Stichting Politieke Academie Valkenburgerstraat 223A 1011 MJ Amsterdam. Aan de leden van de commissie Binnenlandse Zaken

Transcriptie

1 Stichting Politieke Academie Valkenburgerstraat 223A 1011 MJ Amsterdam Aan de leden van de commissie Binnenlandse Zaken Amsterdam, vrijdag 16 juni 2017 Betreft: evaluatie Tweede Kamerverkiezingen 2017 Geachte heer/mevrouw, De Kiesraad heeft een evaluatie uitgebracht over de Tweede Kamerverkiezingen Uw Kamer heeft aangekondigd op korte termijn met de minister in gesprek te willen over het verloop van de Tweede Kamerverkiezingen Stichting Politieke Academie heeft zowel in aanloop als na de verkiezingen diverse brieven aan de Kamer, Kiesraad en minister gestuurd met bevinden en aanbevelingen. Stichting Politieke Academie heeft voorts een bestand opgebouwd met alle uitslagen van alle gemeenten op stembureauniveau. Graag doen wij u via deze brief ter voorbereiding op het gesprek met de minister aanvullende informatie toekomen. Ons volledig dossier kunt u vinden op Hier staan alle brieven aan de Tweede Kamer, Minister, Kiesraad, onze persberichten en mediaberichten over het proces om de uitslag van de verkiezingen vast te stellen. U kunt ook deze QR-code scannen: Handmatig stemmen tellen levert problemen op In februari en maart hebben wij reeds gewaarschuwd voor problemen met handmatig tellen. De belangrijkste issues zijn: 1) Tijd tussen verkiezing en vaststellen uitslag is te kort om een goede analyse te maken om na te gaan of er fouten zijn gemaakt of manipulatie heeft plaats gevonden. 2) Fouten in het telproces. Tijdens het tellen maar even zozeer in het doorgeven van stemmen -, zo hebben wij geconstateerd, worden veel fouten gemaakt. 3) Er kon geen centraal bestand met verkiezingsuitslagen door de Kiesraad worden aangelegd. Te kort tijd om verkiezingsuitslag te controleren. De processenverbaal liggen tot het moment waarop over toetreding van de Tweede Kamer is beslist ter inzage op de gemeentehuizen. Dat is effectief maximaal vier dagen. Om inzage te krijgen zijn de meeste gemeentehuizen slechts op afspraak toegankelijk gedurende een beperkt aantal uren. Een bezwaar op de uitslag is alleen ontvankelijk als aangetoond kan worden dat de geconstateerde misstand invloed heeft op de zetelverdeling. Dat bezwaar moet worden ingediend op het moment dat de Kiesraad de uitslag vaststelt. Dat betekent dat er slechts twee tot maximaal drie dagen zijn om misstanden vast te stellen. Aantonen dat een misstand invloed heeft op de zetelverdeling is onmogelijk in die korte tijd. Dat burgers de uitslag kunnen controleren en betwisten is een papieren werkelijkheid. Het kostte Politieke Academie vier dagen met 88 uitzendkrachten om alle gemeenten te bezoeken en de processenverbaal over te nemen. Wilt u dat de burgers de uitslag echt kunnen controleren, dan zal het volgende moeten worden geregeld:

2 Opschuiven van de datum waarop de definitieve uitslag wordt vastgesteld zodat meer ruimte is om analyses te maken en inzage te verkrijgen Naast het vaststellen van de uitslag door de Kiesraad op basis van aangeleverde processenverbaal een analyse-slag toevoegen om op basis van statistische analyses afwijkingen te deduceren en deze vervolgens te controleren op stembureau-niveau door 1) de stembiljetten opnieuw te tellen of 2) de processenverbaal van de stembureaus in bewuste gemeente te controleren. Dit is ook een mogelijkheid om eventuele hacks op te sporen, want de suggestie van hacks was aanleiding tot de gewijzigde procedures bij deze verkiezingen. Het publiceren van processenverbaal op internet helpt de burger toegang te krijgen tot de uitslagen-data op stembureau-niveau. Eerder is dit als onwenselijk benoemd om te voorkomen dat na de vaststelling van de definitieve uitslag er eindeloze procedures of debatten ontstaan over de juistheid van de uitslag. Fouten in het telproces. Aandacht is nu uitgegaan naar Boxmeer en Bergeijk. In april constateerde Politieke Academie verschillen tussen de officiële uitslag van de Kieskring Den Bosch en de tellingen op basis van processenverbaal. Op 5 mei hebben wij dit gedeeld met de Kieskring Den Bosch. Die antwoordde op 18 mei dat ze geen afwijkingen zagen. Maar Boxmeer en Bergeijk zijn niet de enige plekken waar het is misgegaan. Op basis van uitslagen op kieskringniveau komt Politieke Academie tot verschillen. Zou een analyse gemaakt worden op gemeentelijk of stembureauniveau, dan zal dit getal hoger liggen. Immers, twee stemmen te weinig en drie stemmen te veel levert op kieskringniveau een fout van 1 op, terwijl er sprake is van 5 fout getelde stemmen. Het type fouten dat Politieke Academie is tegengekomen is divers. Een bloemlezing: partijen in stembureaus zijn niet meegeteld; uitslagen zijn aan verkeerde partijen toegekend; er zijn optelfouten gemaakt; de optelling klopt maar een verkeerd getal is overgenomen door het hoofdstembureau; de publicatie van de uitslag is fout, bijvoorbeeld door lijstnummers van partijen mee te tellen in de totalen. Veel van deze fouten zijn te herleiden tot het ontbreken dit jaar van checks in het proces van handmatig verwerken van de stemmen. Dit is vooraf in eerdere brieven als risico door Politieke Academie benoemd. Het handmatig tellen en daarna digitaal verwerken, zoals dat de afgelopen 10 jaar plaatsvindt, hebben wij eerder onderzocht als zeer robuust. Dat is bovendien vrijwel niet door hacks te beïnvloeden. Naast Boxmeer en Bergeijk heeft Politiek Academie ongeveer 400 verschillen in Meierijstad geconstateerd en honderden verschillen in met name de Kieskringen Dordrecht, Leiden, Den Helder, Arnhem, Groningen en Assen. Daarnaast heeft Politieke Academie kleinere foutjes gevonden in s- Hertogenbosch, Delft, Leeuwarden, Goes, Papendrecht, Hendrik-Ido-Ambacht. Het zijn dit soort fouten, en fouten die hier verder niet nader zijn benoemd of bekend zijn, die het vertrouwen in de uitslag aantasten. De minister heeft in zijn brief van 13 juni j.l. aangekondigd onderzoek te doen naar fouten. De minister geeft aan Kiesraad en ICT-experts te betrekken. Voor suggesties over verbeteringen van de Kieswet wordt o.a. ook de VNG betrokken. Politieke Academie is zeer wel bereid de Tweede Kamer ook haar ervaringen en inzichten te doen toekomen. Ten aanzien van onderzoek naar fouten merken wij op dat, zoals uit de bloemlezing eerder in deze brief blijkt, er verschillende type fouten zijn. Een deel van de fouten zal slechts zichtbaar worden als verder gekeken wordt dan naar de aansluiting van gemeentelijke uitslagen en kieskringuitslagen. Uiteindelijk zal op stembureauniveau gekeken moeten worden. Op dit moment ligt de nadruk op de zetelverdeling. Echter hoe groot het probleem is en welke impact er is als het gaat om restzetelverdelingen, voorkeurstemmen bij de verkiezingen van maart

3 2017 of zetelverdelingen tijdens bijvoorbeeld de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 blijft onduidelijk. Uitgebreider onderzoek in de zomermaanden zou hier helderheid in kunnen verschaffen. Daarmee is niet gezegd dat alle fouten kunnen worden opgespoord. Gemeente (en kieskring) Amsterdam heeft de uitslagen op internet gepubliceerd. Of dit ook exact de uitslagen zijn die aan het centraal stembureau zijn gecommuniceerd zou uitgezocht moeten worden. Echter, Nieuwe Wegen haalt in de meeste stembureaus 0, 1 of 2 stemmen en in 1 stembureau 6 zetels. In Buiksloterkerk haalde Nieuwe Wegen echter ineens 37 stemmen. DENK heeft in dat stembureau 0 zetels, terwijl in vrijwel alle andere stembureaus de aantallen oplopen tot enkele tientallen. Dit is onwaarschijnlijk en zou nader onderzoek vergen door de processenverbaal erbij te pakken. Dat is echter in strijd met de kieswet. De stembescheiden zijn alleen in te zien voor justitieel onderzoek, tot uiterlijk 21 juni. Geen centraal uitslagenbestand De handmatige verwerking heeft als consequentie dat er geen centraal bestand is aangelegd met uitslagen. Ook dit is vooraf door ons aangekondigd. Tijdens de bespreking in 2012 van de aanpassingen op de Kieswet door de Tweede Kamer is expliciet besloten de Kiesraad geen wettelijke taak toe te dichten om verkiezingsuitslagen te verzamelen. De Kiesraad fungeert als centraal stembureau voor de verkiezingen van de Tweede Kamer, de Eerste Kamer en het Europese Parlement en stelt de officiële verkiezingsuitslagen voor deze verkiezingen vast. De Kiesraad is het adviesorgaan voor regering en parlement op het terrein van het kiesrecht en de organisatie en uitvoering van verkiezingen. Hoewel de aandacht nu uitgaat naar de uitslagen van 2017, zijn ook eerdere uitslagen in de database van de Kiesraad niet volledig. Zo ontbreken bij de uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen onder meer Zaltbommel en Gemert-Bakel op stembureauniveau. Verder worden bij gemeenteraadsuitslagen uitslagen van lokale partijen samengevoegd tot lokale partij. Ook als er meerdere lokale partijen in een gemeente actief zijn. In de uitslagen van het Nationaal Referendum uit 2016 ontbreekt een flink aantal gemeenten. Ook zitten er nog de nodige foutieve uitslagen in die slechts na intensieve analyse zijn op te sporen. Voor wetenschappelijke studies en analyses is dit problematisch. Dit is echter inherent aan de specifieke wettelijke taak die de Kiesraad heeft. Het vaststellen van een officiële uitslag levert een andere focus op dan het verzamelen en publiceren van de stemmen die per partij of kandidaat in ieder stembureau zijn uitgebracht. Zo heeft de Politieke Academie geen interesse in de verkiezingsuitslag maar in het aantal stemmen dat op een partij is uitgebracht in een stembureau. Politieke Academie weet bijvoorbeeld hoeveel stemmen op iedere partij zijn uitgebracht per stembureau in Boxmeer, ook al tellen deze stemmen niet mee in de officieel vastgestelde uitslag. Indien van de Kiesraad verwacht wordt dat ze de taak van verzamelen en publiceren van verkiezingsdata moet vervullen, zal de taakopvatting van de Kiesraad moeten worden aangepast en zal de Kiesraad instrumenten in handen moeten krijgen dit ook adequaat te doen. Politieke Academie beschikt over alle uitslagen per partij per stembureau van alle verkiezingen sinds de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 (behoudens GR10 en PS11 waar delen ontbreken). Middels eindeloze controles en patroonherkenningen zijn alle fouten zover herleidbaar gecorrigeerd en ontbrekende data aangevuld (de officiële uitslag respecterend voor de verkiezingsjaren vóór 2017). In 2017 was alles anders. Zoals in februari en maart in brieven voorspeld zou geen centraal bestand kunnen worden opgebouwd. Nadat duidelijk werd dat de telprocedure niet zou worden aangepast heeft Politieke Academie contact gezocht met alle gemeenten. Naar aanleiding daarvan heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken een nieuwsbief aan alle gemeenten gestuurd met instructie, onder expliciete verwijzing naar Politieke Academie, hoe om te gaan met de vraag van de Politieke Academie om uitslagen te verzamelen. Samengevat mochten er geen kopieën gemaakt worden van

4 de processenverbaal, geen foto s, mochten geen OSV-bestanden, geen excelsheet of welk document dan ook dat was gebruikt om de uitslag vast te stellen beschikbaar worden gesteld. Wat wel mocht was aantekeningen maken tijdens de ter inzagelegging periode, ook als dat betekent dat het procesverbaal zou worden overgeschreven. Politieke Academie heeft 88 uitzendkrachten in vier dagen alle gemeenten laten bezoeken om alle uitslagen per partij per stembureau over te schrijven. Daarna zijn er drie weken lang eindeloze controles uitgevoerd om alle fouten, soms in samenwerking met gemeenten of op basis van andere databronnen, zover bekend te corrigeren. Onder politieke druk probeert ook de Kiesraad alsnog een bestand op te bouwen. Omdat het uit de kluis halen van de processenverbaal anders dan voor strafrechtelijk onderzoek in de Kieswet expliciet verboden is en het ministerie gemeenten heeft geïnstrueerd om bestanden die gebruikt zijn om de uitslag vast te stellen niet beschikbaar te stellen, is de Kiesraad en zijn gemeenten aan handen en voeten gebonden wat nog wel beschikbaar kan worden gesteld. Dat de Kiesraad haar reputatie inzet om databestanden te verkrijgen en niet alle gemeenten de Kieswet goed kennen, leidt tot onwettige situaties. Dit wordt nog eens versterkt door de brief van de minister aan burgemeesters waarin ze nogmaals worden opgeroepen om data met de Kiesraad te delen. Dat betreft onder andere bestanden die gemeenten expliciet verboden was aan Politieke Academie beschikbaar te stellen. Was de Politieke Academie toegestaan wat de Kiesraad, en zo hebben wij ondertussen begrepen ook sommige politieke partijen, met steun van de minister nu lijkt te bewerkstelligen, dan had Politieke Academie de enorme investering die ze heeft moeten doen grotendeels achterwege kunnen laten. Politieke Academie houdt één en ander scherp in de gaten omdat de investeringen waartoe ze is aangezet door handelswijze van de overheid teniet kunnen worden gedaan door diezelfde overheid die zichzelf andere normen op lijkt te leggen en overtredingen van de Kieswet door gemeenten in deze oogluikend lijkt te bevorderen. Of de Kiesraad een correct en volledig bestand weet op te bouwen en beschikbaar te stellen valt echter nog te bezien. Zo zullen alle processenverbaal zoals beschreven in de Kieswet drie maanden na het aflopen van de inzagetermijn moeten worden vernietigd. Dat moment is aangebroken op 21 juni Op het aanbod van Politieke Academie om het bestand van Politieke Academie publiek toegankelijk te maken is afwijzend gereageerd. Politieke Academie ervaart interesse in de bestanden van uiteenlopende organisaties, waaronder politieke partijen, universiteiten en media naast particuliere data-analisten. Indien de Kamer wenst dat in de toekomst databestanden met uitslagen beschikbaar komen, is het te overwegen het advies van de Kiesraad in het evaluatierapport verkiezingen 2017 navolging te geven. De Kiesraad zegt daarin: het creëren van een wettelijke voorziening voor het op gemeentelijk niveau in uitzonderingsgevallen, namelijk uitsluitend indien en voor zover dat met het oog op de uitslagberekening noodzakelijk voorkomt, openen van verzegelde pakken met stembescheiden en het opnieuw tellen daarvan. Wel merken wij daarbij op dat de wens om geen discussie te krijgen over de uitslagen daarmee teniet zal worden gedaan. Maar discussie over de uitslagen is er nu ook. Samenvattend: U als tweede Kamer bent toezichthouder op de kieswet, waar de Kiesraad adviseur is. Het handmatig tellen is op zich robuust, indien de waarborgen om fouten op te sporen en te corrigeren zoals voorheen gebruikelijk was in werking zijn. In 2017 zijn deze zaken buiten werking gesteld met alle problemen van dien. Politieke Academie heeft door haar inzet om een volledig bestand met uitslagen te bouwen ervaren wat er allemaal mis is en mis kan gaan. Een analyse op gemeentelijk niveau kan bloot leggen hoe groot het probleem werkelijk is. Daarvoor is de volledige dataset nodig.

5 De kwaliteit van de beschikbare bestanden met uitslagen uit het verleden zijn niet zo goed als mogelijk gedacht wordt. Het verhogen van de kwaliteit van een uitslagenset is een arbeidsintensieve klus. Er is maatschappelijke interesse in correcte datasets met verkiezingsuitslagen. Voor 2017 zal het voor een orgaan als de Kiesraad niet meer mogelijk zijn een volledig en correct bestand op te bouwen. Zeker niet indien betrokken organisaties de Kieswet respecteren. Een volledig en zo goed als mogelijk correct bestand is op dit moment in bezit van Politieke Academie. Het proces ter inzagelegging van de processenverbaal is problematisch. De toegankelijkheid is beperkt en de inzagetermijn te kort. Controle van de verkiezingsuitslag is voor de burger zonder enorme investeringen niet mogelijk. De evaluatie die de minister nu voorstelt lijkt niet zo volledig te zijn als mogelijk is. Op 9 juni heeft de Kiesraad Politieke Academie laten weten uitslagen op gemeentelijk niveau te verzamelen. Uit de brief van de minister aan de Kamer blijkt dat dit op stembureauniveau is. In dat proces zal een deel van de gemeenten de Kieswet moeten overtreden om de data voor de Kiesraad beschikbaar te krijgen. Politieke Academie is begrijpelijkerwijs alert welke gemeenten dit betreft. Wij hopen met deze brief, in aanvulling op onze eerdere brieven, aanvullende voor het debat relevante informatie aangereikt te hebben. Wij zijn immer bereid tot het geven van een nadere toelichting. Met vriendelijke groet, Stichting Politieke Academie Frank van Dalen Joost Smits Naschrift: op onze website beschikbaar/ vindt u al onze eerdere brieven aan de Kamer, de nieuwsbrief 13 van het ministerie aan gemeenten, diverse andere relevante stukken en persberichten overzichtelijk bij elkaar, zodat u zichzelf een goed beeld kunt vormen over dit dossier.