HET EI OKTOBER Excelsior Informatie, ledenblad van de KCOV Excelsior. Redactie: Matthijs Sala, Kees Boerhout en Robert Jan Stekelenburg

Transcriptie

1 HET EI Excelsior Informatie, ledenblad van de KCOV Excelsior OKTOBER 2018 Redactie: Matthijs Sala, Kees Boerhout en Robert Jan Stekelenburg

2 Inhoudsopgave Voorwoord... Matthijs Sala... 1 Van de voorzitter:... Hillie Zwart... 2 Ledencoo rdinator... Corine Kosterman... 3 Ledenverloop... 3 Lief en Leed... 3 Impressie van de Studiedag op 29 september... 5 foto s van Kees Boerhout... 5 foto s van Cecilia Calo... 6 Gioachino Rossini... Inger Veelo (redactie Henk de Waal)... 7 Beelden van het Stabat Mater... Francesca Deerenberg Druk met Carnaval!?... Corine Kosterman Het Stabat Mater als mystieke beleving... Henk de Waal Verslag van het Tweede Sopranen Uitje... Els Seebregts Desiderata... Henk Mulder KCOV Excelsior zingt in de Baradlagrot... Gemma Stekelenburg Met de Flair van Ger; Quotes van Ger Vos... opgetekend door Kees Boerhout Een bijzondere zanggroep: Pentatonix... Kees Boerhout Net Ernaast... Jan Eshuis Wopke s Media Moment... Wopke de Boer Een opmerkelijke stemtherapie.... Jan Eshuis Gevonden: Een kip! Concertaankondiging van Gerrie Muziekpuzzel... Kees Boerhout Oplossing Muziekpuzzel van juni/juli Muziekpuzzel oktober 2018: invulraster Muziekpuzzel oktober 2018: vragen... 28

3 Voorwoord Matthijs Sala Met de zomer achter de rug, of nu ja de vakantie achter de rug, is het weer klassiek knallen geblazen. Nog twee weken en we kunnen zelf en ons publiek laten genieten van de prachtige muziek van Rossini en Cherubini. Om daarvoor nog beter in de stemming te komen zit dit boordevol verhalen, die aan de muziek raken die we mogen opvoeren. Kenners in mijn omgeving waren enthousiast toen ze het repertoire hoorden dat we de 28 ste oktober uitvoeren. Schroom dus niet om nog een keer extra je enthousiasme voor dit concert te laten horen aan vrienden en familie Het is grappig hoe sommige stukken je makkelijk afgaan, terwijl andere ogenschijnlijk even makkelijke stukken toch flink pittig blijken te zijn. Zo vind ik bijvoorbeeld maat 40 t/m 45 in het Quando Corpus (No.9) van Rossini echt een gevalletje van koortje pesten. Mooi stukje hoor, daar niet van. Maar als je kijkt naar de individuele partijen, dan zijn het intonatie-technisch verdraaid moeilijke stukken. Kwartsprong (naar boven) na kwartsprong na kwartsprong bij de sopranen (een van de lastigste makkelijke sprongen). Chromatisch naar beneden bij bassen en alten, maar dan telkens met 2 gelijke tonen achter elkaar. Pittig. Ondanks de moeilijkheidsgraad hier en daar wordt er heerlijk gezongen onder leiding van onze Ger en Gerrie, en wordt er flink gewerkt door bestuur, zangers en zangeressen om er een geslaagd concert van te maken. Leur nog even bij de kennissen om die zaal vol te krijgen, en een prachtig concert wacht ons. Tot die tijd heel veel plezier met dit wederom goedgevulde Ei. Geniet van de zeer gevarieerde inhoud: van mystiek tot luim. Veel foto s en internetlinkjes. Maar lees Het Ei in ieder geval. We maken het niet voor onszelf, maar voor jullie allemaal. Onze redactie is versterkt met Robert Jan Stekelenburg, die onder andere vanaf nu de opmaak verzorgt. Welkom aan boord! De kopijdatum, tevens inleverdatum van de puzzel, voor het volgende Ei is 7 december a.s. bij matthijs_sala@hotmail.com of c.boerhout@wxs.nl Terug pagina 1

4 Van de voorzitter: Hillie Zwart Krijg ik afgelopen week een appje binnen van een onbekende meneer, en wat blijkt nu: hij heeft bij het opruimen van een magazijn in Purmerend het vaandel van KCOV Excelsior gevonden. Het vaandel? hoor ik jullie denken. Ja een vaandel. We zijn al een heel oude club - maar nog steeds levendig en jong. - en in vroeger jaren werd, in ieder geval bij de Algemene Ledenvergadering, een vaandel achter de bestuurstafel neergezet. In het archief van ons koor, dat boven bij mij op de zolder staat, vond ik wel de houder, maar trof ik nooit het vaandel zelf aan. Nu wordt het vaandel opgestuurd. Ik neem het, zodra ik het heb gekregen, mee naar de koor repetitie. Leuk om dat eens aan jullie te laten zien! Onderhand gaan we door met onze concerten. Dit jaar, wanneer ik dit schrijf, nog twee te gaan. Jullie hebben onze zorgen rondom de kaartverkoop gehoord. Als bestuur gaan we aan de slag hoe we op een andere manier onze concerten ten gehore kunnen brengen. Kosten van solisten en het Concertgebouw gaan gestaag omhoog, We moeten het dus hebben van de kaartverkoop, maar ja dat is geen nieuws. En als laatste wil ik jullie vragen na te denken over de aankomende vacature van voorzitter. De tijd is nu echt gekomen dat ik mijn taken in het bestuur neer ga leggen. Ik heb nu 7 jaar in het bestuur gezeten, tijd om te stoppen. Ik doe dus een dringend beroep op jullie allen. Ik wens jullie veel lees plezier van weer een mooi Ei! Een hartelijke groet van uw voorzitter. Terug pagina 2

5 Ledencoördinator Corine Kosterman Ledenverloop Helaas heeft Martine Clarke-Seldenthuis (1 ste sopraan) zich moeten afmelden als lid van KCOV Excelsior. Tijdens een operatie t.b.v. het herstellen van een nekhernia zijn haar stembanden geraakt, waardoor zingen niet meer mogelijk is. Martine was in een korte tijd een vaste waarde geworden binnen de 1 ste sopranen groep en wordt echt gemist. Sinds het zomerreces hebben nog geen nieuwe leden auditie gedaan waardoor het ledenaantal nu 99 is. Misschien weer eens in ieders vrienden/bekenden-hoek reclame maken voor ons mooie koor zodat we snel weer boven de 100 komen! stemsoort Status 1 jan 18 UIT IN ACTUEEL Alt Bas Sopraan Tenor Totaal Gemiddelde leeftijd 63,8 62,6 Lief en Leed Zoals al bij het ledenverloop gemeld heeft Martine Clarke zich met gezondheidsreden afgemeld als lid. Monique Petra (1 ste alt) heeft tijdens het wandelen haar enkel ernstig verzwikt. Er zij drie stukken bot losgetrokken van de enkel inclusief de banden. Inmiddels zit zij in het gips. Dat zal zeker 6 weken duren. Hoe dat zal gaan met de koorrepetities en het concert is nu nog niet duidelijk. Alle goeds en beterschap toegewenst! Pia Kemper (2 de sopraan) heeft besloten niet met ons Cherubini / Rossini-concert mee te doen. Door ziekte heeft ze een aantal repetities gemist en ze gaat nu eerst aansterken en dan weer aansluiten als we met het Weihnachtsoratorium beginnen. Pia komt wel naar ons concert luisteren! Beterschap Pia en tot snel. Terug pagina 3

6 Ook Philip Todd (2 de Bas) zal niet meedoen, door langdurig verblijf in het buitenland heeft Philip zelf aangegeven dit concert over te slaan. Daarnaast zijn er een aantal leden, zonder de namen te noemen, die gezondheidsklachten hebben en daardoor af en toe repetities missen. Help elkaar als je weet dat iemand die naast je zit er een keer niet is geweest. En ook hier geldt: kaartje, kleine moeite, groot plezier. Adressen staan onder de foto s in het Smoelenboek en zijn op te vragen bij je Stemcoo rdinator en ondergetekende. Twee leden hebben zich afgemeld voor ons Weihnachtsoratorium-concert. Weet je al dat je (om wat voor reden ook) niet mee kunt doen met een concert geef dit dan zo snel mogelijk door aan je stemcoo rdinator, zodat we bij een eventueel tekort binnen een stemgroep samen met Ger kunnen kijken of we een beroep moeten en kunnen doen op een project-zanger. Terwijl ik dit Lief en Leed op papier zet is er nog een stralende oktober-zon. Maar binnenkort zal vast ook wel de eerste herfststorm over ons land razen. Voor mij standaard een periode van verkoudheid en stemklachten. Van mijn zangdocente de volgende tip gekregen: thee van verse gember. Zo n 4 cm verse gember in stukjes snijden en in een pannetje met zo n halve liter water. Als je het in huis hebt een paar schijfjes citroen er bij en 5 minuten laten koken. Geen citroen in huis, dan een paar kneepjes citroensap na het koken toevoegen. Door een zeefje in een mok doen, klodder honing er in Even roeren en zo heet mogelijk opdrinken. Smeert de zere keel gegarandeerd! Terug pagina 4

7 Impressie van de Studiedag op 29 september foto s van Kees Boerhout Terug pagina 5

8 foto s van Cecilia Calo Terug pagina 6

9 Gioachino Rossini Inger Veelo (redactie Henk de Waal) In het najaar zingt de KCOV Excelsior een concert met twee stukken van componisten die voornamelijk bekend zijn als componisten van opera s. Over Cherubini schreef ik eerder en hieronder volgt het een en ander over Rossini. Gioachino Antonio Rossini wordt op 29 februari in het schrikkeljaar 1792 geboren in Pesaro - ten zuiden van Rimini. De zwaan van Pesaro (Heinrich Heine) is het enige kind van Giuseppe, inspecteur van slagerijen en hoornspeler in het stedelijk orkest en Anna, die soms zingt bij hetzelfde orkest. De 6-jarige Gioachino mag meedoen op de triangel. Vader Giuseppe is een onstuimig republikein, sluit zich aan bij de verliezende partij en wordt tien maanden gevangen gezet. Moeder Anna moet dan voor de kost zorgen, en gaat met haar zoontje naar Bologna, waar ze, hoewel ongeschoold sopraan, met succes als prima donna buffa in verscheidene theaters zingt. Na de vrijlating van Giuseppe treden zij her en der op en laten hun zoon in Bologna achter bij een varkensslager. Gioachino krijgt enige muzikale lessen, onder meer op het clavecimbel, in harmonieleer en zang. Tevens leert hij in een paar maanden lezen, begeleiden, vioolspelen en zodanig goed zingen, dat hij met sopraansolo s in de kerk en in het theater wat verdient. Als zijn moeder door een keelziekte plotseling niet meer kan zingen, draagt de jongen op 10-jarige leeftijd al zijn steentje aan de huishoudpot bij. De muzikale vorderingen van Gioachino zijn zodanig dat zijn vader hem kan inschrijven bij het conservatorium van Bologna. Hiernaast verdient hij geld als repetitor, zangbegeleider en koorleider. Hij leert nu ook hoorn, viool en cello spelen. In die tijd laat Cavaliere Giusti hem kennis maken met Italiaanse literatuur en algemene wetenschappen. Nog voor Gioachino op het conservatorium wordt aangenomen heeft hij al gecomponeerd: voor hoorn, enige liederen en zelfs een opera buffa. Het eerste studiejaar sluit hij af met een cantate prijswinnend en met een publieke uitvoering in 1808 en hij schrijft missen, kwartetten, een symfonie en instrumentale variaties. Hij voltooit, waarschijnlijk om financie le reden, de opleiding niet helemaal. In een paar weken schrijft hij de opera buffa La cambiale di matrimonio die in 1810 twaalf opvoeringen telt. Een succes, maar sommige zangers klagen dat de muziek te moeilijk voor hen is, waardoor de partituur vereenvoudigd moet worden. Natuurlijk is Rossini niet in e e n klap beroemd, maar in die tijd bestaat er grote behoefte aan opera s waar Rossini met een verbijsterende productiviteit aan tegemoet wil komen. Hij componeert de ene opera na de andere - voor het San Moise theater in Venetie, voor de (ook toen fameuze en zeer kritische) Scala in Milaan en voor de opera van Bologna. Terug pagina 7

10 De eerste werken zijn eenakters, waarvan Il Signor Bruschino ophef veroorzaakt. Hij schrijft dit werk om een verplichting jegens het Teatro San Moise na te komen, dat bezwaar maakt omdat hij ook voor het beroemde Venetiaanse Teatro La Fenice werkt. Zo laat hij de sopraan extreem laag en de bas extreem hoog zingen, en de 2 de violisten met de stok langs hun lessenaar strijken. Het publiek lacht en fluit hem uit, maar Rossini vindt het een leuke grap Gioachino Rossini geboren 1792 in Pesaro, Italië overleden 1868 in Passy (Parijs), Frankrijk Hem wordt wel verweten het nodige te lenen van andere componisten. Dit is echter gebruikelijk en wordt tevens opgevat als een eerbewijs aan de andere componist, maar Rossini neemt zich bewust voor om over te nemen wat hij mooi vindt en goed kan gebruiken. Hij dirigeert ook opera s van andere componisten, maar zonder veel enthousiasme en meer als broodwinning, omdat hij eigenlijk alleen in eigen werk is geïnteresseerd. De directeur van het Teatro San Carlo in Napels, Domenico Barbaja (vermogend geworden door uitvindingen en de introductie van speeltafels in de foyer van de Milanese Scala ) bezoekt Rossini in Bologna en biedt hem aan de leiding te nemen over twee concertzalen in Napels en twee opera s per jaar te schrijven voor de som van francs s jaars. Aangezien Rossini altijd geld nodig heeft, gaat hij op dit aanbod in en schrijft een aantal van zijn beste opera s seria. Nieuw in deze werken is dat hij de zangers niet meer toestaat vrij op noten te improviseren, maar de versieringen uit te voeren zoals de componist die voorschrijft. Rossini woont bij Barbaja in huis, waar hij de Spaanse prima-donna Isabella Colbran ontmoet. Rossini schrijft voor haar diverse hoofdrollen, er ontwikkelt zich een amoureuze relatie en zij trouwen in Toch blijft Rossini voor opdrachten heen en weer reizen tussen verschillende operasteden. Voor het Teatro Argentina in Rome schrijft hij in 1816 een opera op het libretto van De Beaumarchais Le Barbier de Séville. De in Rome zeer geliefde Paisello heeft dit ook al getoonzet, waarop Rossini met hem overlegt om er een andere naam aan te geven. Rossini vindt het libretto echter zo slecht dat hij dit in een week tijd laat herschrijven door Sterbini, waarna hij in twee weken tijd de opera componeert onder de naam Almaviva, ossia Terug pagina 8

11 l inutile precauzione. Op de premie re fluiten en roepen de Romeinse aanhangers van Paisello en gaat er van alles mis. Maar daarna begint toch de opera als Il Barbiere di Siviglia zijn zegetocht als een van de beroemdste komische opera s. Uiteindelijk zal Rossini 39 opera s schrijven en wordt hij niet alleen in Italie, maar ook in het buitenland een beroemd man. In 1822 gaat hij met zijn vrouw naar Wenen, waar hij de opera Cenerentola (Assepoester) dirigeert en waar hij tracht Beethoven te ontmoeten (gelukt? H.d.W.) die hij zeer vereert. In 1823 reist hij via Parijs naar Londen, waar hij weliswaar geen opera schrijft, maar met concerten voor de adel wel veel verdient. In 1824 heeft hij een overeenkomst op zak met het Parijse The a tre Italien als muzikaal directeur. Hoewel hij ook daar nogal wat tegenstanders heeft, helpt zijn onverbeterlijk goede humeur, gemakkelijke grapjes en respectvolle houding tegenover de oudere leden van het conservatorium (waaronder Cherubini) deze te overwinnen. Hij voert opera s uit die nog niet in Frankrijk zijn gehoord, schrijft cantates voor allerlei gelegenheden en nog enige opera s voor het Franse publiek, waaronder het befaamde geestige Il viaggio a Reims. Zijn contract wordt in 1826 niet verlengd, maar hij wordt daarentegen benoemd tot Eerste Componist van de Koning en Algemeen Inspecteur van de Zang. Omdat zijn inspiratie minder wordt, bewerkt hij oudere opera s, maar schrijft hij ook zijn opera Le Comte Ory (in 1828) en naar een toneelstuk van Friedrich Schiller Guillaume Tell (Willem Tell, in 1829). Ook deze opera is niet onmiddellijk een succes. Wegens bezwaar tegen de lengte voert men zo nu en dan e e n acte uit, al of niet met een ballet volgens de Franse traditie - en regisseurs betonen zich weinig betrokken. Pas later zal het bekend en geliefd worden bij het grote publiek. Intussen is zijn moeder overleden en Rossini besluit naar Bologna terug te gaan, waar zijn vader nog woont. Door sparen, grondbezit en beleggingen is hij nu een welgesteld man, maar ook uitgeput Hij heeft evenwel in Parijs een 10-jarig contract ondertekend, waarin bepaald is dat hij elke twee jaar een opera zal produceren en rechtgevend op een vaste toelage (hij is dan 38!). Helaas voor hem is dit plan van tafel als Charles X door een revolutie moet aftreden en diens opvolger Louis-Philippe niet geïnteresseerd is in zijn opera s. Het contract vervalt en daarmee ook een stuk financie le zekerheid. Maar ook worden zijn opera s steeds minder opgevoerd. In 1831 gaat Rossini met zijn vrouw naar Madrid voor een uitvoering van de Barbiere, krijgt daar verschillende onderscheidingen en ontvangt het verzoek om een Stabat Mater te componeren. Hij kan dit niet weigeren en, teruggekeerd in Parijs, componeert hij Terug pagina 9

12 de eerste zes delen, maar voelt zich ziek en gedesillusioneerd. De laatste vier delen worden dan geschreven door Tadolini. Rossini bepaalt dat het werk alleen door de opdrachtgever mag worden opgevoerd en niet mag worden uitgegeven. Op Goede Vrijdag 1833 is de eerste en laatste uitvoering van het Stabat Mater van Rossini-Tadolini in de San Filippo el Real-kapel te Madrid. Het huwelijk met Isabella Colbran is dan voorbij. Hij schrijft geen aria s meer, zij zingt niet meer, ze hebben elkaar niets meer te zeggen, waarna in 1837 de officie le wettelijke scheiding plaatsvindt. Rossini ontmoet Olympe Pe lissier, die hem tot zijn dood met zorg zal omringen. Een jaar na het overlijden van Isabella treden zij in 1846 in het huwelijk. Rossini is ongeveer 38 jaar wanneer hij besluit geen nieuwe opera meer te schrijven. Wel componeert hij nog verschillende religieuze werken, waaronder het bekende Petite Messe Solennelle ( , door Excelsior uitgevoerd in de Amsterdamse Dominicuskerk in 1999), diverse cantates en hymnes. In 1838 brandt het Parijse The a tre Italien af, waar Rossini met veel muzikale invloed vernieuwingen heeft geïntroduceerd en waar hij gedurende zes jaren woont tijdens zijn verblijven in Parijs. Zijn vader overlijdt een jaar later en vlak hierna hoort Rossini dat zijn Stabat Mater door de erfgenamen van de opdrachtgever toch is uitgegeven en zal worden verkocht. Hij slaagt erin publicatie en verkoop te verhinderen en herschrijft meteen de Tadolini-delen. De uitgever koopt het gehele werk van hem, geeft het uit en verdient hier goed aan. Het wordt voor het eerst compleet uitgevoerd in 1842 in de Salle Ventadour - opvolger van het afgebrande The a tre Italien. In Bologna neemt Rossini in 1840 de directie van het Licea Musicale op zich. Hij reorganiseert, trekt nieuwe docenten aan en organiseert wekelijks concerten. Dit blijft hij met (Parijse) onderbrekingen vele jaren doen. Maar ondanks zijn vele onderscheidingen en decoraties, voelt hij zich ziek en verloren. In 1856 vertrekt hij definitief naar Parijs. Daar herstelt hij langzamerhand, wordt verzorgd door vrouw en personeel en krijgt zijn smaak voor het leven en zijn humor weer terug. Rossini was altijd een echte gourmand, maar ook een uitstekend amateur-kok en diverse wereldbekende gerechten dragen zijn naam. Regelmatig houdt hij salon, waar de Parijse upper-ten graag acte-de-presence geeft (Wagner, Gustave Dore, Meyerbeer, Ambroise Thomas, Dumas, Verdi, Gounod, et-cetera) en waar onder andere zijn Péchés de vieillesse worden uitgevoerd: meer dan 150 stukken voor piano, stem en kamermuziek-ensembles. In 1859 laat Rossini in Passy (toen een voorstad van Parijs) een zomerverblijf bouwen en verdeelt zo zijn tijd aldaar met verblijf in de stad. In 1868 ondergaat Rossini een fisteloperatie, die hem op 76-jarige leeftijd fataal wordt. De begrafenis is een groots gebeuren. Beroemdheden, leden van academies, muziekorganisaties en internationale afgevaardigden komen hem de laatste eer bewijzen. Op zijn be- Terug pagina 10

13 grafenis worden delen van zijn muziek, waaronder het Quis est homo uit zijn Stabat Mater gezongen. Hij wordt begraven op het beroemde Pe re-lachaise, maar in 1897 worden zijn stoffelijke resten overgebracht naar Florence en daar in een nis van de Basilica di Santa-Croce bijgezet. Bronnen Fréderic Vitoux: Rossini Muziekencyclopediën uit de Openbare Bibliotheek Amsterdam Wikipedia Beelden van het Stabat Mater Francesca Deerenberg Toen ik recent in Italie was, en wel in de streek Campania, kwam ik twee beelden tegen van het Stabat Mater. Het eerste beeld is van hout, is vele eeuwen oud, en stelt de treurende moeder Gods voor. Dit beeld is gebruikt voor het titelblad van deze aflevering van Het Ei. Het tweede tafereel is naar mijn mening zeer Italiaans, je zou zeggen alle met toeters en bellen. Jezus is al van het kruis af, en zijn moeder staat te treuren aan de baar. Dit beeld is gebruikt bij het stuk Het Stabat Mater als mystieke beleving door Henk de Waal, verderop in dit Ei. Terug pagina 11

14 Druk met Carnaval!? Corine Kosterman In het kader van: waar het hart vol van is etc. praat ik natuurlijk op mijn werk ook regelmatig over mijn koor- en zangactiviteiten. En dan verbaast het me wat voor vragen en opmerkingen ik hierover soms krijg. Een kleine bloemlezing. Een collega met roots in Brabant vroeg me na de Carnaval of ik het druk had gehad de afgelopen dagen en weer een beetje was bijgekomen. Hoezo? Wat? Nou, jij zingt toch? Dus ik neem aan dat je altijd moet optreden tijdens de Carnavalsfeesten. Een paar weken geleden vroeg een collega of ons concert eind oktober nog wel doorging. Ja, hoezo? Jullie dirigent is toch ontslagen i.v.m. #metoo?! (sorry Ger!) Het duurde even voor ik begreep dat hij dacht dat wij werden geleid door Daniele Gatti, voorheen de dirigent van het KCO. Want ja, we zingen toch in het Concertgebouw!? Ik ga altijd vanuit mijn werk op Schiphol naar onze wekelijkse repetities. Nou Corine, wel handig dat de bus vanaf Schiphol voor de deur van Het Concertgebouw stopt he. Ja, want daar repeteren we natuurlijk elke week. Hebben jullie echt een dirigent nodig? Iedereen weet toch wat ie moet zingen en zo moeilijk is het toch niet om gelijk te zingen. Hoeveel liedjes zingen jullie tijdens je optreden? Gelukkig zijn er ook een aantal collega s serieus geïnteresseerd en zo heb ik ook het komende concert weer een collega in de zaal zitten. En nee, ik zwaai echt niet terug Terug pagina 12

15 Het Stabat Mater als mystieke beleving Henk de Waal Stabat mater dolorosa / De moeder stond door smart bevangen (Latijn), auteur onbekend, 13e eeuw, Italië of Frankrijk Het Stabat mater is een van de beroemdste Latijnse gebeden die uit de Middeleeuwen zijn overgeleverd. Als gebed kreeg de tekst al sinds de veertiende eeuw een grote verspreiding; in de vijftiende eeuw werd het als sequentia in de misliturgie opgenomen. Het gedicht is talloze malen vertaald, in alle talen van Europa, en werd door vele componisten op muziek gezet (weergaloos is het Stabat mater van Pergolesi). Wie de dichter is geweest, is onbekend; een toeschrijving aan de franciscaan Jacopone da Todi (circa ) is al sinds lang verlaten. Vermoed wordt dat de oudste versie in de dertiende eeuw in Frankrijk of Italie is ontstaan, wellicht in een franciscaans milieu, maar zekerheid hieromtrent heeft men niet. Met minder aarzeling neemt men aan dat de tekst oorspronkelijk bedoeld is geweest voor persoonlijke meditatie. Onder meditatie verstaat men in dit verband een techniek van bewuste concentratie van gedachten en gevoelens op e e n religieus onderwerp, bijvoorbeeld het lijden van Christus Terug pagina 13

16 of het verdriet van Maria. Door zich met grote intensiteit in het Bijbelse relaas (of een weergave daarvan in woorden of beelden) te verdiepen, verplaatste de mediterende vrome zich in de beschreven situatie, werd hij in zijn fantasie als getuige, en zelfs als deelnemer, opgenomen in het gebeuren. Stabat mater dolorosa Iuxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius; Cuius animam gementem, Contristantem et dolentem Pertransivit gladius. O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti! Quae maerebat et dolebat Et tremebat, cum videbat Nati poenas incliti. Quis est homo, qui non fleret, Matrem Christi si videret In tanto supplicio? Quis non posset contristari, Piam matrem contemplari Dolentem cum filio? Pro peccatis suae gentis Iesum vidit in tormentis Et flagellis subditum, Vidit suum dulcem natum Morientem, desolatum, Cum emisit spiritum. Eia, mater, fons amoris, Me sentire vim doloris Fac, ut tecum lugeam; Fac, ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam. De moeder stond door smart bevangen en met tranen langs haar wangen waar haar zoon gekruisigd hing en het was haar in haar lijden of een zwaard haar kwam doorsnijden dat dwars door het hart heen ging. Hoe verdrietig en verloren was de toch zo uitverkoren moeder die hem 't leven gaf. Ze moest klagen, ze moest rouwen en ze beefde bij 't aanschouwen van zijn vreselijke straf. Wie voelt er geen tranen komen, die daarheen wordt meegenomen, waar hij Christus' moeder vindt? Wie zou tranen binnenhouden als hij dat verdriet aanschouwde van de moeder bij haar kind? Zij zag wat hij heeft geleden voor het kwaad dat mensen deden, zag de zwepen, zag het slaan, hoorde 't kind, door haar gedragen, stervende om bijstand vragen, zag hoe hij is doodgegaan. Vrouw van liefde en genade, wil toch op mijn schouders laden alles wat u lijden doet. 'k Wil mijn hart aan hem verpanden, laat mij dan van liefde branden opdat ik hem zo ontmoet. Terug pagina 14

17 Sancta mater, illud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo valide; Tui nati vulnerati, Iam dignati pro me pati Poenas mecum divide. Fac me vere tecum flere, Crucifixo condolere, Donec ego vixero. Iuxta crucem tecum stare, Te libenter sociare In planctu desidero. Virgo virginum praeclara, Mihi iam non sis amara, Fac me tecum plangere, Fac, ut portem Christi mortem Passionis eius sortem Et plagas recolere. Fac me plagis vulnerari, Cruce hac inebriari Ob amorem filii; Inflammatus et accensus Per te, virgo, sim defensus In die iudicii. Fac me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri, Confoveri gratia; Quando corpus morietur, Fac ut animae donetur Paradisi gloria. Moeder, wil mijn hart bezeren met de wonden die hem deren, die zo nederig wilde zijn om te lijden voor mijn zonden. Laat mij lijden aan zijn wonden, laat mij delen in de pijn. Laat mij huilen aan uw zijde, laat het kruis ook mij doen lijden tot ik zelf eens doodgaan moet: 'k wil mij naar het kruis begeven om daar met u mee te leven in wat hem zo lijden doet. Stralende, ik moet u eren, wil u toch niet va n mij keren, laat mij huilend bij u staan. Laat mij Christus' dood ervaren, laat mij in mijn hart bewaren al wat hem is aangedaan. Laat zijn pijnen mij genaken, laat het kruis mij dronken maken van de liefde voor uw zoon en wil dan mijn voorspraak wezen als ik 't helse vuur moet vrezen na het oordeel voor zijn troon. Laat het kruis over mij waken, laat zijn dood mij sterker maken, zodat hij me begeleidt en mijn ziel, als 't lijf moest sterven, de verrukking doet verwerven die de hemel ons bereidt. De onbekende dichter van het Stabat mater heeft twee Bijbelplaatsen als uitgangspunt van zijn gedicht genomen. Het evangelie van Lucas (2:35) verhaalt dat Maria en Jozef naar Jeruzalem reisden om hun pasgeboren kind aan God op te dragen. Toen zij de tempel binnengingen, werden zij aangesproken door een oude man, de ziener Simeon. Deze nam het Terug pagina 15

18 kind in zijn armen, noemde het een licht dat voor de heidenen straalt, maar voorspelde ook dat Maria's ziel eens door een zwaard zou worden doorboord. En in het evangelie van Johannes (19:25) wordt verteld dat toen Jezus werd gekruisigd, zijn moeder Maria, Maria de vrouw van Klopas en Maria Magdalena bij het kruis stonden. In het Latijn luidt het begin van deze zin: Stabant iuxta crucem Iesu mater eius... De dichter heeft beide citaten in de eerste strofen verwerkt. De eerste vier strofen brengen de vrome christen die de tekst - lezend, luisterend of zingend - op zich in laat werken tot compassio, tot mede-lijden met de treurende moeder Gods. De strofen 5-10 vormen een reeks smeekbeden waarin haar gevraagd wordt, toe te staan dat de ik - de ik-vorm onderstreept de persoonlijke relatie - naast Maria bij het kruis mag staan en deel mag nemen aan haar verdriet. Zij moge hem doen ontvlammen in liefde voor haar zoon en hem deelgenoot maken in Zijn lijden. Termen als inebriari ( dronken worden ), inflammatus et accensus ( aangestoken en gloeiend ) zijn afkomstig uit de beeldentaal van de mystieke liefde. Door deze brandende liefde voor de lijdende Christus hoopt de ik, onder Maria's hoede en op haar voorspraak, de hel te kunnen ontgaan en de hemelse vreugde deelachtig te worden. Bovenstaande tekst is met dank overgenomen uit: W.P. Gerritsen en Willem Wilmink, Lyrische lente, p Ook de vertaling is van Willem Wilmink. Verder lezen in Terug pagina 16

19 Verslag van het Tweede Sopranen Uitje Els Seebregts, 100 ste lid van KCOV sinds 19 juni jl. en 2 de sopraan Het was zondag 16 september. Na een hele zomer vol met stralende zon, was het wederom een hele mooie zomerse dag. Ik fietste tegen lunchtijd naar de uiterste westrand van de stad richting de Tuinen van West. Over de Osdorperweg langs een fascinerende mix van autosloperijen, mooie grote moderne huizen en oude boerderijtjes en dan bij sloperij Rooie Ben rechtsaf naar het volkstuinenpark. Op dit park heeft Femke Koens een tuintje en daar zouden de tweede sopranen zich verzamelen voor hun uitje. Natuurlijk was ik nieuwsgierig wat ik zou aantreffen. Vlak voor de zomervakantie ben ik lid geworden van de club en ik moet alles nog ontdekken. Ik had nauwelijks de tijd gehad om mensen wat beter leren kennen. Dus het uitje leek me een goede gelegenheid. De tuin van Femke lag er mooi bij en leek weinig te lijden gehad te hebben onder de droogte en de hitte van de afgelopen zomer. We waren met ongeveer 14 tweede sopranen. Iedereen had heerlijke lunchgerechten meegenomen: tabouleh (een salade uit de Libanese keuken), bananenbrood, taart, salades, fruit, noem maar op. (Als ik van tevoren had geweten dat ik het verslag voor Het Ei zou schrijven had ik uiteraard wat beter opgelet). En als er 14 dames bij elkaar zijn dan wordt er vooral veel gekletst natuurlijk. Over van alles en nog wat: werk, gezin, hobby s en vanzelfsprekend over het koor zelf. We lunchten uitgebreid, smeedden leuke plannetjes en deden ook een rondje om wat elkaar wat beter te leren kennen. Francesca is bij de sopranen het langste lid van de KCOV. Het valt me op dat mensen zich met plezier voor langere tijd soms zelfs vele jaren, decennia zelfs verbinden aan de Terug pagina 17

20 KCOV Excelsior. Dat klinkt goed. Aan het eind van de middag gingen we nog een stukje verderop naar de Fruittuin van West. De oude polders van Osdorp zijn de laatste jaren door stadsdeel Nieuw-West ontwikkeld tot een recreatiegebied om te wandelen, fietsen en te recree ren. Het gebied trekt op zo n zomerse zondag een hoop mensen. En verder zijn er een aantal mooie bedrijven die zich bezighouden met duurzaam ondernemen. Ee n van die bedrijven is de Fruittuin van West met een grote biologische winkel, een cafe met de mogelijkheid voor een kampvuur en een grote boomgaard eromheen met fruitbomen. Hier gingen we nog zelf appels en peren plukken! Het was een erg gezellige middag in de Tuinen van West. Dank je wel, Femke, voor je gastvrijheid en de organisatie! Terug pagina 18

21 Desiderata Henk Mulder (Latijn voor "wensen, verlangens, dingen waar het verlangen naar uit gaat, verlangde zaken") Blijf kalm temidden van het lawaai en de haast en gedenk hoe vredig de stilte kan zijn. Blijf op goede voet met alle mensen zonder uzelf te verloochenen. Spreek de waarheid, rustig en helder en luister naar anderen, zelfs al lijken zij dom en onwetend, ook zij hebben iets te zeggen. Vermijd luidruchtige en agressieve mensen, zij zijn een kwelling voor de geest. Als u zichzelf met anderen vergelijkt, zoudt u ijdel of verbitterd kunnen worden, er zullen altijd mensen zijn die minder of beter zijn dan u. Verheugt u op wat u hebt bereikt en nog wilt bereiken. Blijf belang stellen in uw eigen ontwikkeling, maar blijf bescheiden, dit is uw werkelijk bezit bij het steeds wisselende fortuin in de tijd. Wees behoedzaam in zaken, want de wereld is vol bedrog. Maar laat u hierdoor niet afleiden van de werkelijke waarden. Velen streven naar hoge idealen en overal ontmoet u heldendom om u heen. Blijf uzelf, veins vooral geen genegenheid. Wees ook niet cynisch ten aanzien van de liefde, want tegenover alle dorheid en ontgoocheling is zij eeuwig als het gras. Aanvaard goedmoedig het klimmen der jaren, doe met gratie afstand van uw jeugd. Ontwikkel geestkracht om u te wapenen bij onverwachte tegenslag. Maar maakt u zich geen zorgen om hersenschimmen. Vrees wordt vaak geboren uit vermoeidheid en uit eenzaamheid. Betracht een gezonde zelfdiscipline, maar wees vriendelijk voor uzelf. U bent een kind van het heelal, niet minder dan de bomen en de sterren. U hebt het recht hier te zijn. En of u het doorgrondt of niet, twijfel er niet aan dat het heelal zich ontvouwt zoals het moet. Ga daarom in vrede met God, hoe u zich hem ook voorstelt. En wat u ook doet of nastreeft, houdt vrede in uw ziel in de luidruchtige verwarring van het leven. Ondanks alle geveinsdheid, geestdodendheid en vervlogen dromen is dit nog steeds een prachtige wereld. Wees zorgvuldig. Streef naar geluk. Tekst, gedateerd 1692, gevonden in de St. Pauls Cathedral, Baltimore, Zuidwest Ierland Deze tekst (die ik jullie niet wil onthouden) hangt bij mijn broer in Vriezenveen in het toilet. Een goede plaats, waar je soms de tijd hebt om wat te mijmeren, en in dit geval deze bijzondere woorden tot je te laten doordringen. Een eerste gedachte die ik had: Hoe is het mogelijk dat deze woorden, 326 jaar geleden geschreven, nog zo goed van toepassing zijn op de dag van vandaag. Wij waren in Ierland in het voorjaar en we zijn ook in het stadje Baltimore aan de Atlantische Zuidwest kust geweest waar we de tekst ook zagen. Echter, via internet leerde ik dat Desiderata een werkstuk is van de hand van de Amerikaanse filosoof en schrijver Max Ehrmann. De voorganger van de 'Old Saint-Paul's Church' in Baltimore vermenigvuldigde de tekst van Ehrmann veelvuldig en plaatste de Terug pagina 19

22 tekst onder een hoofdingang van de kerk met plaatsnaam en stichtingsdatum (1692) van de kerk erbij. De naam van Ehrmann werd niet toegevoegd. Op die manier kreeg Ehrmann s Desiderata een aura van oudheid. Vele mensen dachten immers dat de tekst uit 1692 stamde en gevonden werd in de kerk in Baltimore. De tekst is ook met de foute bronvermelding, in diverse mooie uitgaven, zelfs op affiches gereproduceerd. Desiderata is een gedicht in proza uit 1927 van de Amerikaanse schrijver Max Ehrmann ( ). Max Ehrmann was van Duitse afkomst. Zijn ouders emigreerden in de jaren 1840 uit Beieren. De jonge Ehrmann studeerde filosofie en recht aan de Harvard University. Hij keerde terug naar zijn geboortestad, Terre Haute, Indiana en was twee jaar lang 'deputy state's attorney' (een soort van adjunct-procureur). Daarna ging hij aan de slag in het familiebedrijf. Vanaf zijn veertigste stopte Ehrmann met zaken doen en ging hij schrijven. Op zijn 54e schreef hij Desiderata, dat pas grote bekendheid verwierf lang na zijn dood. De tekst van Ehrmann kreeg volgens diverse bronnen in Amerika nationale bekendheid omdat hij zou teruggevonden zijn in 1965 op het nachtkastje van de overleden politicus Stevenson, meermaals presidentskandidaat. Hij moest het telkens afleggen tegen Dwight D. Eisenhower. Max Ehrmann kreeg een dokterstitel in de letteren van de DePaul University in Hij stierf in 1945 en werd begraven in Terre Haute, Indiana. Deze prachtige en wijze tekst is veelvuldig gebruikt, ook door componisten, met name in populaire muziek. Hier zijn er twee: KCOV Excelsior zingt in de Baradlagrot Gemma Stekelenburg Vijf jaar gelden ging ik mee met de koorreis naar Hongarije. Tijdens een bezoek aan de Baradlagrot in het nationale park Aggtelek zong het koor het koraal "O große Lieb, o Lieb ohn alle Maße" uit de Johannes Passion van Bach in de concertzaal in de grot. Ik heb daar een film van gemaakt. Het heeft even geduurd, maar hij staat nu op mijn website op pagina en op Youtube Een herinnering aan een mooie reis. Terug pagina 20

23 Met de Flair van Ger; Quotes van Ger Vos opgetekend door Kees Boerhout Als je die wat optrekt dan zing je de mooiste G die je ooit hebt gezongen De baspartij is hier een meertje met een rimpelloos wateroppervlak. Het was wel vals maar wél mooi gelijk Eerlijk zijn: heb je last van mij als ik dirigeer? Sommige sopranen zie ik met de neus in de nietjes, dat zingt niet lekker. Ik vind het onvoorstelbaar knap dat je zó dicht bij de toon kunt zingen Je moet zingen vanuit je wasvoorschrift! Ik zit hier hoor! Als je me zoekt, ik zit hier! Een bijzondere zanggroep: Pentatonix Kees Boerhout Soms stuit je op iets bijzonder op muzikaal gebied. Recent werd ik gewezen op de a capella zanggroep Pentatonix. Daar moet u eens naar luisteren: was een zuiverheid, wat een oorstrelende samenklank. Vijf jonge solisten in perfecte eenheid. Ze zingen veel populair maar ook klassiek. Luister maar: Evolution of Music: Bohemian Rhapsody: Dans van de Suikerfee / Dance of the Sugar Plum Fairy: Terug pagina 21

24 Net Ernaast Jan Eshuis Voorjaar 2019 zullen naar verwachting weer de he raudities plaatsvinden. Dit berichtje tref ik aan in de bekende courant Veluwe Nieuws. Er zijn dus nog mogelijkheden na een minder goed verlopen he rauditie! Terug pagina 22

25 Wopke s Media Moment Wopke de Boer Wat heb je nu weer gevonden Wopke? Nou luister maar Ik hoop dat je geen hartaanval krijgt.. Had je niet wat duidelijker mogen waarschuwen Wopke? Dat heb ik toch gedaan? Wat vind je van deze?: Terug pagina 23

26 Een opmerkelijke stemtherapie. Jan Eshuis Op het internet was ik op zoek naar onderwerpen betreffende de stem en manieren waarop heesheid of stemverlies zouden kunnen worden behandeld. En daarbij stuitte ik op een op zijn zachtst gezegd verrassende behandelmethode. Hij bleek afkomstig te zijn van ene professor David Ley, professor drama aan de Universiteit van Alberta, Canada. Hij wordt onder andere genoemd als vocal coach. In dat kader kreeg hij eens een actrice op consult die haar stem vrijwel kwijt was terwijl ze enige belangrijke optredens tegemoet ging. De coach masseerde haar halsspieren om haar halsmusculatuur te ontspannen want hij ervaarde spanning aldaar. Al doende kwam hij op het idee om die massage te verfijnen met.een vibrator! Na wat obligate hilariteit bleek het instrumentje toch als uiterst serieus te worden gepresenteerd. De techniek is om beiderzijds onder de kin van de kin langs het tongbeen naar de zijkanten van het strottenhoofd en de luchtpijp te gaan met trillende vibrator. Vlak onder/achter de adamsappel bevindt zich het stembandapparaat waar het vibrerende voorwerpje enige tijd zijn werk moet doen. Vele zangers en acteurs melden succes met deze behandeling. Hier is de professor in volle concentratie bezig met het stemapparaat van een zangeres. Niet duidelijk is waarop de blik gericht is. Wat moeten we daarvan denken? Het is geen wetenschap, de oppervlakkige anatomische uitleg van de keel en de stembanden die de professor geeft ten spijt. Hij claimt een verbetering van de bloeddoorstroming van de stembanden, iets waar ik als anesthesioloog Terug pagina 24

27 sterke twijfels over heb. De gouden standaard bij het beoordelen van een behandeling moet nog volgen, de zgn. randomized controlled trial. Hier is sprake van persoonlijke ervaring, die hetzij door de vibraties, hetzij door een placebo-effect als weldadig of effectief kan worden ervaren. Het betreft hier eerder een Expert Opinion, een in de wetenschap niet hoog aangeslagen mate van Evidence. Desalniettemin toog ik op een dag, geplaagd door een hardnekkige kriebelhoest en wat heesheid, twee jaar geleden, naar het Damrak waar ik in een uitbundige souvenirwinkel in een hoekje achteraf een sobere vibrator op de kop tikte. Steeds als ik een dipje in mijn stemvastheid heb ga ik even trillen meestal terwijl ik iets anders doe. Zowel stil als ook fonerend (een glijdende toon hummend) laat ik de vibrator mijn stembanden extra trillen. Of het helpt weet ik niet, maar ik zing nog steeds! Meer info op: Gevonden: Een kip! Op te halen bij Corine Kosterman Na de studiedag op zaterdag 29 september in Badhoevedorp is een placemat achter gebleven. Rara, wie is de eigenaar? Wellicht iemand uit Barneveld of een koorlid die liefhebber is van Symfonie Nr. 83 van Haydn? Terug pagina 25

28 Concertaankondiging van Gerrie Datum: Plaats: Aanvang: Programma: Door wie: Zondagmorgen 11 november Tivoli Vredenburg in Utrecht uur Psalm 151 van Boudewijn Tarenskeen Cappella Amsterdam en Gerrie Meijers, organist. Een bijzonder concert! Komen jullie ook? Gerrie Meijers Muziekpuzzel Kees Boerhout Oplossing Muziekpuzzel van juni/juli 2018 De Muziekpuzzel in Het Ei van juni/juli 2018 was een Filippine en bleek toch moeilijker te zijn dan ik gedacht had. Net als in de TV-quiz Twee voor Twaalf moet je vooral goed zijn in opzoeken. Maar de technische middelen zijn zeer ruim tegenwoordig, je moet er alleen een beetje bedreven in zijn. Soms een aha-erlebnis, en vaak goh, dat wist ik niet. Zo leer je nog s wat. Ik geef toe, je moet er even voor gaan zitten. Toch zijn er weer verschillenden dan jullie die de opdracht voleindigd hebben. De oplossing, het galgje-woord dus, was: DENKTANKDOEMSCENARIO De prijswinnaars zijn dit keer: Monique Petra en Wim van Vlierden Van harte gefeliciteerd! Jullie krijgen de koorcd binnenkort overhandigd. En nu weer aan de slag met de nieuwe puzzel!. Dit keer weer een Filippine. Met als oplossing in de verticale balk wordt een actuele vraag gesteld (met vraagteken dus). Rara, wat zou het antwoord op die vraag zijn? De inleverdatum is rond 5 december a.s., maar dat steekt niet op een dag. Veel plezier! Terug pagina 26

29 Muziekpuzzel oktober 2018: invulraster Terug pagina 27?

30 Muziekpuzzel oktober 2018: vragen 1. Deze Franse componist schreef de beroemde schaatsenrijderswals Les Patineurs (5,10) 2. Wat is de titel / beginregel van het 40-stemmige motet, voor 8 kamerkoren dus!!, van de Engelse componist Thomas Tallis (± )? (4,2,5) 3. Welke componist schreef o.a. de opera s Les Indes Galantes en Platee? (4,8,6) 4. Nimrod is het bekendste deel uit de serie orkestvariaties van Edward Elgar. Hoe heet deze serie? (6,9) 5. Welke in Magdeburg geboren Duitse componist ( ) schreef het oratorium Der Tod Abels? (6,8,5) 6. Net zoals de saxofoon genoemd is naar Adolphe Sax heet dit instrument naar de muziekhandelaar Heinrich Band. Astor Piazzolla gebruikte het veel. Hoe heet het? (9) 7. Dit 9-stemmig Miserere mei, Deus mocht alleen in de Sixtijnse Kapel worden gezongen en nooit gekopieerd. Wie was de componist? (8,7) 8. Een in Zuid Italie en op Sicilie bekende en op dorpspleintjes veel beoefende dansvorm (10) 9. Wat is de titel van Bach s Cantate BWV 157 (eerste gedeelte) (3,5,4,5) 10. Enkele jaren geleden verzorgde Pierre Audi een prachtige enscenering van de, enigszins omstreden, opera La Juive. Wat is de volledige naam van de Franse componist? (7,9,6) 11. Welke vermaarde Franse chansonnier is recent overleden? (7,8) 12. Het door Berdien Stenberg beroemd geworden Rondo Russo komt uit een fluitconcert van deze Napolitaanse componist ( ). (7,10) 13. De Nederlandse componist Benedict Silberman ( ) schreef een orkestwerk over een beroemde slag in Hoe heet het? (2,4,2,8) 14. Naast de Liebeslieder heeft Brahms no g een liederenreeks geschreven; recent door Matthijs Sala met Kamerkoor Vox uitgevoerd. Hoe heet die reeks? (14) 15. Hoe heet de serie van vier opera s door Richard Wagner (3,4,3,10) 16. Wie schreef de suite Shererazade? (voorletters en volledige naam; 1,1,6-8) 17. Deze Duitse pianiste en componiste was de echtgenote van Robert Schumann (5,8-5) 18. Wie regelt bij Excelsior zo voortreffelijk de kaartverkoop? (5,7 19. Welk instrument bespeelt Dominic Seldis, bekend als jurylid in het programma Maestro, in het KCO? (9) Terug pagina 28

31 20. Wat is de begintekst van het a capella gezongen deel 9 uit het Stabat Mater van Rossini? (6,6,8) 21. Welk oratorium van Joseph Haydn gaat over de seizoenen va het jaar? (3,12) 22. Deze Noord Duitse componist, waarvan de werken genummerd zijn met BuxWV, schreef veel orgelmuziek, maar ook een oratorium Das ju ngste Gericht, waarvan de uitvoering 5 avonden in beslag neemt (!, iets voor ons? ). Hoe heet hij? (8,9) 23. Hij schreef maar e e n opera, Fidelio, en maar e e n vioolconcert. Wie was hij? (6,3,9) 24. Welke tempoaanduiding staat er boven het Graduale van Cherubini? (9,5) 25. Deze 2 de zoon van J.S. Bach werd in Hamburg als een groter componist beschouwd dan zijn vader. Wat waren zijn drie voornamen? (4,7,7) 26. De tune van de EBU / European Broadcasting Union ofwel de Eurovisie tune komt uit het Te Deum opus 146 van een Franse componist. Wat is zijn volledige naam? (4-7,11) 27. De dappere Judith hakt het hoofd van Holofernus af. Vivaldi schreef daar een oratorium over. Hoe heet dat werk? (7,10) 28. Na het Hostias in Cherubini moeten we terug van blz. 53 naar blz. 38. Welk deel moet dan herhaald worden? (4,4,7) Terug pagina 29