Een rechtvaardige maatschappij verdeelt vrijheid eerlijk

Transcriptie

1 Een rechtvaardige maatschappij verdeelt vrijheid eerlijk Interview met Philippe Van Parijs 8 demens.nu Magazine 8 demens.nu Magazine

2 Philippe Van Parijs is de definitie van sociaal engagement. Als 15-jarige herschreef hij de Belgische grondwet en nog steeds barst hij van de ideeën om verbeteringen aan te brengen in de maatschappij. Velen kennen hem van Picnic The Streets, waarmee hij erin slaagde om het centrum van Brussel autovrij te maken. Ook is hij een fervente aanhanger van het al een tijdje zeer actuele basisinkomen. Er gaat bijna geen dag voorbij zonder dat ik gevraagd word om een voordracht of bijdragen voor boeken over het basisinkomen. De definitie van ontspanning is hem duidelijk minder bekend. Sarah Van Gaens - foto s Jeroen Vanneste Atheïst tot in de kist Velen hebben dezelfde levensbeschouwing en politieke kleur als hun ouders. Is dit een gebrek aan kritisch denken? Er zijn ook kinderen die eenvoudigweg het vrije denken van hun ouders overnemen. Dat komt omdat we de meeste dingen die we geloven, niet gecontroleerd hebben. Als men mij niet voortdurend had gezegd dat het de aarde is die rond de zon draait, zou ik het omgekeerde geloven. We geven gezag aan mensen die het wel controleerden of die hun vertrouwen schonken aan anderen enzovoort. En zo kan je de meeste dingen die je gelooft als waar beschouwen. Maar soms kan je het ook mis hebben. Is er voor (on)geloof en politiek gedachtegoed dan een waarheid? Zelfs als er geen feitelijke waarheid is, betekent dat niet dat we alles kunnen beweren. Bijvoorbeeld de argumenten die gebruikt worden voor het socialisme of het kapitalisme zijn weliswaar grotendeels feitelijke bewijzen. Zelfs wanneer er waardeoordelen tussenkomen, zoals het belang dat we aan vrijheid of gelijkheid geven, moeten we onze opinie funderen. Wat zijn jouw argumenten om niet te geloven? Een van mijn ooms was missionaris en ik bezocht hem regelmatig. Op een dag kwam zijn overste aan ons vertellen dat hij naar Congo zou vertrekken om tegen de islamitische missionarissen te strijden. Ik vroeg hem of hij de Koran dan had gelezen. Dat vond hij een rare vraag. Dus vroeg ik hem: hoe weet u dan dat u gelijk hebt en niet zij? Daar kreeg ik ook geen bevredigend antwoord op. Daardoor ben ik tot de vaststelling gekomen dat die islamitische missionarissen om dezelfde reden hun overtuiging hadden als mijn oom, mijn ouders en ik. Namelijk omdat hun ouders en alle mensen rondom hen datzelfde geloof hadden. Verder hadden ze geen bewijzen, en ze konden niet allemaal gelijk hebben. Daarom begon ik te twijfelen aan mijn geloof. Dit twijfelen werd versterkt door het lezen van een vertaling van Die Zukunft einer Illusion van Freud die stelde dat het geloof een antwoord biedt op sommige psychologische behoeftes. Tegen dat ik zestien was, geloofde ik niet meer. Toch ben ik nog een jaar lang naar de mis blijven gaan. Op mijn zeventiende verjaardag ben ik ermee gestopt. Mijn moeder heeft erom moeten huilen maar overtuigde toch mijn vader dat ik niet de deur gewezen moest worden, en uiteindelijk hebben ze het aanvaard. Vrijheid als hoogste goed Vrijheid is jouw voornaamste argument voor een basisinkomen. Is dat dan het hoogste goed? Ik ben bereid om allerlei vrijheidsbeperkingen te aanvaarden die mijn leven verbeteren. Er zijn andere zaken die belangrijker voor ons leven zijn dan maximale vrijheid, zoals warme relaties tussen mensen. demens.nu Magazine 9

3 Er zijn ook kinderen die eenvoudigweg het vrije denken van hun ouders overnemen Vrijheid staat wel centraal in een rechtvaardige maatschappij, want die moet staan voor een eerlijke verdeling van de vrijheid. En dat houdt een onmiddellijk verband met het basisinkomen. Voor mij is rechtvaardigheid geen kwestie van een eerlijkere verdeling van koopkracht maar van de vrijheid om keuzes te maken in je leven. En daarvoor moeten we een onvoorwaardelijk inkomen hebben. Maar hoe gaan we dat betalen? Ik heb in de jaren negentig een gedetailleerde becijfering gemaakt, die in het Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid gepubliceerd werd. Maar voor België bestaat geen recentere becijfering die gedetailleerd genoeg is. Is het nu niet het moment om mensen te overtuigen met harde cijfers? Natuurlijk. Samen met een collega ben ik een boek over het basisinkomen aan het voorbereiden voor Harvard University Press: The Instrument of Freedom. Hoofdstuk zes zal over betaalbaarheid gaan. Maar dat zal geen becijfering zijn voor België. Dat zal ik geen tweede keer doen in mijn leven. De groep rond André Decoster aan de KU Leuven is daar bijvoorbeeld mee bezig. Maar dat belet niet de vraag hoe we dat gaan betalen principieel te beantwoorden. Voor mij en voor veel andere aanhangers, moet het basisinkomen alle reeds bestaande uitkeringen die lager zijn, vervangen. Wie nu meer krijgt dan het basisinkomen, blijft het verschil ontvangen als een extra. Voor niet-werkenden zal het bedrag dat ze netto ontvangen dus hetzelfde zijn als wat ze nu krijgen. Maar minder mensen zullen die extra nodig hebben, omdat het aantal werklozen zal dalen, want het zal al de moeite waard zijn om een job te aanvaarden, omdat je dat loon bij je basisinkomen kan tellen. Diegenen die zoals ik- een hoger inkomen hebben dan het minimumloon, krijgen nu een belastingvrijstelling of -vermindering op hun eerste en tweede inkomensschijf. Dat wordt afgeschaft, maar ter compensatie krijgen zij een basisinkomen. Het basisinkomen maakt het ook mogelijk om langer -want flexibeler- te werken, wat een oplossing biedt voor het pensioenprobleem. De netto kost, maar ook het grootste voordeel zal er zijn bij mensen die deeltijds werken. Want zij ontvangen meestal geen uitkering, en ze krijgen momenteel ook geen fiscaal cadeau dat groot genoeg is om hun basisinkomen mee te financieren. Natuurlijk is die netto kost hoger wanneer je een hoog basisinkomen uitkeert. In de Belgische context moet je als eerste stap aan zo n 500 euro denken, wat nu ongeveer het leefloon van een samenwonende is. Op langere termijn aan 1000 euro, een dik kwart van het bruto nationaal product. Het gemiddelde inkomen van de Belgen blijft dan nog vier keer hoger dan het basisinkomen. Dus is dat zeker financieel mogelijk. Sommigen stellen andere financieringsbronnen voor, bijvoorbeeld de btw. Dat zijn ook belastingen. Uiteraard, maar er zijn allerlei voorstellen om geld te verzamelen. Daarbij is het eenvoudigste de inkomensbelasting. In Zwitserland willen de initiatiefnemers van een referendum een basisinkomen van 2500 Zwitserse franken met btw financieren. Maar dan moet je in Zwitserland 68 procent btw op goederen en diensten betalen, waardoor je netto helemaal geen 2500 Zwitserse franken ontvangt. Dus zo eenvoudig is dat niet. 10 demens.nu Magazine

4 Eén voor allen, allen voor één Wie wordt er beter van een basisinkomen? Een basisinkomen zal de inkomensarmoede verminderen maar ook onze economie beter doen functioneren. Want het zal gemakkelijker worden om een opleiding te volgen of je huishoudelijk werk te doen, een onzekere baan aan te nemen, als zelfstandige te beginnen of een coöperatieve op te starten. Zelfs 500 euro maakt al een verschil. Is dit bewezen? Basisinkomenexperimenten hebben hun nut, maar zelfs de beste kunnen geen goed beeld van de gevolgen geven. De proefpersonen weten dat het experiment tijdelijk is. En indien een basisinkomen van 1000 euro ingevoerd zou worden, zou bijvoorbeeld mijn netto-inkomen niet met 1000 euro stijgen, maar met zo n 200 euro afnemen, omdat ik zal moeten bijdragen. Daarom moeten we voorzichtig gezamenlijk experimenteren met een gedeeltelijk basisinkomen dat dan geleidelijk kan opgetrokken worden. Zullen de rijken niet vluchten? Dat is een bedreiging voor alle vormen van herverdeling. Daarom moet de invoering stap voor stap en gecoördineerd gebeuren. Ook het huidig systeem is niet houdbaar zonder meer coördinatie op internationaal niveau, zoals belastingen en herverdeling op Europees niveau, meer systematische informatie-uitwisseling tussen de ministeries van financiën, en meer transparantie op alle gebieden. Durven denken Jij verzorgt binnenkort het programma van de leerstoel Calewaert. Wat mogen we verwachten? De algemene titel is Political theory and utopian thinking for our times, en die van de inaugurale lezing Rawls, More, Machiavelli: the dream team?. John Rawls moet zeggen wat het doel is: een rechtvaardige maatschappij. Thomas More, als auteur van Utopia, moet ons aanzetten om realistische utopieën voor die maatschappij uit te werken. En Machiavelli moet dan nadenken over hoe we onze democratieën moeten vormgeven om dit allemaal te bekomen. Dat pas ik dan toe op een aantal actuele thema s, zoals intergenerationele rechtvaardigheid. Zelfs de beste democratie is een dictatuur van de huidige generatie. We kennen jou ook van het Re-Bel initiative, Picnic The Streets, het Marnixplan Wordt het je soms niet teveel? De minder intellectuele activiteiten zijn een vorm van ontspanning van mijn academisch werk, al zijn er veel overlappingen. Er zijn ook soms dingen die ik opgeef zoals het bestuur van ons wijkcomité. Of die ik tijdelijk minder actief doe, zoals het Marnixplan voor een meertalig Brussel. Wat is het belangrijkste om iets te bereiken? Soms connecties, soms timing, vaak de juiste samenwerking, en vooral hardnekkigheid. Het resultaat van Picnic The Streets is dankzij de Facebookgeneratie meer geworden dan ik had gehoopt. demens.nu Magazine 11

5 Bemin je naaste als jezelf Wat doe jij om anderen te helpen? We storten vaak geld aan goede doelen, zoals een centrum voor mishandelde vrouwen. En een groot stuk van mijn Francquiprijs dient om mijn engagementen mee te financieren. Maar dat is niet genoeg. Mensen als ik zouden zwaarder belast moeten worden. Waarom worden stimulerende jobs zoals de mijne veel beter betaald dan minder aangename? Omdat er veel mensen zijn die bijvoorbeeld kunnen poetsen, en veel minder om les te geven aan een universiteit of een onderzoekscentrum te leiden. Mensen die onaangenamer werk verrichten mogen wat mij betreft meer betaald worden dan ik. Maar dat zal alleen gebeuren wanneer je die mensen meer mogelijkheden geeft om ook nee te zeggen tegen die jobs. Dat is een argument voor het basisinkomen. Waarover ben je ooit van mening veranderd? Welke gevolgen heeft van mening veranderen voor jou al eens gehad? De dag waarop mijn stuk gepubliceerd werd, kreeg ik al drie mails van mensen die een Facebookevenement wilden maken. Vier dagen later hadden we al duizend deelnemers. Maar de timing is ook van groot belang. Er zijn momenten dat je 24 uur per dag ergens aan mag werken en toch tegen een muur botst, en andere momenten dat de tijd ergens rijp voor is. Even belangrijk is de juiste diversiteit van de groep. Bijvoorbeeld het Re-Bel initiative dat voorstellen bespreekt om de Belgische institutionele structuur te hervormen, heeft een heel toffe kerngroep met collega s uit verschillende universiteiten en disciplines. Je moet ook kritisch blijven tegenover wat je gelooft. Op de congressen van het Basic Income Earth Network vind ik het bijvoorbeeld essentieel dat er ook critici komen spreken, zodat we geen sekte worden van eensgezinden. Was jij als kind ook al zo innovatief? Als 15-jarige heb ik de Belgische grondwet herschreven. Bijna alle artikels moesten eraan geloven. (lacht) Ik herinner mij dat ik voor mijn doctoraatsthesis in Oxford een presentatie gaf waarop een man uit het publiek een bezwaar maakte dat ik eerst irrelevant vond. Maar uiteindelijk heeft ze geleid tot de centrale stelling in mijn thesis en mijn eerste boek. Ik hoop dat ik nog over een aantal zaken van mening zal veranderen, maar wanneer je ouder wordt, zijn er toch een aantal stevige overtuigingen. Voor atheïst tot in de kist zal dit waarschijnlijk het geval zijn, maar meer nog voor optimist tot in de kist. Al probeer ik op korte termijn pessimistisch te zijn. Zo is mijn leven vol goede verrassingen. Dat helpt om gelukkig te blijven. Leerstoel Calewaert De Leerstoel Calewaert wordt mee georganiseerd door demens.nu. Dit ter ere van Willy Calewaert, die tijdens zijn leven bijzonder geëngageerd vrijzinnig was. Deze lezingenreeks vindt plaats op de Vrije Universiteit Brussel, campus Etterbeek vanaf 22 oktober en begint met een speech door de voorzitter van demens.nu, Sylvain Peeters. Meer info op 12 demens.nu Magazine