Groene voetstappen in Utrecht

Transcriptie

1 Groene voetstappen in Utrecht Twee wandelroutes langs groene plekken in de Utrechtse binnenstad Startpunt: Utrecht Centraal Station / Mariaplaats

2 Groene voetstappen in Utrecht Milieucentrum Utrecht wil met dit boekje laten zien dat in het centrum van Utrecht op onverwachte plekken veel mooi groen aanwezig is. Soms zijn dit oude parken en tuinen die al eeuwen bestaan en door de gemeente onderhouden worden. Maar het kan ook gaan om binnentuinen die op initiatief van buurtbewoners aangelegd zijn. Al dit groen draagt bij aan de leefbaarheid van de stad en is het waard om behouden te blijven. Route en achtergrondinformatie: De blokjes tekst met de afkortingen er in vormen de route beschrijving. De verklaring van de afkortingen zijn als volgt: RD = rechtdoor LA = linksaf RA = rechtsaf OV = oversteken Bezienswaardigheden In de tekst genoemde bezienswaardigheden hebben een nummer ( t/m ) dat verwijst naar de kaart.

3 Route inkorten of aanpassen De gehele route bestaat uit een noordelijk en een zuidelijk deel. De noordelijke route is bijna 5 km lang, de zuidelijke ongeveer 3,5 km. Samen zijn ze ongeveer 8 km lang. Het is mogelijk beide routes in één keer te lopen; in de tekst vindt u aanwijzingen waar de routes op elkaar aansluiten. U loopt beide routes met de klok mee. Het is mogelijk de route gedeeltelijk te lopen en met de bus terug te gaan. Lijn 2, halte Domplein, richting CS Utrecht Lijn 2, Lange Nieuw Straat, halte Universiteitsmuseum, richting CS Utrecht Lijn 2, halte Ledig Erf, richting CS Utrecht Lijn 3 en 4, halte Lucasbrug, richting CS Utrecht Lijn 8, halte Wittevrouwenbrug (Wittevrouwensingel), richting CS Utrecht NB: de dienstregeling van deze buslijnen verandert waarschijnlijk in juni 2003.

4 De zuid route De route begint bij het Centraal station in Utrecht. Loop naar uitgang Moreelse park van Hoog Catharijne. Het Moreelsepark is een restant van Park Nieuweroord, dat bij de buitenplaats Nieuweroord hoorde. Het park werd in 1901 aangekocht door de gemeente Utrecht en later verkocht aan de Nederlandse Spoorwegen die er haar derde administratiekantoor bouwde (de inktpot). Achter dit gebouw ligt nog een restant van Park Nieuweroord. Een bijzonderheid zijn drie oude iepen uit de 18 e eeuw, de oudsten in ons land. Let ook op de omgevallen Vleugelnoot. Ga vervolgens LA richting Mariaplaats. Steek de Catharijnebaan over. Na enkele tientallen meters bevindt de Mariaplaats zich aan uw rechterhand. Sla nu RA naar Pandhof Sinte Marie. (Openingstijden: 1 apr-1 okt: 7-21 u, 1 okt-1apr: 8-18 u). Achter het gele gebouw voor Kunsten en Wetenschappen (conservatorium) ligt een kloostertuin, de Pandhof Sinte Marie. De 11 e -eeuwse Romaanse kloostergang rond de tuin is een overblijfsel van de voormalige Mariakerk. In de tuin staan meer dan 300 soorten planten, waaronder geneeskrachtige planten, verfplanten en bijbelse planten met tot de verbeelding sprekende namen als het Rozenkransje, Hemelsleutel en Jakobsladder. Ook is er een collectie Mariaplanten. De tuin zelf is niet historisch, maar de planten en kruiden zijn gegroepeerd naar historische

5 thema s. De tuin wordt al vele jaren door vrijwilligers onderhouden. Loop vervolgens door de Zadelstraat door naar de Dom. Voor de Dom RA onder groene poort door, Bisschopshof. Op de plaats waar nu de Bisschopshof is, stond tot 1803 het bisschoppelijk paleis. Nadat de gesloopte Bisschopshof opgeruimd was, kwam er op het terrein een bloemenkwekerij met de naam Flora s Hof. In 1961 werd het door verdere verbouwing sterk verkleinde binnenterrein een plantsoentje. In het hofje achteraan zijn stenen driehoeken geplaatst met verschillende afbeeldingen uit het leven van Sint Maarten, de beschermheilige van Utrecht. Deze zogenaamde wimbergen (de driehoeken boven de ramen), zijn afkomstig van de Domkloostergang, boven de zuilen, waar nu kopieën zijn te zien. Loop de Bisschopshof aan de andere kant uit. Domplein OV. Naast de Domkerk ziet u aan de rechterkant een groene poort, loop deze in. U bevindt zich nu in de pandhof van de Dom (Openingstijden: ma-za u, zo u). Verborgen achter de lange muur tussen de Domkerk en het Academiegebouw ligt de Pandhof van de Dom, een siertuin met authentieke elementen van de kloostertuin zoals buxushaagjes. Er groeien oude middeleeuwse sierplanten, zoals Violier, maar ook keukenkruiden, verfplanten en medicinale planten. Alle planten zijn op kleur of soort ingedeeld. De Pandhof van de Dom is pas in 1962 als tuin ingericht.vroeger bestond deze ruimte waarschijnlijk uit grasvelden, gescheiden door middenpaden. Later was zij zelfs geheel bestraat.

6 De zuid route Loop de pandhof door en vervolg de weg door de pandhof aan de andere zijde te verlaten. U staat nu in de straat Achter de Dom. Sla hier RA de Nieuwegracht op. Ga aan de rechterkant van de Nieuwegracht lopen. Na enkele meters bevindt zich rechts de Hofpoort. RA de poort in. Om de hoek links ziet u de zijmuur en het dwarsschip van een kerk. In het plaveisel zijn nog wat fundamenten aangegeven. Sinds 1050 stond de Paulusabdij op dit terrein. In 1707 werd de Pauluskerk grotendeels afgebroken en werden er huizen gebouwd. Dit is het enige van de Paulusabdij dat op dit moment voor het publiek zichtbaar is. Verlaat de Hofpoort en ga RA de Nieuwegracht op. Ga de eerste brug over de Nieuwegracht over. Hier kunt u met een trap naar beneden en loopt u onderlangs de Nieuwegracht tot de volgende trap. Als u langs de werfkelders loopt ziet u verschillende muurplanten, zoals Muurleeuwenbek en Tongvaren. De plantengroei op de grachtenmuren is

7 mogelijk door de speciale omstandigheden op de muur. Die zijn te vergelijken met een rotsachtig berggebied. Doordat de muur verticaal is, kan zich alleen in spleten en richels op den duur een bodemlaagje vormen. Hier haalt de plant zijn voedingsstoffen uit. Deze aarde ontstaat door verwering van baksteen en metselspecie en door ophoping van zand en andere kleine deeltjes, die door wind en regenwater aangevoerd worden. De temperatuur van een muur kan sterk schommelen. Planten zoeken vaak een plekje, dat stabieler is, zoals in de schaduw van een boom of bij een druppelende regenpijp. Ook de zuurgraad is een belangrijke factor voor planten. Net gemetselde muren zijn vaak te basisch (niet zuur genoeg), zodat er niets kan groeien. Door inwerking van regenwater, waarin zuren opgelost zijn, wordt dit in de loop van de tijd beter. Sommige planten komen voornamelijk op muren voor en heten hier ook naar: Muurmos, Muurvaren en Muurleeuwenbek.Als er eenmaal planten op een muur groeien, komen er ook meer mogelijkheden voor allerlei beestjes zoals spinnen, duizendpoten, pissebedden, slakjes en insectensoorten. Deze eten dode plantenresten en sommige soorten ook ongewervelde dieren. Ze vormen een belangrijke schakel bij de afbraak van organisch materiaal en zorgen ook ongewild voor de verspreiding van de muurflora.

8 De zuid route Ga RA de Brigittenstraat in. Loop door tot Lepelenburg. Lepelenburg behoort tot het Singelplantsoen. Het Singelplantsoen is ontworpen door de 19 e -eeuwse landschapsarchitect Jan David Zocher. Het was de bedoeling om op de plaats van de middeleeuwse stadsmuur een wandelgelegenheid aan te leggen met veel romantische doorkijkjes en onverwachte elementen. Dit plan is ook uitgevoerd. In 1122 werd begonnen met het graven van de stadsbuitengrachten en de aanleg van een wal. Deze bepaalden tot ongeveer 1850 de stadsgrenzen. In de 16 e eeuw voldeden de middeleeuwse muren niet meer, door de ontwikkeling van het geschut. De muren werden verlaagd en verstevigd met aarden wallen, waarop bomen gingen groeien en illegaal tuinen werden aangelegd. Ook werden vier stenen bastions aangelegd: Morgenster, Zonneburg, Manenburg en Sterrenburg. Morgenster is er niet meer, de andere drie nog wel. In 1577 legde Stadhouder Willem van Oranje nog eens vijf aarden bolwerken aan: Begijnenbolwerk,Wolvenburg, Lucasbolwerk, Lepelenburg en Mariabolwerk. Het Mariabolwerk werd in de 17 e eeuw al weer opgeruimd, om het scheepsverkeer in de Singel gemakkelijker te maken. In de 19 e eeuw is de verdedigingsfunctie, mede door aanleg van de Hollandse Waterlinie, verdwenen. Hierdoor raakten de stadswallen sterk in verval. In 1828 wilde burgemeester van Asch van Wijck de verdedigingswerken slopen. De architect J.D. Zocher maakte een plan voor de inrichting van de stadwallen tot een stadspark. Hij had al ervaring met het park, dat hij in Haarlem op de

9 plaats van de verdedigingswerken had aangelegd. In de plannen van Zocher moesten alle middeleeuwse resten weg. Door geldgebrek werden niet alle plannen uitgevoerd. In 1834 werd begonnen met de aanleg van het plantsoen van Wittevrouwen tot aan Zonnenburg. Daarna volgden Manenburg en in 1840 Sterrenburg.Tijdens de uitvoer van de plannen kwam er steeds meer kritiek, vooral omdat veel particuliere bebouwing en tuinen moesten verdwijnen. Als laatste werd in 1872 het Begijnenbolwerk afgegraven en beplant. Het Singelplantsoen is een van de alleroudste nog bestaande openbare parken in ons land (en daarbuiten). Er staan meer dan 750 monumentale bomen, waarvan zo n 350 uit de aanlegtijd. (Zie ook verderop in noord route). Historisch gezien hadden de stadsgrachten in eerste instantie dus een verdedigingsfunctie. Met de aanleg van het Singelplantsoen werd de functie vooral recreatief. Tegenwoordig speelt naast de recreatieve functie ook de ecologische waarde een rol. De eerste straat RA de Bruntensteeg in. Loop de steeg door langs de oude arbeidershuisjes (ca. 1860) die zich bevinden aan uw rechterhand. Ga RA en meteen weer RA. Loop nu de groene binnenplaats op. De Bruntenhof is een complex vrijwoningen: kleine huisjes waar bewoners geen huur voor hoefden te betalen. De huisjes, bestemd voor katholieke gezinnen, werden in 1621 gebouwd in opdracht van mr. Frederik Brunt, de bewoner van het huis Groot Lepelenburg. Hij was een rijke advocaat.

10 De zuid route De tuin van de Bruntenhof is een reconstructie van een 17 e eeuwse binnenhof. De tuin is symmetrisch en ook bij de keuze van kruiden en planten is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij die tijd. RD, min of meer in het verlengde van de Bruntensteeg; dit is een wandelpad langs de Stadsbuitengracht, parallel aan het Servaasbolwerk. Hier staat de Bevrijdingsboom, geplant in Achtereenvolgens worden de Bolwerken Zonnenburg (nu sterrenwacht) en Manenburg gepasseerd. Op de drie bolwerken zien we zeldzame en gaaf bewaarde voorbeelden van laat-middeleeuwse kazematten en bastionwoningen. In Zonnenburg is al jarenlang een winterverblijfplaats van een aantal soorten vleermuizen, waaronder de zeldzame Franjestaart, gevestigd. Zonneburg is recent verbouwd. Om de vleermuizen niet te verstoren hebben de werkzaamheden tijdens hun winterslaap stil gelegen.

11 NB:Vlakbij Zonnenburg (een historisch sterrenwachtgebouw uit ca. 1840) is Museumtuin de oude Hortus. Omdat hier entree voor verschuldigd is en de openingstijden beperkt zijn, is deze tuin niet opgenomen in de wandeling. Hieronder vindt u de adresgegevens, zodat u eventueel de tuin kunt opnemen in uw wandeling. De oude Hortus Botanicus werd in de 17 e eeuw gesticht en bevindt zich sedert het begin van de 18 e eeuw aan de Nieuwegracht. Het is een bijzonder complex van met hortustuin, oude kassen, oranjeriëeen en het voormalige Botanisch Laboratorum. De oranjerie aan de Nieuwegrachtzijde is vermoedelijk de oudste in ons land (1726). In de tuin staat de oudste Japanse notenboom (Ginkgo) van Europa uit ca Lange Nieuwstraat 106, 3512 PN Utrecht, tel De ondergroei van de singels bestaat voornamelijk uit gras, dat regelmatig gemaaid wordt. De steilere oevers aan de buitenkant worden maar een keer per jaar gemaaid. Daardoor krijgen Scherpe boterbloem, Gewoon nagelkruid, Fluitenkruid, Look zonder look, Draadereprijs,Veldzuring, Gewone vossenstaart en Glanshaver een kans. In het voorjaar bloeien Speenkruid, Krokus, Narcis en hier en daar Vogelmelk en Maarts viooltje. Door de bomen is het s zomers te donker voor bloeiende planten. De bomen en planten bieden op hun beurt weer onderdak aan andere planten en dieren, maar ook aan bijvoorbeeld paddestoelen.vooral oudere bomen met holen en kromme takken zijn aantrekkelijk. Zonneburg is een van de boomrijkste bolwerken, waardoor daar de meeste broedvogels voorkomen. Om de natuurwaarden te behouden en te vergroten is het van belang dat er genoeg verbindingswegen voor plant en dier zijn. Ook ecologische verbindingszones tussen het groen in de stad en er buiten is van belang.

12 De zuid route Het Singelplantsoen is vanwege de cultuurhistorische waarden op de Rijksmonumentenlijst geplaatst. Er wordt gewerkt aan een beheersplan waarbij zowel aan de cultuurhistorie als aan de natuur recht wordt gedaan. Aan het einde van het wandelpad onder de poort door RA de Twijnstraat in. Bij de eerste zijstraat LA de Wijde watersteeg in. Ga dan RA Twijnstraat aan de werf. RD tot het eind, bij de trap weer omhoog. LA Oudegracht (hier kunt u ook onderlangs de werf lopen). De tweede brug over, LA Geertestraat in. Ga bij het Geertekerkhof RD, aan het einde van de straat RA het Geertebolwerk op. Tweede straat RA, Andreasstraat. Eerste straat LA Andreashof. In de Andreashof LA, aan het eind RA, Geertebolwerk. De Andreashof in haar huidige vorm is 15 jaar geleden ontstaan, toen de gemeente de woningen uit 1826 in de Tuinstraat wilde slopen. De bewoners waren het hier niet mee eens en wisten de gemeente te overtuigen van de waarde van de huizen. Helaas werden de historische huizen toch gesloopt, maar wel als kopieën herbouwd, waardoor toch een beeld van een stukje sociale geschiedenis bewaard is gebleven. De gevelsteen is origineel. Het hofje is eigendom van de gemeente, maar wordt onderhouden door de buurtbewoners. In de Andreashof staat een van de oudste Ligusters van Utrecht.

13 RA tot aan hotel Karel V (Duitse Huis). RA en loop de tuin door richting Springweg. Eind Springweg LA naar de Mariaplaats. Hier is de wandeling gestart. Op het terrein waarop nu Hotel Karel V zich bevindt, werd tussen 1348 en 1359 de nieuwe hoofdzetel voor de Ridderlijke Duitse Orde gebouwd. De taak van de Duitse Ridders was, naast de verdediging van het geloof ook de verzorging van zieken, gewonden en bejaarden. In 1808 dwong koning Lodewijk Napoleon de Duitse orde het Duitse huis af te staan en werd er in 1811 een militair hospitaal gehuisvest. Het militaire hospitaal heeft in de geschiedenis van Utrecht altijd een prominente plaats ingenomen en is tot 1986 als zodanig in het Duitse Huis gevestigd geweest. De Duitse Ridders huisden een tijd in de Hofpoort op de Nieuwegracht. Sinds 1999 is de Ridderlijke Duitse orde terug in een deel van het gebouw. De Noordelijke tuin van het Duitse Huis werd de Officierentuin genoemd. Dit gedeelte van de tuin is niet openbaar. Hij is aan het begin van de 20 e eeuw aangelegd als patiëntentuin van het militair hospitaal. De Ginkgo en Oosterse plataan zijn al aan het eind van de 18 e eeuw aangeplant. In de tuin is verder onder andere een Pluim-es te vinden.

14 De noord route Startpunt: Mariaplaats, LA Mariastraat, LA Steenweg, direct RA Bakkerstraat. Oude gracht OV, RD Vinkenburgstraat. Links van de brug over de Oudegracht (de Bakkersburg) ziet u boven de deur en de gewelfboog van een restaurant een groep tongvarens. In de Vinkenburgstraat vind u het VVV Loop langs het postkantoor over de Neude. OV Potterstraat, Loeff Berchmakerstraat in. Derde straat LA, Jacobijnenstraat. RA Oudegracht. Onderlangs de Oudegracht zijn ruimten aangelegd waar kliko s uit het zicht, ondergronds, worden opgeborgen. Dit is een van de dingen die gedaan worden om de aanblik van de werven mooi te houden.afval wordt met de afvalboot opgehaald, omdat zware vuilniswagens niet op de grachten mogen of kunnen rijden. Hetzelfde geldt voor de aanvoer van frisdranken en bier naar de horecagelegenheden aan de werven. De aanvoer gebeurt met de bierboot. Dit voorkomt oponthoud op de grachten en draagt bij aan een bereikbare binnenstad.

15 LA brug over. Ga vervolgens RD Nieuwe Kade. Loop hier onderlangs het water en ga met het trapje bij de Monicabrug omhoog. Let hier op de muur met muurplanten. De muur is zo gebouwd dat tussen de stenen ruimte is voor planten. De muur is op te vatten als een verticale tuin; de plantjes werden handmatig aangebracht. Na de oorlog werd in 1959 voor het eerst gesproken over demping van de singels voor de aanleg van een rondweg. Na verschillende plannen en zelfs weigeringen van vergunningen door het ministerie van Cultuur, recreatie en maatschappelijk werk werd in 1968 uiteindelijk een deel van de singel tussen de Bemuurde Weerd en het Sterrenbos gedempt. De jaren er na bleven steeds voorstellen voor het weer open maken van de singels de kop opsteken. In 2000 werd het stuk singel bij de Nieuwe Kade, dat in gebruik was als parkeerplaats, opnieuw uitgegraven en vol water gezet. Er zijn plannen om ook de Catharijnesingel weer haar oude functie terug te geven.

16 De noord route Sla hier RA en ga de brug over. Direct weer RA Weerdsingel Weerdzijde. Loop langs de steigers. Aan het einde omhoog. Tussen de steigers en de oevers is ruimte gemaakt voor moerasvegetatie. s Zomers bloeit hier veel kattenstaart. De brug (sluizencomplex) over, aan het einde van de brug RA Bemuurde Weerd OZ. Brug over, bij Nijntjepleintje LA Eerste Achterstraat. In de Eerste Achterstraat (eigenlijk een restant van een vroeger straatje achter de Middeleeuwse wal) zijn door bewoners geveltuintjes aangelegd. Met name in de zomer geeft dit een groene aanblik.

17 Aan het einde van de Eerste Achterstraat LA van Asch van Wijckstraat, direct RA van Asch van Wijckkade. Al zo n 15 jaar lang worden hier de taluds van de Singel door buurtbewoners beplant met bollen.via gewone bollen en ecologische bollen schakelt men langzaam over op bollen van stinzeplanten. Deze onderhoudsarme voorjaarsbloeiers zijn zeer geschikt voor de singelkanten. Stinzeplanten zoals Oosterse sterhyacint,vogelmelk, maar ook sneeuwklokjes en wilde narcis werden door eigenaren van landgoederen meegebracht van hun buitenlandse reizen (stinze is fries voor herenhuis). Aan het einde van de van Asch van Wijckkade RD Plompetorengracht. Bij de Plompetorenbrug zijn interessante muurplanten te zien waaronder Steenbreekvaren, Muurvaren, Eikvaren en Mannetjesvaren. De Steenbreekvaren is evenals de Tongvaren tegenwoordig door de wet beschermd. Onlangs zijn de grachtmuren hier met veel zorg gerestaureerd waarbij de muurplanten behouden werden.

18 De noord route RD Wolvenstraat, richting het Wolvenplein (Huis van Bewaring). Het Huis van Bewaring aan het Wolvenplein is gebouwd in 1856 op het bolwerk Wolvenplein (zie voor meer informatie over de singels de zuidroute) Het is een van oudste gevangenissen van Nederland en de tweede cellulaire gevangenis die ons land rijk is. De ligging van het Huis van Bewaring is uniek, midden in het centrum van de stad Utrecht omringd door woningen. Het Wolvenplein gaat hier over in de Wittevrouwenkade. Let op de monumentale Platanen en Haagbeuken. Wittevrouwenstraat OV. Op het kruispunt van de Wittevrouwenkade en de Wittevrouwenstraat stond tot 1858 de Wittevrouwenpoort. Deze werd gesloopt voor de aanleg van het plantsoen. In de plaats van de poort werd een controlepost gebouwd, de voormalige politiepost. Op het dak van dit gebouw staat een klok, omdat ook de Wittevrouwenpoort een klok had. Loop richting Lucas Bolwerk (Stadsschouwburg) via het wandelpad langs de Singel. Het Lucasbolwerk was, voordat het tot het Singelplantsoen ging behoren, een buitenplaats met een fabriek en een directeurswoning. Omdat dit privébezit was, kon het niet snel worden opgekocht en afgebroken. Het woonhuis is tot 1872 blijven bestaan. In de nieuwe aanleg van het Lucasbolwerk was een muziektent opgenomen. In 1939 is een deel van het park opgeofferd aan de stadsschouwburg, een ontwerp van Dudok. Het gemeentebestuur wil hier een ondergrondse parkeergarage, die in strijd is met het park als monument. OV Nobelstraat. RD wandelpad langs de Singel. Volg de weg tot Lepelenburg.

19 Bij het begin van het wandelpad, na het oversteken van de Nobelstraat, zijn rechts restanten van de Middeleeuwse stadmuur zichtbaar. - Vanaf hier is de route hetzelfde als het begin van de zuidelijke route. Op de kaart kunt u zien welke dingen hier te vinden zijn. - In plaats van RA de Brigittenstraat in kunt u ook rechtdoor de Bruntensteeg in en vervolgens langs de Singel, de zuidelijke lus lopen. Lees daarvoor verder bij de zuid route vanaf nummer Volg anders onderstaande route. Bij Lepelenburg RA Brigittenstraat. Aan het einde RA Nieuwegracht, richting de Dom. Bij Pausdam LA,Trans. Aan het einde van deze straat RA. Onder de Dom door, Servetstraat, Zadelstraat, Mariaplaats, Catharijnebaan OV richting CS. Paardenveld UTRECHT CENTRAAL WEERDSINGEL HOOG CATHARIJNE Stadsbussen Stationshal Streekbussen Godebaldkwartier (uitgang Hoog Catharijne) Nieuwekade Bakkerstraat Bemuurde Weerd OUDEGRACHTWEERDZIJDE Nijntjepleintje Steenweg Duitse Huis Neude Van Asch Zadelstraat Breedstraat Stadhuis Van Wijckskade Loef Berchmakerstraat Janskerkhof Domtoren Domkerk Trans Hofpoort Plompetorengracht Postkantoor Milieucentrum Vredenburg Wittevrouwenstraat Nobelstraat Stadsmuur Achter de Dom Pausdam Huis van Bewaring Brigittenstraat Bruntenhof WITTEVROUWENSINGEL Lucasbolwerk Stadsschouwburg MALIESINGEL Lepelenburg Bevrijdingsboom OUDEGRACHTTOLSTEEGZIJDE Springweg Lange Nieuwstraat NIEUWE GRACHT Tuinstr. Sterrenwacht Zuidroute Noordroute Retourroute noordelijk deel CATHARIJNESINGEL Geertekerk Geertestr. Centraal Museum Twijnstraat Oude Hortus TOLSTEEGSINGEL Zonnenburg 500 meter Ledig Erf Manenburg Sterrenburg

20 Colofon Deze wandelroute is een product van Milieucentrum Utrecht in samenwerking met de Milieupunten. De route is ontwikkeld door Milieucentrum Utrecht. Het is de bedoeling dat in 2003 door de Milieupunten in verschillende wijken van Utrecht groene wandelroutes worden ontwikkeld die aansluiten op deze binnenstadsroute. Milieucentrum Utrecht stimuleert burgers, organisaties en beleidsmakers tot initiatieven voor een natuur- en milieuvriendelijke stad. Auteurs: Elke Boesewinkel en Fenneke Thors Vormgeving: Anton van der Vlis Fotografie: Fenneke Thors, Elke Boesewinkel, Anton van der Vlis en Esther Pennarts Cartografie: Paul Mouwes Met dank aan: Heleen Claringbould, Bert Maes en Tine de Vries Druk: USP Oplage: e druk: 2002 ISBN Deze wandelroute is financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van de gemeente Utrecht, FredFoundation te Hilversum en de Nationale Postcodeloterij. Gemeente Utrecht Uw commentaar en reacties op deze wandelroute zijn welkom en worden verwerkt in eventuele volgende edities. Milieucentrum Utrecht Oudegracht AS Utrecht tel fax