Maar door de hierboven geschetste situatie zijn legale bergingen ook mogelijk. Illegale bergingen kunnen plaatsvinden door professioneel georganiseerde schatgravers die onder de radar van de Indonesische overheid wrakken leegroven. Maar ook op kleinere schaal gebeuren ongewenste zaken. Soms worden vindplaatsen bewust verstoord door visnetten over de wrakken heen te trekken in de hoop dat er archeologisch materiaal in achterblijft. In tabel 4 is een lijst opgenomen van illegale activiteiten op scheepswrakken die aan het licht zijn gekomen en waar door de Indonesische overheid actie op is ondernomen. Vooral in de beginjaren 2005 en 2006 zijn voorbeelden gesteld in de handhaving en zijn mensen voor over tredingen veroordeeld voor celstraffen van vier tot zes maanden. Beheer van het maritiem erfgoed Het beheer van het maritiem erfgoed is zoals uit het voorgaande kan worden opgemaakt, niet optimaal in Indonesië. Gezien de grootte van het land, de rijkdom onderwater en de vele (afgelegen) eilanden in de archipel is dat niet zo verwonderlijk. Handhaving van de bescherming is lastig. Maar er zijn ook andere redenen. De juridische bescherming van scheepswrakken 9 Het is van belang dat Indonesië zich vooral blijft aansluiten bij de internationale maritiem-archeologische gemeenschap. In Azië zou zij dan op den duur een leidende rol kunnen gaan spelen. De Aziatische aansluiting wordt vormgegeven door de Indonesische deelname aan verschillende UNESCO-cursussen op het gebied van de maritieme archeologie. FOTO: M. MANDERS

6 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012 is afhankelijk van een aantal verschillende wetten die niet allemaal goed op elkaar aansluiten. Zo regelt Wet 5 uit 1992 het gebruik van cultureel erfgoed ten behoeve van educatie, wetenschap, cultuur, religie en toerisme. Het ministerie van Cultuur en Toerisme probeert op basis hiervan het erfgoed te beheren vanwege de wetenschappelijke waarde voor ons allen. Tegelijkertijd gaat het presidentiële decreet Nummer 19 uit 2007 over het Nationaal Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken scheepsladingen en over de toestemming voor de economische exploitatie van het onderwater cultureel erfgoed. Hierbij is het financiële gewin leidend. In een poging een en ander recht te zetten, introduceerde de nationale overheid in 2010 wet nummer 11 over cultureel erfgoed. In deze wet staat expliciet geschreven dat cultureel erfgoed zowel op land als onder water beschermd moet worden en dat beheer duurzaam dient te zijn. Dit is in overeenstemming met de UNESCO-conventie voor de bescherming van het cultureel erfgoed onderwater uit Maar het druist wel in tegen de werkwijze van het Nationaal Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken scheepsladingen. Gelukkig heeft het comité in 2011 nog geen bergingsvergunningen afgegeven en hopelijk blijft dat ook zo. De capaciteit in de maritieme archeologie is beperkt wanneer je de enorme weidsheid van de Indonesische archipel in ogenschouw neemt. De Indonesische kustlijn is maar liefst km lang en de archipel bestaat uit circa eilanden. 12 Op dit moment zijn er 87 duikers actief bij zeventien verschillende afdelingen van het ministerie van Cultuur en Toerisme. Minder dan 30% hiervan is daadwerkelijk geschoold in de maritieme archeologie. Het ministerie streeft ernaar om binnen afzienbare tijd meer dan honderd gediplomeerde maritieme archeologen te hebben. Indonesië zal dàn het land zijn met de grootste capaciteit aan maritieme archeologen in de wereld! Om de capaciteit in onderwaterarcheologie te vergroten heeft de Indonesische overheid tussen 2006 en 2010 acht verschillende trainingen georganiseerd. Deze trainingen waren gericht op het halen van onder andere duikcertificaten en het doen van opgraving en conservering van objecten uit zee. Daarnaast werkt de Indonesische overheid samen met een aantal universiteiten en volgde een select groepje archeologen de hiervoor genoemde UNESCO-cursussen in Thailand. Er zijn plannen om een permanent trainingscentrum te bouwen om de capaciteit in Indonesië verder te vergroten en te verdiepen. Het draagvlak voor de bescherming van maritiem erfgoed in Indonesië is nog altijd zeer beperkt. Er zijn regelmatig overtredingen variërend van lokale handel in archeologisch materiaal tot grote professionele illegale bergingen. Een van de mogelijkheden om het draagvlak te vergroten is het organiseren van tentoonstellingen en het publiceren van boeken en artikelen over dit onderwerp. Sinds 2006 zijn maar liefst eenentwintig tentoonstellingen georganiseerd met als onderwerp de onderwaterarcheologie. Conclusie Ondanks de vele initiatieven die zijn ontplooid in maritieme archeologie en -management, is het effect nog beperkt. Een belangrijke reden hiervoor is het gebrek aan coördinatie tussen de betrokken partijen als overheidsinstellingen, uni - versiteiten en professionele duikbedrijven. De Indonesische overheid zet zich reeds in om dit te verbeteren. Zo organiseert het coördinerend agentschap van het ministerie van Maritieme Zaken en Visserij gezamenlijke inventarisaties, waar overheid, universiteiten en visserijgemeenschappen aan deelnemen. Tegelijkertijd worden de competenties van de verschillende groepen verbeterd door cursussen te organiseren waar al deze groepen aan kunnen deelnemen. Draagvlakvergroting wordt bereikt in samenwerking met musea, media, lokale overheden en bewoners. De bescherming van het maritiem erfgoed wordt gezamenlijk ter hand genomen door het ministerie van Bosbouw, Marine, lokale overheden en de lokale vissersgemeenschappen. Het is daarbij van belang dat Indonesië snel tot een interne overeenstemming komt. De overheid kan dat niet alleen. Zij heeft daarvoor de hulp van andere partijen nodig en van overheden en experts uit andere landen. Nederland kan hierbij behulpzaam zijn. Dat is ook in haar eigen belang want het raakt ook de Nederlandse geschiedenis. Een versterking van de samenwerking zou een continuering en intensivering van het gemeenschappelijk erfgoedbeleid betekenen dat ingezet is in Daarnaast zou het voor het beheer ook goed zijn samen een extra inspanning te leveren om tot ratificatie van de UNESCO-conventie voor de Bescherming van het Onderwater Cultureel Erfgoed uit 2001 over te gaan. Noten 1 Het Srivijaya-koninkrijk was boeddhistisch en duurde van de 7e -14e eeuw. 2 Het Majapahit-rijk was hindoe-boeddhistisch en duurde van de 13e eeuw tot omstreeks In 1799 op 31december werd de VOC officieel failliet verklaard en nam de staat de bezittingen (waardoor nu staatseigendom van de wrakken) en schuld van 119 miljoen gulden over. In 1803 werden de resterende kamers opgeheven en in 1805 werd de handel vrijgegeven. 4 In latere jaren zou de NHM zich steeds meer richten op bankzaken en als ABN een van de grootste banken van Nederland worden. 5 Zie o.a. het boek van Jörg 1986 over het porselein van de Geldermalsen. 6 Bron: 7 Tahir, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en het ministerie van Buitenlandse Zaken (2008 & 2009). 9 Manders & Underwood, Presidentieel Decreet 43 van Overigens is deze later weer vervangen door decreet nummer 19 uit De UNESCO-conventie voor de Bescherming van het Cultureel Erfgoed Onderwater is opgesteld in 2001 en in 2009 van kracht geworden. Nederland noch Indonesië heeft de conventie geratificeerd. Beide landen zijn wel begonnen met een onderzoek om te zien of zij zich op korte termijn alsnog bij de conventie aansluiten. 12 Ter vergelijking: Nederland heeft 451 km kustlijn. Literatuur Direktorat Peninggalan Bawah Air (Publicatie gepland 2011). Profil Direktorat Peninggalan Bawah Air, Direktorat Jenderal Sejarah dan Purbakala, Kementerian Kebudayaan dan Pariwisata. Jakarta. Hall, D.G.E. (1988). Sejarah Asia Tenggara, Usaha Nasional Surabaya-Indonesia, Cetakan I. Surabaya. Jörg, C.J.A. (1986). The Geldermalsen. History and Porcelain. Groningen. Kartodirdjo, Sartono (1988). Pengantar Sejarah Indonesia Baru: Dari Emporium Sampai Imperium Jilid I, Penerbit PT Gramedia. Jakarta. Manders, Martijn & Chris Underwood (Publicatie gepland 2012): UNESCO Field School on Underwater Cultural Heritage , Thailand Capacity building in the Asian and Pacific Region, in: Sila Tripathi (ed) Maritime Archaeology, Goa. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en ministerie van Buitenlandse Zaken (2008): Beleidsbrief Grenzeloze kunst. Den Haag. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en ministerie van Buitenlandse Zaken (2009): Beleidskader Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed Den Haag. Poesponegoro, Marwati Djoened (1984). Sejarah Nasional Indonesia III, PN Balai Pustaka, Jakarta. Tahir, Zainab (2010). Underwater Cultural Heritage Into Concept For Tourism and Protection Development of Catalina Wreck (Ex-WW II) as Maritime Conservation Area In Biak Island- West-Papua, intern concept rapport ministerie van Maritieme Zaken en Visserij. Jakarta. 19