NOTEN. Boek I LENTE I H.1 DE GEEST UIT DE FLES

Transcriptie

1 NOTEN Boek I LENTE I H.1 DE GEEST UIT DE FLES 1 Annine van der Meer, Van Sophia tot Maria, de Wedergeboorte van de verborgen Moeder, Geesteren, 2008, (afk. VSTM) met verw. naar de Handelingen van Thomas. caput 27 en 50: Kom, Heilige Geest (c. 27) Kom volmaakte barmhartigheid. Kom gemeenschap met het mannelijke. Kom, die de geheimenissen van de Uitverkorene begrijpt. Kom die deel heeft aan elke wedkamp van de edele Strijder. Kom, rust die de verborgen dingen aan het licht brengt en de onzegbare dingen openbaar maakt. Heilige duif, die de tweelingjongen voortbrengt. Kom verborgen moeder. Kom die gezien wordt in haar werken en vreugde geeft, en rust voor allen die met haar verbonden zijn. Kom en heb gemeenschap met ons in deze eucharistie, die we vieren in uw naam en in het liefdemaal, waartoe we op uw uitnodiging verzameld zijn (c. 50); A.F.J. Klijn, Apocriefen van het Nieuwe Testament II, 97; zie VVTM p.461 n.45 voor c. 27 en n. 46 voor c Tobias Churton, Geschiedenis van de Gnosis. De kennis van het hart. Utrecht, 1989, 7. I H 2 DE WETENSCHAP ONTDEKT DE VERBORGEN MOEDER Vele in deze paragraaf ter sprake gebrachte auteurs zijn ook terug te vinden in de Bibliography Matriarchal Studies van Heide Göttner-Abendroth en Barbara Alice Mann, samengesteld door beide auteurs in april 2015 en te vinden op 1 Cornille, Vrouwen in de Wereldgodsdiensten, John Lubbock: Prehistoric Times, 1865 gebruikt de term prehistorie voor het eerst. Baseert zich op de Franse geleerde Jacques de Boucher de Perthes. In Frankrijk wordt l abbé Breuil de vader van de archeologie; Claudine Cohen, La Femme des origines, 92; Shahrukh Husain, De Godin. Het matriarchaat. Mythe en archetype. Schepping, vruchtbaarheid en overvloed, Kerkdriel, 2002, Zie mijn latere boeken Venus is geen Vamp, Geesteren, 2009, (afk. VIGV) 68, en the Language of MA the primal mother. The evolution of the female image in 40,000 years of global Venus Art, Den Haag, 2013, (afk. LOMA) and summary ; Tom Harpur, de Heidense Christus. Herontdekking van het verloren licht. Deventer, 2004, Zie mijn in noot 3 genoemde boeken; het is ook een terugkerend thema in mijn latere boeken over De Zwarte Madonna, Nehalennia en De Drie Dames uit Duitsland (Den Haag, 2015); Patricia Rice, Prehistoric Venuses: Symbols of Motherhood or Womanhood?. Journal of Anthropological Research 37 (1981) ; Critici zijn: Marcia-Anne Dobres, Re-presentation of Paleolithic Visual Imagery: Simulacra and Their Alternatives. Occasional Papers of the Kroeber Anthropological Society. J. Hyland ed., (1991) en Sarah M. Nelson, Diversity of the Upper Paleolithic Venus Figurines and Archaeological Mythology. Powers of Observation: Alternative Views in Archaeology. S. M. Nelson en A. K. Kehoe eds., Washington (1990), 11-22; Exploring Gender Through Archaeology 54 n Göttner, Das Matriarchat I, 9. 6 Zie verder deel II h 6 over de Vrouwe van Anatolië; Mellaart, Excavations at Hacilar, vol 1, Statuettes and Figurines Hacilar I, 184 geeft lijst van beeldjes en fragmenten; zie ook VIGV en LOMA deel 1 h 6. 7 Zie verder deel II h 6; Mellaart, Excavations at Hacilar, vol 1, Statuettes and Figurines Hacilar I, 178 geeft overzicht van verspreiding van de 76 beeldjes over de huizen; zie ook VIGV en LOMA deel 1 h 6. 8 Mellaart, Catal Hüyük, Van der Meer, Nieuw Licht op Nehalennia. Een Zeeuwse Moedergodin uit de vaderlandse geschiedenis, Den Haag, 2015; P. Stuart, Nehalennia. Documenten in steen. Goes, 2003, 30, afb. 21; Ada Hondius-Crone, The temple of Nehalennia at Domburg. Amsterdam, 1955, Claudine Cohen, la femme des origines, 92: missionaris Vader Joseph-Francois Lafitau, Moeurs des sauvages amériquains, 1724 over de gynocratie bij Hurons en Irokezen; Eduard Gerhard in 1849 (er is één grote godin); J. F. MacLellan, Primitive Marriage, 1875 (over primitieve matriarchaat). 11 Göttner, Das Matriarchat I, 40-9; Cohen, la femme des origines, 105: stichter van de etnologie: Henry Lewis Morgan, Primitive Society, 1877 (evolutionisme: primitieve wilden, onbeschaafde barbaren en beschaafden). 12 Eva Cantarella, Pandora s Daughters, The Role and Status of Women in Greek and Roman Antiquity. Londen, 1981, Walker, The Woman s Encyclopedia, onder motherhood, 689 voor reeks van kenmerken die G. R. Taylor aan deze twee maatschappijvormen gaf. 14 Göttner, Das Matriarchat, 33-39; Johann-Jakob Bachofen, Das Mutterrecht. Basel, 1861, pionier van het matriarchaatsonderzoek formuleert these van het oermatriarchaat. 495

2 Van Venus tot Madonna 15 Göttner, Das Matriarchat, 50-64; zie Bibliography Matriarchal Studies by Heide Göttner-Abendroth en Barbara Alice Mann Cohen, la femme des origines, ; Friedrich Engels, Die Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staates, 1883 neemt sociaal/economische stadia van Morgan over. Na hem komen in de toenmalige Sovjet-Unie: Nicolaï I. Marr (1919), Piotr P. Efimenko (1931), Zoia A. Abramova en Serguëi Zamiatnine. Deze laatste pleit voor religieuze betekenis. Veel figurines gevonden in Kostenki, Gagarino, Avdeevo en Mal ta in Siberië. Stalin sterft Daarna wordt de Russische archeologie bevrijd van dogmatische kaders. Men doet afstand van het evolutionisme; over Zoia A. Abramova zie LOMA Hutton, The Neolithic Great Goddess: A Study in Modern Tradition, Antiquities, vol 71 (maart 1997); ook in: The Pomegranate 2 (herfst 1997), 22-35, 24-30: Cambridge Groep (academisch) waaronder Jane Ellen Harrison, Prolegomena to the study of Greek religion. Cambridge, 1903 en Themis. Cambridge, Zij geldt als conservatief en feministisch. Deel van de groep zijn ook de Britse archeologen G. D. Hornblower (1929) en Gordon Childe (1940) en O. G. S. Crawford (1953); zie voor Crawford VIGV onder ooggodin en LOMA onder eye (goddess). 17 Robert Briffault, The Mothers. I, II, III, Londen, Hutton, The Neolithic Great Goddess: A Study in Modern Tradition, 24-30: voor het grote publiek en buiten academische kring schrijven: Harold J. Massingham, World without end, Londen, 1932 en de dichter Robert Graves, The White Goddess, New York, Er is het invloedrijke echtpaar bestaande uit de schrijfster en Brits UNESCO-lid Jacquetta en wetenschapper Christopher Hawkes met hun publicaties gedurende Er is Michael Dames, The Silbury treasure: the Great Goddess rediscovered, Londen, Voor Marija Gimbutas zie deel II h 11. Van vroeg naar laat: Margaret Mead, Male and Female. A Study of the Sexes in a Changing World, New York, 1949; Simone de Beauvoir, La deuxième Sexe, 1949 (gouden tijdperk van de vrouw is een mythe); Jane Ellen Harrison, Jaquetta Hawkes, Marija Gimbutas, Margareth Ehrenberg; Heide Göttner-Abendroth, Die Göttin und ihr Heros, München, 1980 en Die Tänzende Göttin. München, 1982 en Das Matriarchat I, II.1, II.2, Stuttgart, 1988, 1991, 1995; Merlin Stone, When God was a Woman, New York, 1976; Marilyn French, From Eve to Dawn of in Ned. vert. Een vrouwelijke geschiedenis van de wereld, Amsterdam, 1995; Riane Eisler, The Chalice and the Blade: Our History, Our Future. De Kelk en het Zwaard, Londen, 1993; Jean Markale, Women of the Celts, De Keltische Vrouw, Hutton, The Neolithic Great Goddess: A Study in Modern Tradition, 30; Ken Wilber, Integrale psychologie, Deventer, 2001, 287; Frank Visser, Ken Wilber. Denken als passie, Rotterdam, 2001, Gender-studies van Diane Fossey, Jane Goodall, Adrienne Zihlman, Nancy Tanner en Margareth Ehrenberg. Zij zijn tégen het androcentrisme van man the hunter. En vóór de these van woman the gatherer ; overzicht bij Göttner, Das Matriarchat I ; Nancy Tanner deed onderzoek in Sumatra bij de Minangkabau en schreef het boek On becoming Human, 1981; zie Bibliography Matriarchal Studies van Heide Göttner-Abendroth en Barbara Alice Mann 22 James George Frazer, The Golden Bough, Londen, 1890, 1994; Mircea Eliade, Sjamanisme en archaïsche Extasetechniek, 1980; Joseph Campbell, The Masks of God, 4 dl. wereldmythologie; The Hero With a Thousand Faces, Princeton, 1949; Peter Kingsley, Verborgen plaatsen van Wijsheid, Deventer, Verg. het werk van de archeologen Jean Clottes en David Lewis-Williams (zie lit.lijst). David Lewis-Williams, The Mind in the Cave, legt verbinding met de neurologie en het onderzoek van Nobelprijswinnaar en neuroloog Gerald Edelman, , de psychologie en het onderzoek van de psycholoog Julian James, 287 en de belangstelling binnen de neurotheologie voor het sjamanisme, 289; Maarten Timmer, Van Anima tot Zeus. Encyclopedie van begrippen uit de mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Rotterdam, 2001 onder lemma s archaïsch denken, 57 en primitief denken, primitieve geestestoestand en primitieve volken, Barbara Tedlock Ph. D., The Women in the Shaman s Body. Reclaiming the Feminine in Religon and Mecicine, New York, 2005, 28, 34 n 14 en 15, 70: voor de mannelijke sjamaan was er de vrouwelijke sjamaan die in de geschiedschrijving tot voor kort louter beschreven werd als zijn assistente ; Layne Redmond, When the Drummers were Women. A Spiritual History of Rhythm, New York, 1997, 41; VIGV 96-99; LOMA deel I h 4 par 13.1 Venus as shamaness n met verw. naar Tedlock, Redmond en Felicitas Goodman; Sarah Milledge Nelson, Shamans, Queens, and Figurines. The Development of Gender Archaeology, Walnut Creek, 2015; Peter Kingsley, Verborgen Plaatsen van Wijsheid, Deventer, 2003, 74, Jean Clottes en David Lewis-Williams, Les Chamanes de la Préhistoire. Transe et magie dans les grottes ornées. Parijs, 1986, Ibid., Ibid., 29; R. J. Stewart, Scheppingsmythen. Baarn, 1989: de drie werelden, 22; Monica Sjöö en Barbara Mor, The Great Cosmic Mother. Rediscovering the Religion of the Earth. New York, 1991, 496

3 Noten 101 cosmic tree; Jane Harrison, Themis, 120-1, 212 over eenheidsbewustzijn in totemisme en magie; Zie mijn boeken over de Zwarte Madonna en de Moedergodinnen Nehalennia en De Drie Dames uit Duitsland; de actieradius van een Moedergodin beslaat deze drie regionen. 28 Freke en Gandy, Jesus Mysteries, 7 gebruiken de term voor de gnostici. 29 Ibid., 103 over de archaïsche mens die streeft naar innerlijke wedergeboorte, kennis die overgeleverd wordt in de heidense en christelijke gnostiek. 30 Zie verder p. 381; register onder necromantie voor talloze verwijzingen in dit boek; Daniel Ogden, Greek and Roman Necromancy. Princeton, 2001, 139, 265; Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves. Women in Classical Antiquity, 14, 43 vrouwelijke klaagster is een van de oudste afbeeldingen op vazen; 44 geeft de relatie die de vrouw in Griekenland van oudsher met de dood heeft, aan. 31 Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves, Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, Timmer, Van Anima tot Zeus, 115 onder boom, 428 onder levensboom en 804 onder wereldboom; Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion, 44 waar hij de wereldboom op de ring van Nestor beschrijft. 34 Tobias Churton, Geschiedenis van de Gnosis, Utrecht, 1989, Elaine Pagels, The gnostic Gospels. Harmondsworth, Robert Graves, The White Goddes, New York, 1975; Robert Graves, Griekse Mythen, Baltimore, 1955; Robert Graves en Raphael Patai, Hebrew Myths, The Book of Genesis, Londen, Graves is door de wetenschap als dichter doodgezwegen. 37 Efraim Shmueli, Seven Jewish Cultures; a Reinterpretation of Jewish History and Thought (1980) 12, over zeven cultuurperiodes in de geschiedenis van Israël; 39 wijst op het gebruik van historische modellen bij Hegel, Spengler, Voeglin en Toynbee; 43 er zijn vijf methodes van interpretatie: de reconstructieve, de creatieve/constructieve, de destructieve, de kritisch-wetenschappelijke en de nieuwe comparatieve en perspectivistische methode; stelt dat iedere Israëlische cultuurperiode op eigen manier omging met heilige teksten. 38 Tjeu van den Berk, Het mysterie van de hersenstam. Zoetermeer, 2001, hoofdstuk 2 Hersenstam en hersenschors, twee werelden apart, Carl Gustav Jung: Gesammelte Werke. Studienausgabe in 20 Bänden. Zürich, 1972; C. G. Jung. Collected Works, 20 vols., Sir Herbert Read et al. ed., Londen, , vol 8; Henri Ellenberger, The Discovery of the Unconscious: The History and Evolution of Dynamic Psychiatry, New York, 1970; Annine van der Meer, De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, De Moeder van Donker en Licht en haar dochter Maria Magdalena, Den Haag, 2015, Erich Neumann, The Great Mother, An Analysis of an Archetype, Princeton University Press, 1955, 1991 (7e ed.), Bollingen Series XLVII; van der Meer, De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, 25 voor kritiek van Carol Christ; Göttner, das Matriarchat I, , op 124, 179; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother. Rediscovering the religion of the earth, New York, 1991, Sukie Colegrave, Androgynie. Eenheid van het vrouwelijke en het mannelijke. Rotterdam, 1981, 37, 54, 97, Baring en Casford, The Myth of the Goddess, 620, 710, en 719 n. 14. I H. 3 VAN VENUS TOT MADONNA 1 Exploring Gender Through Archaeology, 42, Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves, xii. 2 Heide Göttner-Abendroth, Das Matriarchat, Stuttgart, 1999, II,1, 31 over de Khasi en 161 over de Trobrianders. 3 Graves, Griekse Mythen, Thieu Vaessen, Vaderschap, liegen kan niet meer, HP de Tijd wk. 14, 8 april 2005, 24-33, Wilson, Before the Flood, 6, 7, 142: drie verschillende onderzoeken tonen een breekpunt aan rond Als eerste het onderzoek van Cesare Emiliani naar de micro-organismen waaruit blijkt dat de zee na 9600 v. Chr. veel minder zout geworden is. Er moet dus veel water bijgekomen zijn en het zeewaterpeil is gestegen (6-7, 306 n. 4). Als tweede het onderzoek van Rick Fairbanks naar het koraal. Hieruit blijkt dat tussen en 5000 v. Chr. het zeeniveau tussen de 120 en 130 meter gestegen is (7). Als derde het onderzoek naar het methaan in de ijslaag van de poolkap waaruit blijkt dat rond 9000 een extreme verslechtering van het klimaat opgetreden is (142); Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 22-3 over klimaatsveranderingen. 6 Zie VVTM (Van Venus tot Madonna) deel II h 2 over de Venus van de Sahara. 7 Zie verder VVTM 84; zie VIGV voor door vrouwen geleide overgang voedselverzamelen naar landbouw dl 1 h en LOMA dl 1 h ; zie register onder grootfamiliehuis voor talrijke verwijzingen. 8 LOMA dl 1 h 5 par. 7: The Bronze Age: Steppe tribes in Eurasia: from agriculture and livestock-raising to nomadism over het onder de voet lopen van vroege landbouwculturen door herdersculturen met verw. naar David Anthony, The Horse the Wheel and Language. How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes shaped the Modern World, Princeton Un. Press, 2007, J. P. Mallory, In Search of the Indo-Europeans. Language, Archaeology and Myth, Londen, 1989, Marija Gimbutas, The Civilization of the Goddess, San Francisco 1991, h 10 The End of Old Europe ; Harald Haarmann en anderen; Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: 497

4 Van Venus tot Madonna The Later Neolithic and Copper Ages BC, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, , 176 geeft info over Kurgangraven uit begraafplaats bij Tiszopolgár-Basatanya in Oost-Hongarije; zie verder p. 166 n LOMA dl 1 h 5 par : Ernest Bornemann, Das Patriarchat, Nischni, Novgorod, Graves, Griekse Mythen, Graves, Griekse Mythen, 16, 18; zie register onder koningsoffer voor talrijke verw. in dit boek. 12 Graves, Griekse Mythen, Graves, Griekse Mythen, Zie VVTM register voor div. verw. onder koningin, koning, stier, stierkalf en stier als zoon van zijn moeder ; zie verder VVTM 95 n 57 en 58, 104 n 6; LOMA 129 n 114 en 115 met vb uit Egypte: vrouwelijke clanleiders worden opgenomen in de koninklijke harem en worden, waneer de koning overlijdt, levend met hem begraven; bij veel niet-westerse inheemse volken in Azië, Afrika en de Amerika s zijn de mannen of een van hen als de koning de uitvoerder(s) van de wil van de vrouwen, of een van hen als de koningin (zie II.5 p. 104 n 6); Graves, Griekse Mythen, Zie VVTM register onder schaken van vrouwen ; Graves, Griekse Mythen,14; Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves, 12, 13, geeft duidelijke voorbeelden, zie met name op 19, Zie VVTM 362 met mythen uit Soemerië en Babylonië; Graves, Griekse Mythen, Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves, Met name in Egypte bij joden en Grieken en in Griekenland in Athene; in Babylonië herschrijven de schrijvers van de koning de oude Soemerische mythen in het voordeel van de god en de koning van Babylon; zie register onder schrijven voor talloze verw. 19 zie voor Egypte VVTM 221 en voor Griekenland p. 350; uitzonderingen zijn de koningsdochter Enhedoeanna p. 232, , die dicht en schrijft; neem de filosofe Chilonis uit Sparta, dochter van filosoof Chilon; neem de filosofe Hypatia uit Alexandrië, dochter van de geleerde Theon p. 354; zie voor de spaarzame vrouwelijke studenten bij filosofen uit Griekenland en Italië mijn reisverslag over Sicilië op 20 Diverse antieke schrijvers zoals Herodotus, Plutarchus en Diodorus Siculus stellen dat goden oorspronkelijk historische figuren zijn geweest; Martin Bernal, Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. vol II The Archaeological and Documentary Evidence. Austin, 2002, 239; Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion, 241; zie ook Robert Graves, Griekse Mythen, voor talrijke voorbeelden. 21 La Femme dans la Proche-Orient antique. XXXII- Ie Rencontre Assyriologique Internationale (Parijs, 7-10 juli 1986), Jean-Marie Durand ed., Éditions Recherche sur les Civilisations. Parijs, 1987, 130, 136; Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives and Slaves, 78 vergelijkt archaïsche met latere klassieke periode en stelt achteruitgang positie van vrouw vast. 22 Neem bijvoorbeeld de hervormingen in vrouwonderdrukkende aspecten bij hindoeïsme, boeddhisme, jodendom, christendom en islam, zie hiervoor Cathérine Corneille, Vrouwen in de Wereldgodsdiensten, Rotterdam, 1994; ook in de politiek zijn er veranderingen. Boek II zomer II H. 1 GGANTIJA VAN MALTA Voor tempels en figurines uit Malta zie: VIGV (Venus Is Geen Vamp) ; register 453 Malta. LOMA (The Language of MA) 42-43, 192-3, 206, 215, , 488, 510; zie alphabetical list of images used LOMA [I.1.18b][I.2.8ab, 9abcdefg, 10abc][I.7.16abcd, 17ab] [I.7.25] [I.7.67, 68] [ I.7.90ab, 91, 92, 93ab, 94] [II ,70,71,72,73] [II.4.16] [II.4.60] [II.6.41, 46] [II.7.10abc, 17ab] VIGV Kaart 6 Malta en de megalietenbouwers in West-Europa v. Chr. LOMA Kaart 7 Malta en de megalitische monumenten in Europa 1 J. A. Bakker, The Dutch Hunebedden. Megalithic Tombs of the Funnel Beaker Culture. Ann Arbor, Michigan, Archaeological Series 2, 1992, 108 de monnik in kwestie is Antonius Schoonhovius Batavus die de geciteerde passage in 1547 aan een kennis in Brugge schrijft. 2 Marija Gimbutas, The Civilization of the Goddess, The World of Old Europe, San Francisco, New York, 1991,172 een aantal van 34 op Malta en 9 op Gozo, naderhand zijn onderwatertempels gevonden; David H. Trump, Malta. Prehistory and Temples, Malta, 2002, 73; Veronica Veen, Goddess, Giantess, Farmeress. Female Images of Malta, Haarlem, 1994, 9. 3 Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: The Later Neolithic and Copper Ages BC, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, , Gimbutas, The Civilization of the Goddess, 265, vermeldt dubbeltempels of Moeder- en Dochtertempels: de apsis van de westelijke en grotere Moedertempels is gebouwd van donkerder rood-bruine steen, die van binnen rood is geschilderd terwijl de oostelijke Dochtertempels van lichtere steen gebouwd zijn; J. Bezzina, de Ggantija Tempels. Xaghra, Gozo, Malta. Malta, 1999, 9 vermeldt rode kleur. 5 Ria Lemaire, Vrouwen in de volksliteratuur. Ik zing mijn lied voor al wie met mij mee gaat. Vrouwen in de volksliteratuur. Ria Lemaire red., Utrecht, 1986, 9-41,

5 Noten 6 Göttner, Das Matriarchat I, h 8, Veronica Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, 9, 17, 19, H. Clerinx, Kathedralen uit de steentijd. Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen, Leuven, 2002, 22-3, vermeldt drie theorieën over hun ontstaan; zij zouden gebouwd zijn door de Huni uit Noord-Duitsland, door Reuzen en door de wrede Hunnen uit Mongolië, die in het volksgeloof uitgroeien tot reuzen. 9 H. Clerinx, Kathedralen uit de steentijd,13 verwijst naar allerlei volksverhalen. 10 Veen geeft deze interpretatie in Goddess, Giantess, Farmeress, Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, 43; Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, Voor afb. van huwelijkssteen zie van der Meer, De Zwarte Madonna van oer- tot Eindtijd, n 36, 95; van der Meer, Venus is geen Vamp, 229 [II.2.50] (afk. VIGV); van der Meer, The Language of MA, 328 [II.2.75] (afk. LOMA); H. Clerinx, Kathedralen uit de steentijd, 12 vermeldt folkloristische anekdotes. 13 Ogden, Greek and Roman Necromancy, 20 van het eten van bonen kan net als het kauwen op laurier en het eten van lupines een bedwelmende werking uitgaan waardoor men tijdens het orakel waarin men de geesten van de doden raadpleegt, in een soort trance raakt. Men vond resten in voorraadkamers bij orakels. 14 Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, 36 spreekt van haar als de creatrix van cultuur; 40 als de koningin van het leven. 15 Graves, Griekse Mythen, 337 het verbod op het eten van bonen voor mannen geldt door de periode van de voor- en vroeg-helleense tijden; Walker, Woman s Encyclopedia, 93 onder beans vermeldt dat het Pythagoreërs verboden is bonen te eten vanwege de relatie met vooroudergeesten; meldt ook de relatie tussen de boon en de vrouwelijke geslachtsorganen, die bijvoorbeeld in Italië nog altijd fava of boon genoemd worden. 16 Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, 49 noot 32 vermeldt dat Heselton (1991) deze theorie aanhangt. 17 Ibid., Anton en Simon Mifsud, Chris Agius Sultana, Charles Savona Ventura, Malta. Echoes of Plato s Island, Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, F. O. Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis. Two Phoenician Goddesses of Fertility reconsidered from recent archaeological Discoveries, Archaeology and Fertility Cult, ,180 Hannibal heeft op een bestaande Hera-zuil een jong stierkalf van goud laten zetten; A. Bonnano, Malta, een archeologisch paradijs, La Valetta, 2000, Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, Sharon Sultana, The National Museum of Archaeology. The Neolithic Period, Malta, 2006, 2010; Isabella Vella Gregory, Daniël Cilia, The Human Form in Neolithic Malta, Malta, 2005, geeft index met kleine foto s; Gimbutas, Civilization of the Goddess, 264 n 30 noemt getal van 30 beelden; voor afbeeldingen van hangers zie VIGV 145, LOMA 206; Christina Biaggi, The significance of the nudity, obesity and sexuality of the Maltese Goddess Figures, Archaeology and Fertility Cult in the Ancient Mediterranean, geeft een indeling in zittende en staande en naakte en geklede modellen. 23 Anton en Simon Mifsud, Dossier Malta. Evidence for the Magdalenian. Malta, 1997, 98 Anton Mifsud was voorzitter van de prehistorische vereniging op Malta. Hij meent dat de officiële archeologie die tot voor kort de menselijke geschiedenis in Malta pas rond 5000 voor Chr. liet beginnen, haar uitgangspunten moet herzien. 24 Anthony Bonanno: Archaeology and Fertility Cult in the Ancient Mediterranean: papers presented at the First International Conference on Archaeology of the ancient Mediterranean, University of Malta, 2-5 September 1885, Malta, 1986, X over voor- en tegenstanders. 25 Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, 144; VIGV 42 met volledig citaat en LOMA Marija Gimbutas, The Monstrous Venus of Prehistory or Goddess Creatrix. The Comparative Civilization Review. no 7, 10, 3(1981), 18; Christina Biaggi, The significance of the nudity, obesity and sexuality of the Maltese Goddess Figures, VIGV 157 met ongenummerde afb; LOMA 216 [1.7.93ab]; Biaggi, The significance etc, 136; Veen, The goddess of Malta, 50; Anthony Pace, The Tarxien Temples. Tarxien, Malta, 2006, Bonanno, Malta, een archeologisch paradijs, Themistocles Zammit, Neolithic Representations of the Human Form from the islands of Malta and Gozo, Journal of the Royal Anthropological Institue of Great Britain and Ireland, LIV (1924), 74; Biaggi, The significance, 134; VIGV 156; LOMA J. D. Evans, Malta. Londen,1959, 142; Biaggi, The significance, C. Kininmonth, Malta and Gozo, Londen, 1979, 54 in latere culturen komt travestie wel voor; Biaggi, The significance, Biaggi, The significance, Biaggi, The significance,134,140 wijst op indeling van Raffaelo Battaglia, Le statue neolitiche di Malta e l ingrassamento muliebre presso i Mediterranei, IPEK vol II, 1927, 159 Battaglia heeft de beeldjes ingedeeld naar drie geografische groepen. Het eerste type komt voor rond de Middellandse zee bij de Balkan, Malta, Kreta en Griekenland. Het tweede type vind je in Egypte en Ethiopië. Het derde type komt voor onder de Berbers, in de westelijke Sahara en op de Canarische eilanden. Ook híj vond dat naaktheid van de modellen bedoeld was om de zinnen van de 499

6 Van Venus tot Madonna mannen te prikkelen (141). In Gran Canaria worden geen borsten of schaamdriehoek getoond; het onderlichaam met benen en heupen is dik. Op de Balkan worden de borsten en de schaamdriehoek niet benadrukt; In Bulgarije benadrukken ze wel weer de schaamdriehoek maar niet de borsten. In Malta en Roemenië is heel het lichaam dik; elders kan het lichaam plaatselijk dik zijn( Biaggi, 135); G. Zuntz, Persephone, Oxford, 1971, 50 spreekt niet van geslachtsloze of a-seksuele figuren maar supraseksuele figuren, zie Archaeology and Fertility, Foto van beeld in LOMA 42 [I.2.8b]; MM 1963 of Missione archeologica italiana a Malta 1963, Rapporto preliminare della Campagna 1963 di V. Bonello et al., Università di Roma, Rome,1964. Daarna volgen veldonderzoeken in 1964, 1966, 1967 en 1968: MM 1968 of Missione archeologica italiana a Malta, Roma 1968, Roma, Zie ook S. Moscati, Un santuario a Malta, Tra Cartagìne e Roma. Milaan, 1971, Horatio C.R. Vella, Juno and Fertility at the sanctuary of Tas-Silg, Malta, Archaeology and Fertility Cult, , 316; Nicholas Vella, Trunkless legs of stone: debating ritual continuity at Tas-Silg, Malta, Facets of Maltese Prehistory, met afbeeldingen, over continuïteit zie Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult, , Vella, Juno and Fertility at the sanctuary of Tas- Silg, Malta, Archaeology and Fertility Cult, 316: het kapelletje is gewijd aan Our Lady of the Snow of te wel aan Maria. Het staat er nog steeds. 38 Hiertegen in gaat Pablo Vidal Gonzales, Malta in Phoenician and Punic Times, Malta Archaeological Review 3, 1999, 26-30, 26: tot 2500 was de tempel van de Lady in gebruik; tussen in de Tarxien-begraafplaats-fase stond de tempel leeg; in de Borg in Nadur-fase tussen v. Chr. werd hij voor andere doeleinden in gebruik genomen; pas de Feniciërs nemen de tempel vanaf 700 v. Chr. in gebruik voor de godin Astarte (27); in de vijfde eeuw is er wederom sprake van een bloeiperiode voor de tempel (28). 39 Op Malta en Gozo is de invloed van de Feniciërs uit West-Kanaän sterker dan de later gearriveerde Puniërs uit Carthago in Noord-Afrika. Vandaar dat Astarte vaker voorkomt dan Tanit. Ook Gozo heeft een Carthaagse vestiging genaamd Ras il-wardija, zie onderzoek en publicaties van de Italiaan G. Garbini van ; Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult,183; Wereldatlas van de Archeologie, 85 voor kaart Fenicië met kolonies. 40 Corpus Inscriptiorum Semiticarum. Pars Prima. Inscriptiones Phoenicias continens of CIS I, bis; Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult, 181 vermeldt de twee wijdings-inscripties aan Ba al Hammon, een Fenicische godheid. 41 Voor wijdings-inscriptie aan Melquart-Heracles uit de tweede eeuw v. Chr. CIS I, bis, Parijs, 1881:de vaas met inscriptie bevindt zich in het Louvre te Parijs; Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult, S. Ribichini, DDD onder Melqart, Er is een Punische god Shadrapha of Sid die naast Melkart staat zie Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cul, Op west-sicilië ligt een vóór-fenicisch heiligdom op de berg Eryx. Hier werd het heilig huwelijk en de heilige prostitutie gevierd zie Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult in the Ancient, 180; zie ook mijn Sicilië-verslag on line. 45 Vella, Juno and Fertility at the sanctuary of Tas- Silg, Malta, Archaeology and Fertility Cult, 319 verwijst naar Ptolemaeus van Alexandrië die dit in Geographia, in lib. III, tab 2, cap.3 en lib. IV, cap. 3 meldt; voor Ptolemaeus zie ook Octo Libri Ptolemei 1490 en C. Ptolemaeus Auctus Restutus Emaculatus 1520 en Geographia Universalis, vetus et nova, complectens Claudii Ptolemaei Alexandrini Enerrationis Libros VIII, 1540; Quintinus, La Geographia di Claudio Tolomeo, 1574 zie H. R.C. Vella, The earliest descriptions of Malta: Lyons, 1536, Malta, Vella, The earliest descriptions of Malta: Lyons, 1536, Malta, 1980; Vella, Juno and Fertility at the sanctuary of Tas-Silg, Malta, Archaeology and Fertility, 322: het zou gaan om een uitspraak van Ptolemaeus van Alexandrië, die in 1533 in de reisbeschrijving van Quintinus van Malta fout werd weergegeven (zie Vella, Juno and Fertility, 322 n. 9 voor het volledige Latijnse citaat van Quintinus); A. Bonnano, Quintinus and the location of the temple of Hercules at Marsalokk, Melita historica VIII, no 3 p ; MM 1963, 12 zie opmerkingen van V. Borg. 47 Vella, Juno and Fertility at the sanctuary of Tas- Silg, Malta, Archaeology and Fertility, Ian Ferguson, New views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility, 152 legt verbinding tussen de naam Vrouwe die op Kreta voorkomt voor de godin van Kreta en de oude naam voor de godin Athene: Vrouwe van Athene. Zie ook onder Gaia van Kreta bij potnia p Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult in the Ancient, V. Tusa, Selinunte punica, RivIstArch XVI- II,47-68 vermeldt afbeelding van Tanit als hoofd van een koe op Punisch mozaïek uit de 4 e -3 e eeuw uit Selinunte in Sicilië; Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archae- 500

7 Noten ology and Fertility Cult in the Ancient, 179; voor Hathor als koe LOMA 384; VIGV 271 [II.3.79]. 51 Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult in the Ancient, 179 noemt het voorbeeld van Hannibal die de gouden zuil van Hera wilde verwoesten; hij bracht het terug en zette er een gouden kalf boven op. Dit symboliseerde Hera met haar kudde en ook de Carthaagse godin Tanit; voor koe- en kalf-motief VVTM 399; VIGV ; LOMA , 385 over Hera als koe. 52 Voor Tanit met opgeheven armen zie LOMA 456 [II.5.29] en VIGV 329 [II.5.28]; Hvidberg- Hansen, Uni-Ashtarte and Tanit-Iuno Caelestis, Archaeology and Fertility Cult in the Ancient, Zie sieraden met deze afb. in LOMA 210, 457; Graaf Goblet d Alviella, The Migration of Symbols. New York, 1956, Voor afb. van ankh zie VIGV 339, 341 en LOMA 457; Walker, The Woman s Encyclopedia, onder ankh, Ian Ferguson, New views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility, 151; LOMA 258 [II.I.7a] met ei-en-pijl-motief. 56 Ian Ferguson, New views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility,151 stelt dat in de Grieks/Romeinse tijd het ei en graanschoof-motief associaties oproept met de cultus rond Kore Demeter als Ceres. Hij wijst erop dat de symboliek van de vruchtbaarheid van lente en zomer op Malta al veel eerder voorkomen; Veen, van der Blom, The First Maltese, Afb. bij VIGV 323; LOMA 440; van der Meer, De Drie Dames uit Duitsland, 99; Zie ook mijn boek Nieuw Licht op Nehalennia met div. vb; Pamela Berger, The Goddess Obscured. Tranformation of the Grain Protectress from Goddess to Saint, Boston, 1985, h IV Metamorphosis: From Goddess to Saint, 49-76, h VI Metamorphosis: From Goddess to Virgin Mary, ; Veen, Goddess, Farmeress, Giantess, Voor foto s en schetsen van (de tempel van de) Lady van Tas Silg zie Nicholas Vella, Trunkless legs of Stone: Debating Ritual Continuity at Tas Silg, Facets of Maltese Prehistory, Anton Mifsud, Charles Savona Ventura (eds.), Malta, 1999, Veen, Goddess, Farmeress, Giantess, 41; LOMA 42 [I.2.8b] met foto van Lady van Tas Silg. 59 Charles Savona Ventura en Anton Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, 72, Veen, Goddess, Giantess, Farmeress, 41; Veen, The Goddess of Malta, 57 wijst op een zevenduizend jaar oude traditie. 61 Anthony Pace, The Hal Saflieni Hypogeum Paola, Malta, 2004; er zijn op Malta nog twee andere hypogea bekend: de Xaghra Steencirkel op Gozo en het hypogeum van St Lucia waar later een katholiek kerkhof op gebouwd is en dat daardoor nauwelijks toegankelijk is; buiten Malta kent men ook hypogea zie Wereldatlas van de archeologie met meer dan 1000 vindplaatsen, Paul G. Bahn, ed., Leuven, 2001, 65 met hypogea van megalietenbouwers in Sardinië, Spanje, Italië en Frankrijk in het blauw aangegeven. Deze kaart wordt weergegeven achterin de boeken VIGV kaart 6 en LOMA map 7; Jean Markale, The Great Goddess, Reference of the Divine Feminine from the Paleolithic to the Present, Vermont, 1999 (herdr), 64 in Coizard bij de Marne in Frankrijk een complex van 37 hypogea, op de wand van één ervan is een idol of vrouwelijk figuur gekrast. 62 Paul I. Micallef. Mnajdra Prehistoric Temple. A Calendar in Stone. Malta, 1989,11, 12, 24, met afbeeldingen op 36 en 37; voorbeelden hiervan worden getoond in het museum bij de tempel van Hagar Qim en Mnajdra. 63 Richard England, Megalithic Mandalas of the Middle Sea, the Neolithic Builders of Malta and their Builders, Facets of Maltese Prehistory, , 140 geeft recente studies en verwijst naar F. Ventura en T. Tanti, Orientation of Malta s megalithic tempels, STOM, 5 (aug) en M. Thomson Foster, Malta: an Island of prehistoric sacred places viewed as signifiant spatial systems. University of Malta, Malta, Mifsud et.al., Malta. Echoes of Plato s Island, II met afbeelding en tekst op achterkant van voorflap, 32; David H. Trump, Malta, Prehistory and Temples, Malta, 2002, Veen, The Goddess of Malta, 58; Veen, Goddess, Gaintess and Farmeress, 70 met afbeeldingen. 66 De groeiende plant of boom schiet aan vier zijden omhoog op een vierhoekig altaar van Hagar Qim; afb. bij VIGV 303, LOMA 413; voor Hypogeum zie VIGV en LOMA 324; daar ook afb. van bovengrondse tempels. 67 England, Megalithic Mandalas of the Middle Sea, Facets of Maltese Prehistory, 140, engelse survey, Veen, Goddess, Gaintess and Farmeress, Over mensenoffers wordt in oudere literatuur gesproken: J. Ellul, Malta s prediluvial Culture at the Stone Age Temples, 11; Wilson, Before the Flood, 218; het kan ook zijn dat men eerder overleden baby opdroeg aan de Moeder en het babylijkje begroef in de tempel van de Moeder; zie VVTM 416 n 60 en Savona Ventura en Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, 47; Ian Ferguson, New views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility Cult, Savona Ventura en Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, 30; over gebruik van drugs, 47; M. Usman- Anabolu, Two altars dedicated to Demeter, the goddess of fertility, Archaeology and Fertility Cult, 268: op Demeter-altaren in Magnesia en Efese gedecoreerd met bucrania and slingers vond men afbeeldingen van de papaver somniferum. 72 Marija Gimbutas, Civilization of the Goddess, 179 ziet figurines uit oostelijke Mnajdra-tempel als embryo s; Katya Stroud, Hagar Qim and Mnaj- 501

8 Van Venus tot Madonna dra Prehistoric Temples, Malta, 2010, 37 met afb van foetussen; Savona Ventura en Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, 46 beschouwen foetussen als misvormde ledematen; F. G. Ferguson, New views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility Cult, 92, , 155: elders vonden wij twee benen, armen en handen. In de Griekse Asclepius-tempels in Epidauros en elders werden een grote hoeveelheid ledematen opgegraven, zie voor div. vb. VIGV p. 344 en LOMA 446 [II.5.7.abc]. 73 Savona Ventura en Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, M. Bru Romc en A. M. Vazquez-Hoys, The Representation of the Serpent in ancient Iberia, Archaeology and Fertility Cult, voor verering van slang en slangencultus in Spanje. 75 Voor Sleeping Lady zie VIGV 409 en LOMA 513; Christina Biaggi, The significance of the Nudity, Obesity and Sexuality of the Maltese Goddess Figures, Archaeology and Fertility,137 stelt dat de slapende Vrouwe geen godin is maar een priesteres die de incubatie beoefent om orakels te geven, dromen te interpreteren en genezing voor ziekten te bewerkstelligen; Ferguson, New Views on the Hypogeum and Tarxien, Archaeology and Fertility Cult,159 wijst op de incubatiedroom en het zwanger willen worden van een kind-geest. 76 Afb. van de priester bij VIGV 157 en LOMA 216 [1.7.93ab]; Patricia Rice, Prehistoric Venuses: Symbols of Motherhood or Womanhood?. Journal of Anthropological Research 37 (1981) ; Exploring Gender Through Archaeology, Cheryl Claassen ed., 54 n Voor afb. zie VIGV 25 en LOMA 26 [I.1.8ab]; Veen, The Goddess of Malta, Het gaan om beeldjes van de tempel van Mnajdra, het hypogeum van Hal Saflieni en het Tarxien-tempelcomplex; VIGV 412 en LOMA 517 met vb. 79 Savona Ventura en Mifsud, Prehistoric Medicine in Malta, 50, 51 voor afb. 80 D.J. Evans, The prehistoric Antiquities of the Maltese Islands, Londen, 1971 spreekt van pathologische of misvormde vrouwenfiguren zie Veen, The Goddes of Malta, 60 n Gimbutas, The Civilization of the Goddess, 181 en Veen, The Goddes of Malta, 45, 54 over het einde aan de voorspoed. Over gelijkenis met andere culturen: Gimbutas, The Civilization of the Goddess, wijst op sterke gelijkenis tussen Skorba-figurine (zie VIGV 378 [II.6.38] en LOMA 492 [II.6.46]) en de vogelgodin uit Vincacultuur (zie VIGV 251 [II.3.31] en LOMA 357 [II.3.18a]); zie afb. voor sterke gelijkenis van staande Venus van Malta (VIGV 25 en LOMA 26) met staande Venus van Lerna uit Griekenland (VIGV 26 en LOMA 26) en staande Venus van Hacilar uit Anatolië (LOMA [II.7.7a] en VIGV 391 met o.a. [II.7.5]); zie afb. voor gelijkenis van zittende Vrouwe van Malta (VIGV 42, 394 en LOMA 42, 190, ) met zittende Vrouwe van Anatolië (VIGV ; 506 en LOMA 22 en ). 82 Anthony Pace ed., Maltese Prehistoric Art BC, Malta, 2002, 73 afb. 11 stone statuette of pair of seated figures ; VIGV 320 [II. 4.57] en LOMA 434 [II.4.60]. 83 Gimbutas, Civilization of the Goddess, 264; Evans, The Prehistoric Antiquities of the Maltese Islands, Londen,1971, p ; Biaggi, The significance,132; Veen, The Goddess of Malta, Gimbutas, Civilization of the Goddess, en 264; Veen, The Goddes of Malta, 54 geeft een andere verklaring voor de schematische stijlvorm en verbindt deze (volgens mij bij nader inzien ten onrechte) met het verval van de tempelbouw(st)erscultuur. Hoewel ik in uitgave 1 en 2 de visie van Veen volgde, heb ik in uitgave 3 van dit boek de visie van Gimbutas gevolgd, dit omdat Gimbutas mijns inziens terecht stelt dat het thema generatie en regeneratie als een rode draad door de Venuskunst loopt. II H. 2 VENUS UIT AFRIKA Voor afbeeldingen uit Afrika: VIGV 188 [II.1.16] 278 [II.3.97]; LOMA 394 [II.3.69] 455 [II.5.24] 1 J. B. Ward Perkins, Megalithic Tempels of Malta, The Listener, 3/6/ (1954), 21-2 meent dat er nauwelijks iets bekend is over de cultuur van Noord-Afrika; Mifsud, Echoes, 32 n Alisdair Whittle, The First Farmers, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, , 149 we weten weinig over de Noord-Afrikaanse kust: Further research there may change our perspective radically ; 153 rol van Noord-Afrika blijft onduidelijk; 149 in het centrale en westelijke deel van het Middellandse-Zeegebied is er meer bewijs voor het voorkomen van een mesolitische bevolking dan in Griekenland en de Balkan. Wij hebben meer tekenen van leven gevonden in het westen dan in het oosten vóór het Mesoliticum. 3 Mifsud, Echoes, 32, 52 tot het Pelagiaanse blok (van Griekse pelagos of zee ) horen de Maltese eilanden Malta, Gozo, Comino en Filfla en de Pelagiaanse groep Lampedusa, Linosa en Lampione. 4 Albert Mayr, The prehistoric remains of Malta, 1908, wees op het belang van Libië. Zie Echoes, 32 n G. Camps, Aux origines de la Berberie: monuments et rites funéraires protohistoriques, Délégation Génerale en Algérie, Parijs, 1962, 64; Mifsud, Echoes, 32 n Michael Brett, Elizabeth Fentress, The Berbers, Oxford, 1997, 23 n. 22 in de valleien van de Fezzan wemelt het van de archeologische vindplaatsen. In 1950 worden er tombes geteld; C. M. Daniels, Fieldwork among the Garamentes, Libyan Studies 20 (1989), 7-40 meent dat dit aantal verdubbeld kan worden. 502

9 Noten 7 Brett, Fentress, The Berbers, 17 geven een duidelijke kaart uit G. Camps, Aux origines de la Berberie: Monuments et rites funéraires protohistoriques, Délégation Génerale en Algérie, Parijs, Emanuel Magri, Three Punic Inscriptions re-discovered in Malta, Malta, 1906, 7 identificeerde het bewerkte aardewerk uit Malta als behorend tot dat van de oude Libiërs; Mifsud, Echoes, 32 n S. Pigott, Magic Island-sanctuaries of the Mediterranean, The Listener, 5 augustus 1954, 206; Mifsud, Echoes, 32 n Diod. Sic. V.17 deelt mee dat op de Balearen een vrouw drie of vier mannen heeft; Van Cles-Reden, The Realm of the Great Goddess, The Story of the Megalith Builders, boek III over de Nuraghi uit Sardinië en boek IV over Corsica geeft talloze moderne culturele overblijfselen uit de steentijd, die aan een moedercultuur doen denken; Zie Levy, The Gate of Horn, dl. II h. 3 Megalithic voor Malta en andere eilanden uit de omgeving en de Atlantische kust; zie ook Mark van Strydonck, Monumentaal en mysterieus. Reis door de prehistorie van Mallorca en Menorca. Leuven, Ovidius Naso, Fast, iii ; Echoes, 62 n. 178; Herodotus, Historiën, 151, 153 en 155 zie vertaling Onno Damsté, Herodotus Historiën, 1978, Robert Graves, Griekse Mythen, Londen, 1955, 2003 (zevende druk); Göttner, Das Matriarchat I, 94; Wilson, Before the Flood, 221, 217 over Marija Gimbutas; van der Meer, De Zwarte Madonna van oer- tot eindtijd, over wegtrekken van bewoners van Noord-Afrika; over de Basken en de matrilineaire structuren met op 93 info over hun bloedgroep O die vaak in Noord-Afrika voorkomt; LOMA 125, 127 over het onderlopen van Noord-Afrika aan het eind van de laatste ijstijd; de bewoners van de kustgebieden zoeken een veilig heenkomen noordwaarts. 13 Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 232 na het verzinken van de landbrug trekken de Pelasgen naar Kreta, Rhodos en Ionië. Rond 2520 v. Chr. keren zij weer terug naar Libië en raken bekend als de Garamanten, die volgens Pausanias ten noorden van het Tritonmeer wonen. 14 Mifsud, Echoes, 31 noemt verder nog Leptis Magna, Sabratha en Cyrene. 15 Barbara Barich, Archaeology and Environment in the Libyan Sahara. The excavations in the Tadrart Acacus, Cambridge Monographs in African Archaeology 23 BAR International Series 368, 1987, 105 the ceramic evidence ; Steven Mithen, After the Ice, h. 50 en h. 51 geeft overzicht van archeologische opgravingen in Noord-Afrika van v. Chr. 16 Brett, Fentress, The Berbers, 12: There is an increasing evidence to suggest that this domestication was in no way linked to the Near Eastern Neolithic, and indeed that the introduction of food production in the Nile Valley took place from the west rather than from the east. 17 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 241 n. 394 zij spreken een taal die zij het Tamazigh noemen. 18 Brett en Fentress, The Berbers, II, 2, 201, Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 243, 272: Diese komplexe rituelle System der altberberischen Religion ist bei den Berbervölkern die in die Wüste auswandern und Nomaden werden mussten, den Tuareg, teilwese verloren gegangen. 20 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, Ibid., Ibid., Brett en Fentress, The Berbers, ; Göttner, Das Matriarchat, II, 2, , Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 249: het gaat hier met name om de Toearegstammen uit het Ahaggargebergte; 248 andere stammen zijn soms patrilineair geworden. 25 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, In het graf vindt men een Romeins drinkglas en stukjes goud met het stempel van oudere Romeinse munten. 27 Brett en Fentress, The Berbers, 207 geeft foto van de resten met naast het hoofd het beeldje; Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 274 geeft schets; Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 240; André Leroi-Gourhan, Préhistoire de l art occidentale, Mazenod, 1965, 35 nr. 9 geeft op 200 fig. 32 Évolution de Néolitique en Ennedi (Tchad septentrional) afbeeldingen Afrikaanse kunst met dikke vrouwenfiguren; LOMA 210 [I.7.80a], zie[ 80bcd] voor andere vb. 28 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 258, 266 (profetes), 267 (heks); Brett en Fentress, The Berbers, 87; zie verder p. 210 n 1 voor Briffault over koninginnnen van de Dahomey-stam. 29 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, LOMA 210 [1.7.80bcd] met verw. naar Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 275; zie voor Berbersieraden LOMA 456 [II.5.30ab]. 31 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 275 n. 435; Briffault, The Mothers, I, 286, Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 272; Makilam, Symbols and Magic in the Arts of Kabyle Women, Peter Lang ed., New York, 2007; Makilam, The Magical Life of Berber Women in Kabylia, Peter Lang ed., New York, Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 248, Ibid., II, 2, Ibid., II, Ibid., II, Ibid., II, Ibid., II, 2, Ibid., II, 2, 272; Georges Marcy, Les vestiges de la parenté maternelle en droit coutumier Berbère, Revue Africaine , ; Hélène Claudot-Hawad, Femme idéale et femme sociale chez les Touaregs de l Ahaggar, Production Pastorale et Société, nr , Jean Servier, Tradition et civilisation berbères: Les portes de l année, Monaco, 1985; Germaine Laoust-Chantréaux, Kabylie coté femmes: La vie féminine à 503

10 Van Venus tot Madonna Aït Hichem, , Aix-en-Provence, 1990; Makilam, Symbols and magic in the arts of Kabyle women, New York, 2007; Makilam, The magical life of Berber women in Kabylia, New York, Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, 328; G. Camps, Funerary monuments with attached chapels from the Northern Sahara, African Archaeological Review, 4 (1986), ; Brett en Fentress, The Berbers, 35 n. 54 in het hoogland van Cyrenaica is een bijzonder heiligdom in Slonta gevonden. Men ziet een altaar met daarachter in een nis losse schedels. Waarschijnlijk die van de vereerde overleden voorouders. Die in een droom een orakel geven wanneer hun familie om raad komt vragen. Er zijn speciale slaapbanken. Er staan fallussen in erectie. Kennelijk zorgen de geesten van de doden voor vruchtbaarheid bij de mensen. 41 Her., Hist., IV. 172 over de Nasamonen die ten westen van de Auschisen bij de zee wonen en in de zomer het binnenland Augila intrekken; Harrison, Prolegomena, Pomponius Mela, Pomponii Melle Cosmographi de Situ Orbis, ; Brett en Fentress, The Berbers, 35; Wilson, Before the Flood, Brett en Fentress, The Berbers, 267 bekend zijn de Donatisten die zich tegen de Romeinen verzetten en de circumcelliones, zij die zich bij de cellae of graven ophouden. 44 Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: The Later Neolithic and Copper Ages, , The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, , Göttner, Das Matriarchat, II, 2, J. Servier, Tradition et Civilisation Bèrbères. Les Portes de l Année, , 455; Göttner, Das Matriarchat, II, 2, 268 n. 428 voor verdere literatuur. 47 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, Her., IV, 172: hij bericht dit van de Nasamonen; andere schrijvers zijn Strabo en Nicolaas van Damascus. 49 LOMA ; VIGV 105; Nature, vol. 339, 15 juni 1989, ; Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 216, 330 n Wilson, Before the flood, 81, Zitman, Sterrenbeeld van Horus,23 gegevens stemmen overeen met geologische onderzoeken van Schneider, Le Tchad depuis ans, 35-6 voor grafiek (deze plaatst de catastrofe rond 9800 v. Chr.) en de datering van Hammer, Clausen en Tauber Ice-core dating of the Pleistocene/Holocene Boundary applied to a calibration of the 14 C time scale, Radiocarbon, vol 28, no 2a, 1986, (dateren de overgang rond 8700 v. Chr.); Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 23, 324 n. 5 en 6 er is overeenkomst tussen de chronologie van oude culturen en het moderne geologische onderzoek (verg. De Munck, 22 met een klimaatkaart van Varuscenko, die een curve geeft van de stijgen en dalen van de Kaspische Zee). Zowel in de koningslijsten van de Soemeriërs als in de chronologie van de Egyptenaren wordt de scheidslijn van 8400 aangehouden. Bij de Soemeriërs wordt de scheidslijn tussen Pleistoceen en Holoceen aangegeven. Hier vangt rond 8400 de tweede dynastie van Kish aan. De Egyptische chronologie start rond 8400 v. Chr. met de regering van het Volk van de Halfgoden en Andere Koningen. (Chronologie van Manetho bewerkt door kerkhistoricus Eusebius zie Zitman, Sterrenbeeld van Horus, Appendix Chronologie ) 52 Wilson, Before the Flood, Zitman, Sterrenbeeld van Horus, ten noorden van Agades, een historische Toearegplaats (216) heeft de Franse onderzoeker Roset vanaf 1978 een opzienbarende ontdekking van keramiek gedaan op de vindplaats Tagalagal. Hij keerde drie achtereenvolgende jaren terug naar de hooggelegen en uiterst moeilijk toegankelijke plaats in de woestijn. C14-dateringen uit 1979 en 1980 werden in 1982 wereldkundig gemaakt. Dit resultaat werd in verband gebracht met andere vondsten uit de oude stad Tiltekin in het Hoggarmassief van rond 9200 v. Chr. (219-20) en de keramiek van Ti-n-Torha daterend rond de 9000 v. Chr. in de Akakus in Libië, gevonden door Barbara Barich (220). 54 Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 26, noemt Capsacultuur bij Gafsa in Tunesië tussen v. Chr.; Toearegcultuur. 55 H. Lhote, De Rotstekeningen in de Sahara, Leiden, 1959; H. Lhote, H.-G. Bandi, Het Stenen Tijdperk, Amsterdam, Brussel, 131. Deze Franse archeoloog ziet deze cultuur als bakermat en aanknopingspunt voor allerlei andere culturen, waaronder die van Egypte; Zitman, De Kosmische Slinger, 31; Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 22-27, 106; De Munck, Shamanen, Farao s, Kopten & Ketters, Mifsud, Echoes, 32, 51; Rice, M., Egypt s Making, Londen, 1991, 293 vermeldt dat het eiland Gozo tot aan het begin van de 20e eeuw een kleine kolonie Faraohonden kent. Deze typische Anubishond dient beschouwd te worden als een restgroep van een grotere kolonie honden uit Egypte; Zitman, Sterrenbeeld van Horus, Jonathan Adams, Quaternary Environments Network, 1997; Zitman, Sterrenbeeld van Horus, 208 ontleent gegevens aan deze bron en geeft overzicht klimaatsveranderingen in Afrika. Tussen 4500 en 2500 is er een iets minder droge periode. 58 Zitman, Sterrenbeeld van Horus, Wilson, Before the Flood, H. Clerinx, Kathedralen uit de steentijd, 27. Je kunt de ouderdom van een steen vaststellen aan de hand van afgeleide methodes. Je kijkt hoe oud de voorwerpen in de buurt van de steen zijn, zoals plantenresten of grafvondsten. Aanvankelijk hebben nieuwe dateringstechnieken als de C14-methode en dendrochronologie de methode om aan de hand van boomringen de ouderdom van een 504

11 Noten houten voorwerp vast te stellen nog allerlei kinderziekten. 61 Clerinx, Kathedralen uit de steentijd, 32; Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, 64, 135 men moet de gênante conclusie trekken dat westelijke complexen aan de Atlantische kusten ouder zijn dan oosterse! 62 Clerinx, Kathedralen uit de steentijd, 33 de Nederlandse hunebedden zijn rond 3500 opgericht, de Belgische megalieten rond Geïllustreerde wereldgeschiedenis van de archeologie, Alasdair Whittle, The first Farmers, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, Van der Meer, De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, over de Basken; Reinhard Schmoeckel, Die Indoeuropäer, 100 stammen taalkundig van de bevolking uit Noord-Afrika af; Brian Sykes, De Zeven Dochters van Eva. Van welke oermoeder stammen wij af?, Baarn, 2002, 59, 185 voert DNA als bewijsmateriaal aan voor de stelling dat de Basken de laatste overlevenden zijn van de tijd der jagers-verzamelaars uit de oude steentijd. 66 Göttner, Das Matriarchat, II, 2, Alasdair Whitle, The first Farmers, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, , 153; Reinhard Schmoeckel, Die Indoeuropäer, Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: The Later Neolithic and Copper Ages, , The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, 199; Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, Zij gebruiken lokale materialen. Zij drinken wijn. Karakteristiek zijn de hoefijzervormige bijlen, de dikbuikige potten met spiralen en meanders, ingekerfde lijnen en stippels. Men gebruikt het koper. Men gebruikt textiel. 70 Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: The Later Neolithic and Copper Ages, , The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, Ibid., Ibid., Gimbutas, The Civilization of the Goddess, 283; Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, 122 men vindt schelpen en grafgiften; men wijst op een samenhang tussen de West-Europese Mesolithische en en Neolithische begrafenismanieren; Geïllustreerde Wereldatlas van de Archeologie, 199: Het zijn heiligdommen met orakels, offers, met een steatopyge moedergodin en slapende of bedwelmde priesteressen ; Andrew Sherrat, The transformation of Early Agrarian Europe: The Later Neolithic and Copper Ages, , The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, 184 In Spanje vinden we in de grot van de vleermuizen een vrouw omringd door vrouwen. Alle skeletten zijn gekleed. In hun manden zitten papaverbollen, dus roesverwekkende kruiden. Pepe Rodríguez, God is als vrouw geboren, h. 4 het geloof in het leven na de dood ( v. Chr.), over sjamanistische rituelen die te maken hebben met voorouderverering bij jagers-verzamelaarsvolken en vroege landbouwculturen. 74 Van der Meer, De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, 88 afb 4.3b zitsteen; Veen, Goddess, Farmeress, Giantess,43; verg. verwijzingen naar Clerinx, Kathedralen uit de steentijd, 12. II H. 3 DE STAMMOEDER IN INDIA Voor afbeeldingen India zie: VIGV 452 register onder Indusculturen LOMA 578 onder index India: [I.8.5,6] [II.1.3,6,13,14,33] [II.2.74] [II.3.48,49,68b,72] [II.4.7,8b] [II.5.11,20,19] [II.7.14,24,31,32,56,73] 1 Göttner, Das Matriarchat, II, 1, 29 einen lebenden Megalith-Volk Das wird uns Aufschlüsse für die geschichtlich vergangene europäische Megalith-Kultur geben können ; Zie artikelen over Khasi s in bundels van diverse wereldcongressen Gesellschaft in Balance, Eerste wereldcongres in Luxemburg, 2003; Societies of Peace, matriarchies past present and future, tweede wereldcongres in Texas, 2005; derde wereldcongres in Sankt Gallen 2011, zie Matriarchal Societies, Studies on Indigenous Cultures across the globe, New York, 2012; alle bundels staan onder eindredactie van Heide Göttner-Abendroth en bevatten talloze artikelen over de Khasi. Zie en voor diverse verslagen van Kashi-lezingen op internationale conferenties in Toronto, in Hambach en Winzer in Duitsland en Sankt Gallen in Zwiterland en PDF Moderne Samenlevingen in Balans van mijn hand; Gurdon, Philip Richard Thornhagh, The Khasis, Londen, 1907, 1975 (repr); Pakyntein, Valentina, Gender preference in Khasi society: An evaluation of tradition, change and continuity, Indian Anthropologist 30, 2000,1 2: 27 35; Mukhim, Patricia, Khasi matrilineal society: Challenges in the 21st century, Societies of peace: Matriarchies past, present and future, Heide Goettner-Abendroth ed., Toronto, 2009, ; Roy, Hira Lal Deb, A tribe in transition: The Jaintias of Meghalaya. New Delhi, Göttner, Das Matriarchat, II, 2, over de Ariërs in India, waarvoor matriarchale culturen wegvluchten zowel noordwaarts richting Himalaya als zuidwaarts naar Kerala en Tamil Nadu; Göttner, Das Matriarchat, II, 1, 36 over de twee laatste invasies, die der christelijke Europeanen uit de 19e en die der moslims uit Bangladesj uit de 20e eeuw, waartegen de Khasi nauwelijks bestand blijken. 3 Ibid., II, 1, Ibid., II, 1,

12 Van Venus tot Madonna 5 Ibid., II, 1, Gimbutas, Civilization of the Goddess, 239 megalieten met (vogel)gezichten; VIGV [II. 2.57] en LOMA 42 [I.2.11] en voor div. vb; Veen, The Goddess of Malta, 42 geeft Maltees voorbeeld uit de Zebbugperiode van 4000 v. Chr. en vergelijkt dit met een afbeelding op een steen te Bretagne uit Luffang-en-Crach van 2900 v. Chr.; Levy, The Gate of Horn, 144 voor div. vb. van grote stenen met gezichten; Crawford, The Eye Goddess, VIGV 229 [II 2.28]; LOMA 328 [II.2.74]; P. R. T. Gurdon, The Khasis, Londen, 1907; Göttner, Das Matriarchat, II, 1, Göttner, Das Matriarchat, II, 1, Ibid., II, 1, 32, Ibid., II, 2, Ibid., II, 1, 33, Ibid., II, 1, Ibid., II, 1, Ibid., II, 1, 136 Ainu in Noord-Japan kennen sjamanisme onder koninginnen en vrouwen; 135 de religie lijkt op die uit oude steentijd; 118 in Japan is de miko een soort sjamane; 119 iedere vrouw is een priesteres met Miko-eigenschappen. 15 Ibid., II, 1, Ibid., II, 1, 29 alle andere begrippen getuigen van de arrogantie en onwetendheid van de Europeanen. 17 Ibid., II, 1, 19. II H. 4 VENUS IN DE OUDE STEENTIJD Voor de vele afbeeldingen van Venuskunst uit de IJstijd zie VIGV deel 1 h 4; zie register VIGV onder Venus LOMA deel 1 h 4; zie index 575 Austria, 575 Czech Republic, 576 France, 576 Germany, 578 Italy, 581 Russian Federation VIGV LOMA Kaart 1 De vroeg-moderne mens verspreidt zich vanuit Afrika vanaf v. Chr. VIGV LOMA Kaart 2 Het ijs trekt zich defintief terug v. Chr. 1 Herman Clerinx, Kathedralen uit de steentijd. Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen. Leuven, 2002, VIGV 59 LOMA 53; Adrienne Zihlmann, Nancy Tanner, Woman in evolution: innovation and selection in human origins. Signs I, 3 (1970); Margareth Ehrenberg, Women in Prehistory, 50, 80 meldt dat dit onderzoek bij de!kung is uitgevoerd. Hier verzamelen vrouwen tussen de 60 en 80% van het voedsel; Badinter, De een is de Ander, 36-38: in dit soort culturen wordt 75% van het voedsel verzameld door vrouwen. Zij zoeken wortels, wilde vruchten, noten en bessen en jagen op klein wild in de omgeving van het kamp. In een uur tijd kun je zo n 240 calorieën voedsel verzamelen. Met jagen verwerf je gemiddeld zo n 100 calorieën per uur. Dit heeft te maken met het feit dat je niet altijd wat vangt als je jaagt. Je macht is afhankelijk van bijdrage in voedselvoorziening; vlees vormt klein aandeel; het leeuwendeel is plantaardig;. Dat niet de jacht maar het voedselverzamelen het voornaamste middel van bestaan is in pre-agrarische geneebschappen, is ook de conclusie van de studies van twee antropologen M. Kay Martin en Barabara Voorhies. Ze onderzochten negentig verzamelaarsgemeenschappen die in Afrika, Azië, Amerika en Australië tot in onze tijd zijn blijven bestaan. Het zijn de vrouwen die nagenoeg geheel verantwoordelijk zijn voor het voedselverzamelen. M. Kay Martin en Barbara Voorhies, Female of the Species. New York, Londen, Zie ook Pepe Rodríguez, God is als vrouw geboren, Göttner, Das Matriarchat, I, 9. 4 Baring, Cashford, The Myth of the Goddess, 29 wijzen erop dat men nauwelijks wapens schildert. 5 VIGV 63, 68 LOMA met div. verw.; Claire Bellier, Pierre Cattelain, Peter van der Plaetsen, de Vrouw in de Prehistorie, Oudenburg, 2003, Levy, The Gate of Horn, Londen, 1948, 16 noemt La Pasiega met een vulva uit de Aurignacperiode tussen v. Chr.; Thompson, The Time falling bodies, 105 Since the people of this period carved innumerable vulvas on the walls of the caves ; 109 thousands of vulvas ; Ucko, Prehistory, 51 meent dat de vulva s in la Ferrassie de vroegste graveringen vormen die wij kennen. 7 Baring, Cashford, The Myth of the Goddess, 12; Pepe Rodriguez, God is als vrouw geboren, 141, 278 n. 1 geeft overzicht van vindplaatsen vulva s, overwegend in Frankrijk en in Spanje met enkele voorbeelden in Oost-Europa. Hij stelt vast dat naast vulva s ook vrouwenbeeldjes veelvuldig in Frankrijk voorkomen, 143; ibid., 95 en 274 n. 14; ibid., op 95 en 274 n. 14 en 146 en 278 n. 4 de opmerking dat fallus-voorstellingen en voorstellingen van de coïtus nauwelijks of niet voorkomen. 8 Vijf miljoen jaar menselijk avontuur. Catalogus bij tentoonstelling van 14 september tot 30 december 1990 Paleis voor Schone Kunsten te Brussel. Brussel, 1990, 158, afb. 58, voor beschrijving zie Vijf miljoen jaar menselijk avontuur, 158-9, voor kleurenfoto van vulva s uit Abri Blanchard, La Ferrassie en Abri Cellier, zie voor beschrijving 243-4; Husain, de Godin,12 geeft afbeelding van een vulva op de rotswand bij Abri Cellier. 10 LOMA 63 en 69 subparagraaf the male barely depicted met div. lit. verw., o.a. naar prof. dr. Nicholas Conard, de vinder van de Venus van Hohle Fels Veen op p. 69: it is the statues of women which determine the portrayal of humankind. 11 Alexander Marshack, The Roots of Civilization. New York, Londen, 1972, voor lijst van 100 verschillende abstracte symbolen gebaseerd op het werk van Leroi-Gourhan. Zie voor bespreking van en positief oordeel over The Roots of Civilization review van Ann Sieveking, Antiquity, XLVI, 1972, , 30 However, this does not 506

13 Noten alter the fact that Marshack, who is not a professional archaeologist, has made one of the most considerable contributions to the study of Palaeolithic art that we have seen in recent years. His publishers are justified in describing his work as a breakthrough and we are in his debt ; Voor positief oordeel zie ook Thompson, The Time falling bodies, 95-6; Sjöö/Mor, The Great Cosmic Mother, maankalenders. 12 LOMA 63; Badinter, De Een is de Ander, 37 diersoorten zouden in paren zijn afgebeeld om het belang van de voortplanting en vruchtbaarheid te onderstrepen; 273 n. 41 in de grotten van Lascaux wordt het grootste deel van de schilderingen bepaald door het thema rund-paard, in Pech-Merle is dat de combinatie bizon-mammoet. 13 Claire Bellier, Pierre Cattelain, Peter van der Plaetsen, de Vrouw in de Prehistorie, 25 Binnen de paleolitische kunst stellen we een duidelijke dominantie van afbeeldingen van dieren, goed voor 90%, vast. Menselijke figuren, voornamelijk vrouwen, nemen slechts 5% voor hun rekening, binnen deze beperkte groep bestaat het overgrote deel van de afbeeldingen uit vrouwenfiguren ; 38 dit alleen al vormt een aanwijzing voor de positie die vrouwen bekleedden in de prehistorie. 14 Marie König, Am anfang der Kultur. Die Zeichensprache des frühen Menschen. Frankfurt, Berlijn, Hamburg, 1981, 131; Göttner, das Matriarchat, I, 114 König heeft in Frankrijk meer dan 2000 grotten onderzocht en ze vergeleken met grotten elders. De vrouwenbeeldjes komen niet zomaar uit de lucht vallen. Zij moeten symptomatisch zijn. In de cultus staat de vrouw centraal. 15 Husain, De Godin, Cashford, The Myth of the Goddess, 6; Pepe Rodríguez, God is als vrouw geboren, 143 stelt vast dat (naast vulva s) ook vrouwenbeeldjes veelvuldig in Frankrijk voorkomen, 143, 278 n. 2: Overigens is een zeldzaam groot aantal vrouwenbeeldjes aangetroffen in Zuidwest-Frankrijk waar gebieden dat dankzij een overvloed aan goed beschutte schuilplaatsen intensief bewoond werden in het Paleolithicum. 17 VIGV 75 LOMA 63 voor de aantallen figurines in diverse periodes met div. verw.; LOMA 69 voor opmerking dat het mannelijke nauwelijks wordt afgebeeld; Ehrenberg, Women in Prehistory, 66; Volgens Rodríguez, God is als vrouw geboren, 142, bedraagt het totale aantal beeldjes uit het paleolithicum 500 stuks. 18 VIGV 5-10 LOMA over de Venus van Hohle Fels; zie Annine van der Meer, De Venus van Hohle Fels. Eerherstel aan het vrouwelijke, artikel on line van 23 dec. maart LOMA 75 over Fanny van Galgenberg; Claudine Cohen, La Femme des origines. Images de la femme dans la préhistoire occidentale. Parijs, 2003, 93 over Fanny. 19 VIGV 77 LOMA 86; Cohen, La Femme des origines, 116 afb. en face, 119 afb. en profil. 20 VIGV 68 LOMA 62; Cohen, La Femme des origines, 13 afbeelding, 64, zie op afbeelding grot. 21 Neumann, The Great Mother, Ehrenberg, Women in Prehistory, Badinter, De een is de Ander, 46: uit prehistorische kunst blijkt een fascinatie voor de vrouw tussen en v. Chr. verveelvoudigt het aantal beeldjes van been, ivoor en steen Het aantal mannenbeeldjes uit deze periode is zo gering dat ze nauwelijks de moeite van het vermelden waard zijn; 47 het grote aantal beeldjes wijst op een ware cultus van de vruchtbaarheid, die zal leiden tot de moedergodinnen van de neolithische periode. Het is overduidelijk dat de kunstenaars zich in hoofdzaak interesseerden voor de rol van de moeder bij de geboorte en de instandhouding van de soort. 24 Ehrenberg, Women in Prehistory, VIGV 68 LOMA 74; Neumann, The Great Mother, 94; Ehrenberg, Women in Prehistory, VIGV 196 [II.1.34]; LOMA 452 [II.5.18b]; Cohen, La Femme des origines, 60 afb. van drietal, 62 detailafb. van een Venus, 63 detailafb. van een Venus. 27 VIGV 85 LOMA ; Cohen, La Femme des origines, 76 afb.; Vijf miljoen jaar menselijk avontuur afb. 95 op 176, zie beschrijving op Cohen, La Femme des origines, 77 afb.; Vijf miljoen jaar menselijk avontuur afb. op 103 en 104, beschrijving op VIGV LOMA 77 99; Cohen, La Femme des origines, 95-6 voor afbeelding voor- en achterkant. 30 Gimbutas, The Language of the Goddess, 163: The exaggerated buttocks are a methaphor for the double-egg or pregnant belly: intensified fertility. 31 Buffie Johnson, Lady of the Beasts, deel 1, Lady of the Waters, New York, 1988, LOMA 59 [I.4.5] met foto s van kleine Venusfigurines; op tweede bord van links uit gezien is weliswaar zeer klein de de piepkleine Venus van Abri Pataud te zien. De Venus die in de buurt van Laussel gevonden wordt, is de Venus van Abri Pataud, een plaats waar men pas vanaf 1953 begon te graven. Zij is de laatste ons bekende Franse rots-venus uit deze bloeiperiode. Men vindt haar in Je ziet een slanke vrouw met hoofd en borsten maar zonder armen, die hoogzwanger is. De welvende en volle buik met daarin de navel loop naar beneden spits toe in een duidelijk aangegeven schaamstreek. Deze loopt uit een diep ingesneden driehoek die eindigt in een vulva met de spitse punt naar beneden. De driehoek met de punt naar beneden herhaalt zich in het onderlichaam; de benen zonder voeten lopen in een punt toe. Daarom maakt de Venus van Pataud ondanks haar opbollende buikje toch een spitse en puntige indruk. Zij is zeer nietig en klein. Ze meet maar 58 millimeter. Ondanks dat is ze indrukwekkend 507

14 Van Venus tot Madonna in al haar kleinheid en eenvoud. Op dit moment bevindt zich zij in Parijs. 33 Elizabeth J. W. Barber, Prehistoric Textiles. The Development of Cloth in the Neolithic and Bronze Ages, 40-1 afb. 2.1 verg. string van Venusfiguur uit Gagarino afb op 258; Elizabeth J. W. Barber, Womens s Work. The first Years. New York, Londen, 1994, 44-5; Jim Adovasio, Olga Soffer, Jake Page, The Invisible Sex. The True Roles of Women in Prehistory, Smitsonian Books, 2007; Ne vertaling: De Onzichtbare Vrouw. De rol van mannen en vrouwen in de prehistorie, Amsterdam, 2008, over Soffer e.a. zie VIGV 86 LOMA 94; Hilda Davidson, Roles of the Northern Goddess, 92 zie afbeelding Davidson, Roles of the Northern Goddess, 91 wijst op ornamentele riem van de jonge vrouw uit Egtved; Barber, Prehistoric Textiles, VIGV 90 LOMA 98 [1.4.77]; Barber, Prehistoric Textiles, 63-5 en 258 afb noemt naast het voorbeeld uit het gebied bij Moskou ook de Balkan en Macedonië, waar meisjes dit soort kledingstukken dragen met aan het uiteinde gewichtjes en franje, het zou vrolijk maken; Davidson, Roles of the Northern Goddess, LOMA 98; Barber, Prehistoric Textiles, 65-6 noemt voorbeelden uit de Ilias boek XIV waar sprake is van een magische gordel waarmee godinnen als Hera en Afrodite goden weten te verleiden. 37 VIGV 77 LOMA 86; Claire Bellier, Pierre Cattelain, Peter van der Plaetsen, de Vrouw in de Prehistorie, 33 beschrijven de plaquette van Geldrop met een dansende vrouw met een gevlochten lendendoek. Het realisme is opvallend ; Veen, The Goddess of Malta, 11 geeft afbeelding. 38 In Wenen kwam ik in oktober 2004 een boek tegen met de betreffende afbeelding. Brigitte Röder, Juliane Hummel, Birgitta Kunz, Göttinnendämmerung, das Matriarchat aus archäologischer Schicht, Koningsfurt, 2001, 185 afb. 6 uit 1991; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, 46 over de oudste animeermeisjestheorie; VIGV 25, LOMA VIGV 18 LOMA 21; Cohen, La Femme des origines, 67 afb.; Vijf miljoen jaar menselijk avontuur, afb. 96 op 175, voor beschrijving zie De markies kende het klassieke beeld de Venus pudica, de zedige of kuise Venus. Hij ervoer dit beeldje als het tegendeel vandaar de naam Venus inpudica. 41 Sarah Blaffer Hrdy, Moederschap, een natuurlijke geschiedenis, New York, 1999, 149, Steven Mithen, The Prehistory of Mind. The cognitive Origins of Art and Science. Cambridge, 1996, epiloog; James Mellaart, The goddess of Anatolië, I, 9, 12 men veronderstelt daarom ook wel dat de jager veel meer tijd gehad heeft dan de boer. Deze moet vooral in drukke periodes veel harder werken, zie verw. VIGV 105 van jagen naar ploeteren en LOMA 116 The Mesolithic Era: From hunting to farming; from lazing around to grinding away. 43 Peter J. Ucko, Anthropomorphic figurines of Predynastic Egypt and Neolithic Crete with comperative material from the prehistoric Near East and mainland Greece, Royal Anthropological Institute, Occasional Paper no 24, Londen, 1968, over steatopygie met gedetailleerde bespreking van medisch/biologische (170) en antropologische achtergronden en onderzoek; 170 wijst op onderzoek van Ashley Montagu (1951, 309) en Le Gros Clark (1952, 49) die benadrukten dat steatopygie een storing mechanism for fat is. 44 Ucko, Anthropomorphic figurines, 170; de overgang op graan als mogelijke oorzaak van dikte is geopperd door James Mellaart, The beginning of Village and Urban Life. Dawn of Civilisation, Ucko, Anthropomorphic figurines, 170 verwijst naar onderzoek van Dart uit 1937, 49 deze constateerde bij de Bosjesmannen a peculiar lumbar curvature which in fact is a curvature of the spine, proptosis, which would invariably lead to prominent buttocks (Ucko, 170). De billen kunnen tussen de 5.9 en 9.6 cm uitsteken. De maten gelden zowel voor vrouwen als voor mannen; Gynaecoloog Briffault, The Mothers, II, 161 spreekt van een umbilical hernia is reckoned as a specially charming trait. Verwijst naar het onderzoek naar steatopygie van A. L. Cureau, Savage Man in Central Africa, Londen, 1915, 107. De medische term voor de hernia is proptosis. 46 Ucko, Anthropomorphic figurines, 170 vermeldt het onderzoek van Trevor (1947, 61) bij de Hottentotten. Er is wetenschappelijk onderzoek gedaan bij Bosjesmensen en Hottentotten. Bij deze laatste stam trof men in 1947 van de honderd mannen er dertien aan met en lichte kromming. Van de 25 vrouwen vertoonden er 12 een lichte vorm, zeven een gematigde vorm en drie een extreme kromming met vetvorming. Vermeldt conclusie dat vrouwen er vaker aan lijden dan mannen bij Dart (1937, p. 49), Schapera (1951, p. 58) en Trevor; Ucko 171 meent desondanks dat er te weinig onderzoek naar true steatopygia gedaan is, waardoor het onderwerp voor hem niet meer bespreekbaar is en wetenschappelijk afgevoerd kan worden; als symboolkenmerk voor vrouwelijke kunst is het z.i. een onhaalbare kaart ; zie VVTM 180 n Ucko, Anthropomorphic figurines, Ehrenberg, Women in Prehistory, 38 meldt dat 8 miljoen jaar geleden in de Riftvallei in Oost-Afrika de eerste mensen verschenen. De oudste skeletten verschijnen vier en drie miljoen jaar geleden. De eerste werktuigen 2.5. tot 2 miljoen jaar. De eerste mensen jaar geleden. Lucy is een hominide of mensachtige; medewerkers van Mary Leaky vonden in 1976 bij Laetoli in Tanzania voetstappen in een meer dan drie miljoen jaar oude laag vulkanische as, Atrium Encyclopedie,140, 201; Badinter, De Een is de Ander, 45 en 275 n. 68, 69 en Briffault, The Mothers I,

15 Noten 50 Briffault, The Mothers I, 445 heeft diverse stammen geïnventariseerd waar mannen en vrouwen even ontwikkeld zijn en het verschil voor een buitenstaander niet te zien is, bijvoorbeeld bij talloze Afrikaanse stammen, bij Arabische en Druzenstammen, in Afghanistan en ook elders. 51 Badinter, De Een is de Ander, 28, 272 n Briffault, The Mothers I, noemt een achttiental voorbeelden. 53 Briffault, The Mothers I, 443 noemt als voorbeelden de Bosjesmensen, de Adombies uit Congo, de Bashilanga, de Dahomey, de Ashanti, de Wateita, Somalische vrouwen, de Kikuyu, de Manyema, de Kruvrouwen, die aan de kust van Nieuw-Guinea, de Iyashi van Nigeria, de Lalastam, Indianen van Noord-Californië van b.v. de Shastikastam, Canadese Indianenstammen, de Cherokees, vrouwen in Honduras, Patagonië en bij de Fuegiërs, Tibetaanse vrouwen en Papoeavrouwen. Het komt hier vaak voor dat vrouwen zware lasten dragen en dit makkelijker doen dan mannen. 54 Briffault, The Mothers I, Briffault, The Mothers I, 446 n Briffault, The Mothers I, 443 noemt als voorbeeld de mannen van de Dahomeystam; 447: ook de Botocudos kennen feminiene mannen en masculiene vrouwen. 57 Briffault, The Mothers II, Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, 217 dat de koningin haar gemaal steeds meer uitvoerende functies zou overdragen en hem toestond haar naam te dragen en haar bevoegdheden en heilige instrumenten en regalia, zou een proces zijn dat in Mesopotamië is begonnen. Hij handelde als de heilige agent van de koningin/godin. 59 VIGV 79 LOMA 66; Annine van der Meer, Op bezoek bij Venus met de hoorn in Bordeaux in sept. 2012, artikel on line; Vijf miljoen jaar menselijk avontuur, 251 afb. 74. Voor geografie zie 250 met vallei van de Grande Beune die zes kilometer verder samenvloeit met de Vézère. 60 Alexander Marshack, The Roots of Civilization. The beginnings of man s first art, symbol and notation. Londen, 1972, 334 voor afbeelding en profile. 61 Vijf miljoen jaar menselijk avontuur, 251 afbeelding 74 met een beschrijving van het relief: Een gynaecoloog (J. P. Duhard) heeft onlangs het beeld beschreven. Het gaat volgens hem om de afbeelding van een nog jonge vrouw, van wie de gebaren en het volume van de buik op een nakend moederschap wijzen. 62 Marija Gimbutas, The Language of the Goddess, geeft diverse voorbeelden waaronder afbeeldingen uit de Sesklocultuur uit Thessalië van rond de 6300 v. Chr. (figuur 217, 218, 219) en Cucuteni uit Moldavië in Roemenië (figuur 221). 63 Volgens Levy, The Gate of Horn, 59 zou de creatieve kracht van de bizon via de hoorn naar buiten komen. Anderen associëren de hoorn met de maansikkel, Sjöö/Mor, The Great Cosmic Mother, Levy, The Gate of Horn, 59, 67; Zitman, Kosmische Slinger der Tijden, 26 stelt dat graveringen in Algerije (Zuid-Oran) eerder Europees dan negroïde aandoen. Vraagt zich af waarom de Cro-Magnonmensen zich met rode oker insmeerden; 89 Europa wordt de dochter van het rode land genoemd; 89 vermeldt ook dat sommigen het oude Atlantis het rode land noemen, niet duidelijk is waarom. 65 Vijf miljoen jaar menselijk avontuur, 251: De hoorn met de dertien inkervingen is op veelvuldige wijze geïnterpreteerd geworden. Gaat het om een hoorn des overvloeds, een plengvaas, een jachthoorn, een aantekening in verband met de jaarlijkse maancyclus of zoals zeer onlangs werd voorgesteld om een zwangerschapskalender? 66 Dictionary of Deities and Demons in the Bible. Karel van der Toorn, Bob Becking, Pieter W. van der Horst ed. Leiden, 1995, in het volgende afgekort met DDD onder moon, Herrmann-Lisi, Maanmacht, 42 noemt vb. uit Oude Testament dat talrijke sporen van de maancultus bevat. Men liet in Jeruzalem alle trompetten en bazuinen schallen bij nieuwe maan. Zie par. de verborgen Moeder in de jaarcyclus bij Israël. 68 LOMA 448 [II.5.10] voor afb. van baarmoeder en eierstokken welke sprekend op runderhoofd met hoorns lijkt; deze werd eerst geïnterpreteerd als koeienhoofd en later als stierenhoofd met div. lit. verw.; VIGV 329; zie VVTM 158 n 54 voor verw. naar D. Cameron; Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, Van der Meer, De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, 28 par De maan en het belang van de donkere fase in de maand met lit. verw. naar Miranda Gray, Rebecca Orleane over vrouwen met een geïntegreerde linker- en hersenhelft, vandaar dat vrouwen vredestichters en goede zorgverleners zijn en Anne Baring in The Dream of the Cosmos, die spreekt van lunaire of maanculturen waarin licht en donker nog samengaan; vrouwen kennen dit verschijnsel vanuit hun maancyclus en staan daarom in maanculturen centraal; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, 186; Thompson, The Time Falling Bodies, 105; Barbara Walker, Woman s Encyclopedia, onder menstrual blood en menstrual calender LOMA 66 [I.4.11b]; Levy, Gate of Horn, 60 n LOMA [I.4.88]; VIGV 94; Cohen, La Femme des origines, 101 voor afb. 72 Marshack, The Roots of Civilization, 282 voor beschrijving proces in vrouw; 316 voor vrouwelijke symbolische processen. 73 LOMA 87 [I.4.55]; VIGV 77; Cohen, La Femme des origines, 86 afb. 74 Vijf miljoen jaar beschaving, Vijf miljoen jaar beschaving, LOMA 66 n 56 over Franse specialisten die ervan uitgaan dat er in Laussel een speciale vrouenafdeling is geweest; Baring, Cashford, The Myth of the Goddess, 18 n

16 Van Venus tot Madonna 77 VIGV 83 LOMA 89 [I.4.60]; Cohen, La Femme des origines, 80 omschrijft de afb. als figuur met twee hoofden ; Vijf miljoen jaar beschaving, 251 als scène met twee personages ; Gimbutas, The Language of the Goddess, 172 als dubbele godin of tweelinggodin. 78 Levy, The Gate of Horn, 59 geeft voorbeelden van erotische interpretatie van kunst b.v. in Les Combarelles; Levy, 59 de sculpturen van Laussel werden ook als images of personal desire opgevat; 60 over de mogelijke copulatie it was thus restaured in some handbooks en geeft verwijzing naar S. Reinach, Répertoire de l art quaternaire, 1913, 120; Levy, 60 On the unsatisfactory evidence of a photograph (ik parafraseer) lijkt de vrouw die nogal groot is net als de anderen rechtop te staan, de gevorkte baard op het vermeende mannelijke hoofd zijn de overblijfselen van haar benen This doubtful group has been produced as the crowning proof of the erotic nature of the statues en verwijst voor citaat naar G. H. Luquet, The art and Religion of Fossil Man, 1930, Leroi-Guirhan, Les Racines du monde, 21, 193 volgens moderne onderzoekers is het geen koppel, dus een paar van man en vrouw, paarvorming kent men niet, het is groepsvorming wat de klok slaat. Ook bij de dieren. In feite ontbreekt bij zowel mens als dier ieder elementair seksueel kenmerk. Deze opvatting krijgt steeds meer bijval zie Badinter, De Een is de Ander, 48 en 275 n Gimbutas, The Language of the Goddess, 172 meent dat het om een dubbele godin of tweelinggodinnenafbeelding gaat. Het zouden twee vrouwenlichamen zijn die in een ei vervat zijn. Zij meent dat een van de vrouwenlichamen volumineuzer is dan het andere; VIGV en LOMA over de barende houding die lang is opgevat als parende houding ; VIGV register onder barende houding en barende vrouwe en met name onder Venus accueillante ; LOMA zie register onder pose Venus accueillante LOMA 78 VIGV 82 met aantallen; Cohen, La Femme des origines, 81 verwijst naar het werk van Randall White en Michael Bisson. 82 VIGV 82 LOMA 88 [I.4.59]; Sjöö en Mor The Great Cosmic Mother, Ucko, Paleolithische rotskunst, 97 noemt de afb. uniek, omdat het een dubbelfiguur voorstelt; ten minste een van de twee figuren heeft borsten. Dit reliëf is geïnterpreteerd als de uitbeelding van een copulatie of een bevalling, maar omdat het gesteente zeer verweerd is, is het uiterst moeilijk om de details van de figuur te onderscheiden ; op luidt het onderschrift bij afbeelding 58 Diep gegraveerde figuur meestal geïnterpreteerd als een coïtus of als een bevalling in Laussel. 84 Gimbutas, The Language of the Goddess, voor diverse afbeeldingen van zwangere en barende vrouwen. 85 André Leroi-Gourhan, Les Réligions de la Préhistoire, Parijs, 1958, 120; Marshack, The Roots of Civilisation, voor lijst van 100 verschillende abstracte symbolen gebaseerd op het werk van Leroi-Gourhan; Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, 18; Ucko, Paleolithische rotskunst, bespreekt werk van Leroi-Gourhan en Laming; LOMA 66 n 57 over vrouwengrot in Laussel. 86 Marie König, Am Anfang der Kultur. Die Zeichensprache des frühen Menschen. Frankfurt, Berlijn, Wenen, 1981; niet besproken in haar tekst zijn de rots-venus van Abri Pataud uit v. Chr. en de losse Venussen van Sireuil en Tursac, uit en v. Chr. Bij de laatste twee valt de uitgesproken bilpartij op. 87 Ehrenberg, Women in Prehistory, Levy, The Gate of Horn, 25, 59 noemt de afbeelding op de wand in Les Combarelles als voorbeeld. 89 Ucko, Paleolithische rotskunst, 137 n. 58; Jill Cook, Ice Age Art. Arrival of modern mind, Exhibition Ice Age Art in het British Museum van 7 februari tot 26 mei 2013, The British Museum Press, Londen, 2013, 228 over de verouderde schokkende interpretaties van La Pursuite Amoureuze uit de grot van Isturitz in Frankrijk; Cook, 228 hekelt ook de naar haar mening seksistische interpretaties van La Femme au Renne, een afbeelding met een rendier in ityfallische houding boven een liggende hoogzwangere rendiervrouw; Annine van der Meer, Venus of een vette vrouw? Artikel over bezoek aan de tentoonstelling Ice Age Art mei 2013 met boekbespreking van de catalogus Ice Age Art van conservator dr. Jill Cook; Eng. vert., Venus or an obese woman? Engelse vert., geplaatst op website van British Museum. 90 Ucko, Paleolithische rotskunst, 137 n Ucko, Paleolithische rotskunst, 138 n Ucko, Paleolithische rotskunst, 138 Voor deze latere auteurs die geobsedeerd waren door de interpretatie van een seksuele magie werd de wereld van de paleolithische mens vaak beheerst door de aanbidding van een moedergodin waarmee alle paleolithische kunst in laatste instantie verband hield. 93 Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, 13 over continuïteit van religieuze structuur; LOMA 69 met statement van Nicholas Conard women determine the portrayal of humankind ; Annine van der Meer, Sex, Art and Rock n Roll in de steentijd. On line artikel over lezing N. Conard op 3 maart 2010 in het RMO te Leiden. 94 Claire Bellier, Pierre Cattelain, Peter van der Plaetsen, de Vrouw in de Prehistorie, 25 De betekenis van deze kunst is nog niet achterhaald. In haar symbolische functie vertalen de afbeeldingen zonder enige twijfel de denkwereld, de rituelen en de tradities van deze mensen. Wij zijn echter niet in staat de zin ervan te begrijpen. Recente onderzoekers leggen meer en meer de link met het sjamanisme. 510

17 Noten I H. 5 DE CODE VAN DE VENUSKUNST ONT- CIJFERD IN DE OUDE STEENTIJD Voor diverse afbeeldingen zie VIGV deel 1 hfdst 4; zie register VIGV onder Venus LOMA deel 1 h 4 1 Voorbeeld van de symbolische interpetatie is het werk van James B. Harrod, The Hohle Fels Female Figurine: Not pornography but a Representation of the Upper Paleolithic Double Goddess, The Journal of Archaeomythology, 2011 vol 7; James Harrod, Kristina Berggren, Understanding Marija Gimbutas, Journal of Prehistoric Religions X: 70-73; James Harrod, Uper Paleolithic Art, Religion, Symbols, Mind, Origins Net artikel on line; Veen, The Goddess of Malta, Haarlem, 1992, 4. 2 VIGV 58 LOMA 52 [I.3.10a] over wapenstokken die kalenderstokken blijken te zijn; vanaf v. Chr. zijn er gemerkte stokken gevonden. Zij zijn gemaakt door de allereerste Neanderthalers. Vanaf jaar v. Chr. verschijnen de gemerkte stokken op de wanden van grotten. 3 Vijf Miljoen jaar menselijk avontuur: op 163, afb. nr 162 en 192 met div. afb. Men spreekt van versierde staven. Zie ook afbeeldingen op p. 75 (versierde mammoetrib); Marshack, The Roots of Civilization, 219; Levy, The Gate of Horn, 42 figuur 20; Levy, 48 met diverse voorbeelden figuur 5a, b, c, d en g; 50, figuur 5g uit Siberië uit de Aurignacperiode; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, Ucko, Paleolithische rostkunst, 16 een aantal sieraden is soms versierd, het gebruik is nog steeds raadselachtig; Burenhult, De Eerste Mens, 139 spreekt van dirigeerstokken ; Ucko, 22: de kunst van de beenbewerking beleeft zijn grootste bloei en voorwerpen als de batons de commandement zijn vaak rijkelijk voorzien van gravering van dieren en geometrische motieven; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother,145: het was de vader van de Franse archeologie genaamd Abbé Breuil die de stokken de naam meegaf le baton de commandement. Het waren insignia van mannelijk heersen. 6 Briffault, The Mothers, I, wijst erop dat in zoals hij het noemt matriarchaal georganiseerde samenlevingen de hoofdman of leider slechts een beperkte functie heeft. Hij geeft leiding aan de jacht en aan de oorlog en treedt naar de buitenwereld op als politieke leider en onderhandelaar (492). Hij kan niet op eigen initiatief handelen. Hij is slechts woordvoerder. 7 Alexander Marshack, The Roots of Civilization. Zie voor bespreking van en positief oordeel over The Roots of Civilization: Review van Ann Sieveking, Antiquity, XLVI, 1972, , 30: However, this does not alter the fact that Marshack, who is not a professional archaeologist, has made one of the most considerable contributions to the study of Palaeolithic art that we have seen in recent years. His publishers are justified in describing his work as a breakthrough and we are in his debt ; Voor positief oordeel zie Thompson, Time Falling Bodies, 95-6; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, over maankalenders Marshack, The Roots of Civilization, 49 beschrijft het bot uit Arbri Blanchard; VIGV 79 met afb. van bot van Abri Blanchard; LOMA 66 [I.4.10]. 9 Review Ann Sieveking 329 voor opmerking over duplicaten: These calendars occur at all stages of the Upper-Palaeolithic and they include some of the most remarkable series of duplications that we know. In particular there is the design that Marshack found on two eagle bones form Le Placard. Piette illustrates about twelve examples of this design from the Pyrenean caves, it occurs in the Dordogne and there is a beautiful example from Predmost in Central-Europe. I think that the lobed bone plaques with notched edges from Kostienki, Avdeevo and interestingly Isturitz as well, might be also something of this kind. They would, perhaps, repay micro-photographic study. 10 Marshack, The Roots of Civilization, Ibid., Marshack, The Roots of Civilization, 216-8; ; Ibid., Ibid., 244; zie voor lijst van 100 verschillende abstracte symbolen gebaseerd op het werk van Leroi-Gourhan. 15 Marshack, The Roots of Civilization, 263 figuur 139a; 342; LOMA 449 in tegenstelling tot de mannetjesrendieren verliezen vrouwtjesrendieren hun gewei niet in de wintertijd. 16 Marshack, The Roots of Civilization, Ibid., The Roots of Civilization, Alexander Marshack, Indian Calender Stick, Science 85 6 no 2 (maart 1985), 7: één staat er afgebeeld op een portret uit 1828 van een Winnebago-opperhoofd van 53 inch lang aan vier kanten ingesneden. Het lunaire jaar was erop aangegeven, het solaire jaar en de tijden van rituelen en feesten. Bij drie Amerikaanse stammen ontdekte Marshack vijf kalenderstokken. 19 Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, 145. Er zijn niet alleen stokken gevonden maar ook stenen waarop zich in het rood tekens bevinden. 20 Davidson, Roles of the Northern Goddess, 79: in het Keltisch is het woord voor moeders matra ; Lappen en Finnen spreken van madder. Dit betekent moeder maar ook aarde of grond (144). 21 Gerhard Pöllauer, Die verlorene Geschichte der Amazonen, Walker, Woman s Encyclopedia of Myths and Secrets, 71 onder astrologie mathesis is moederkennis; 618 onder mater ; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, LOMA 95 [1.4.71] VIGV 87 over touwfiguren en touwspelletjes tijdens periode van gezamenlijke afzondering van vrouwen; LOMA 103 en VIGV 511

18 Van Venus tot Madonna 96 over vrouwelijk sjamanisme; Jean Clottes en David Lewis-Williams, Chamanes de la Préhistoire, 73, 111-4, 116, 124, 125, 176; David Lewis-Williams, The Mind in the Cave, 197, 205, 267 pleit in diverse hoofdstukken sterk voor sjamanistische achtergrond van religie en kunst; Sjöö en Morr, The Great Cosmic Mother, voor speciale relatie tussen sjamanisme en vrouwen die wanneer zij menstrueren, andere hersenactiviteit ontwikkelen 189, 225; A. Lieber en Jerome Agel, De Maan en wij. Lunaire invloeden op lichaam en geest. Amsterdam, 1980; Walker, Woman s Encyclopedia of Myths and Secrets, onder moon ; van der Meer, De Zwarte Madonna, Levy, The Gate of Horn, Levy, The Gate of Horn, 6, 55, Levy, The Gate of Horn, Catalogus Tentoonstelling Vijf Miljoen Jaar Menselijk Avontuur in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel met op 106 een prachtig voorbeeld van een halssnoer van schelpen uit het Tertiair uit Dolni Vestonice. 28 David Lewis-Williams, The Mind in the Cave, 263 over schelpen als halssnoeren en hangers o.a. over een met rode oker bedekt exemplaar in Lascaux (fig 60); Walker, Woman s Encyclopedia of Myths and Secrets, 182 onder cowrie over skeletten van rond de die bedekt onder cowrieschelpen, zijn teruggevonden, zie ook 496 onder kauri over schelp als symbool voor de vulva; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, E. O. James, The Cult of the Mothergoddess, 16 noemt bij de talloze andere voorbeelden het graf bij Laugerie-Basse, waar de schelpen in paren gerangschikt waren; E. O. James, Prehistoric Religion, 21-29; Briffault, The Mothers, III 276; Badinter, De Een is de Ander, James, The Cult of the mothergoddess, 16 bij Grimaldi trof men op het rood gemaakte lichaam van een jongen rond het hoofd vier snoeren van geregen schelpen aan. In een aangrenzende grot vond men maar liefst 7868 zeeschelpen, waarvan er 875 doorboord waren en tot een ketting of schelpenslinger moeten hebben behoord. In een Cro-Magnongraf aan de oever van de Vézère bij Eyzies vond men schelpen per paar rond diverse lichaamsdelen van een dode gerangschikt. 31 Pepe Rodríguez, God is als vrouw geboren, 109 vermeldt naast andere voorbeelden dat een van de mannen werktuigen om zich heen had en lag op een bed van medicinale bloemen, duizendblad, korenbloem, distel, paardenstaart, stokroos enz., die een prachtig groen, wit, geel en blauw bloementapijt vormden ; Atrium Encyclopedie, , p Levy, Gate of Horn, 67 constateert dat een even grote zorg besteed werd aan dode vrouwen, mannen en kinderen; Bellier e.a., De vrouw in de prehistorie, 17-9 daarintegen menen dat de vrouwengraven tijdens het Gravettiaan van minder verfijnd geweest zijn: van de 45 bijzettingen die men vond zijn er zeven vrouwen; stelt op 38 dat er enkele uitzonderingen zijn. 33 Levy, Gate of Horn, Levy, Gate of Horn, 17, 31, pl. 3b, 49. Desondanks stelt Levy dat de mensen rechtshandig zijn geweest. Voor afdrukken van handen uit Neolithicum zie Catal Hüyük. 35 LOMA 68 over de onlangs herontdekte vrouwenhanden; David Lewis-Williams, The Mind in the Cave, geeft tal van vindplaatsen en voorbeelden; Ucko, Paleolithische Rotskunst, 99. Men heeft opgemerkt dat de geschilderde handen vaak verminkt zijn (Levy, 17), dit zou te maken hebben met rekenmethoden en telsystemen. 36 Levy, Gate of Horn, 46-8 vondsten van handen in La Ferrassie, Labastide, Mas d Azil, Oost-Spanje, Birseck, Libië en Oost-Spanje. 37 Marie König, Am Anfang der Kultur. Die Zeichensprache des frühen Menschen, 22, 131; Göttner, Das Matriarchat, I, 114-5; Badinter, De een is de Ander, 34; Eisler, De Kelk en het Zwaard, 19 n. 14; Marilyn French, Een vrouwelijke geschiedenis van de wereld, 35; Briffault, The Mothers, II, 448-9; Levy, Gate of Horn, 46 n Levy, Gate of Horn, 48 n Levy, Gate of Horn, 47 n LOMA 62; VIGV 67 n 53; Levy, Gate of Horn, 43 noemt grot van de Trois Frères en de afdrukken van voeten in Tuc d Audoubert; 50: in Montespan is een grondpatroon te zien met voetafdrukken van dansende mensen. Zij oppert op 44 zelfs de mogelijkheid van een heilig huwelijk. 41 Baring, Cashford, 6; Martin P. Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion and its survivals in Greek Religion, Lijn, 1950, 56 valt hetzelfde op bij de prehistorische grotten in Kreta: doden worden begraven aan ingang van grotten onder de woonplaats van mensen; grotten worden gebruikt als cultusplaatsen. 42 Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, 16; Göttner, Das Matriarchat, I, VIGV 334 [II.5.17] LOMA 454 [II.5.24] met lit. verw.; Frobenius, Das unbekannte Afrika, 23; Levy, Gate of Horn, 60; Neumann, The Great Mother, 114b; French, Een vrouwelijke geschiedenis van de wereld, 35 n 15 geeft diverse verwijzingen; Baring en Cashford, The Myth of the Goddess,125 fig. 32b. 44 André Leroi-Gourhan; Préhistoire de l art Occidentale, 1971, 120; Leroi-Gourhan, The evolution of Paleolithic Art, Scientific American (feb. 1968), 61; Baring en Cashford, Myth of the Goddess, 18 n Marshack, The Roots of Civilization, 300 fig. 173 ab; VIGV 18 LOMA VIGV 87 n 240 LOMA 95 n 230; van der Meer, De Zwarte Madonna, 28 over het belang van menstrueren voor het bewustzijn; Chris Knight, Blood Relations. Menstruation and the Origins of Culture, Avon, 1991; Martha K. McClintock, Menstruation Synchrony and Suppression, Nature, 22 januari 512

19 Noten 1971, vol. 229, 171-9, noemt verpleegsters en kostschoolmeisjes; Thompson, Time Falling Bodies, 96, 260 n. 30; Betty de Shong Meador, Inanna, Lady of the Largest Heart, over het samen vloeien, Elise Boulding, The Underside of History, A View of Women through Time, Boulder Colorado, 1976, 106; Thompson, 96, 260 n Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, Harding, Woman s Mysteries, Ancient and Modern, 55; Briffault, The Mothers, II verzamelde in allerlei talen de samenhang tussen de woorden maan-maand-menstruatie-maansverandering. In het Duits heet de menstruatieperiode de maan en in Frankrijk le moment de la lune ; Sjöö en Mor, The Great Cosmic Mother, Christiane Hermann-Lisi, Maanmacht. Invloeden van de maan op het aardse leven, Amsterdam, 1997, Harding, Woman s Mysteries, Monica Sjöö, Barbara Mor, The Great Cosmic Mother. Rediscovering the Religion of the Earth, 187 en VIGV 81 LOMA 87 [I.4.56]; Gimbutas, The Language of the Goddess, 105, afb. 173ab (La Magdelaine) en c (le Gabillou, Dordogne). 54 Gimbutas, The Language of the Goddess, 105 figuur 173 de lengte van de figuren 1 en 2 is ongeveer een meter en gevonden in de grot La Magdelaine bij Penne du Tarn uit v. Chr. Figuur 3 is afkomstig uit Le Gabillou in de Dordogne en dateert van v. Chr.; Ucko, Paleolithic Cave Art, afbeelding 90 en 91 deelt op 97 mee dat een gelijksoortige gravure uit Le Gabillou onlangs werd gepubliceerd. 55 Nabil I. Ebeid, Egyptian Medicine In The Days Of The Pharaohs, General Egyptian Book Organization-Press,1999, 161-2: noemt voorbeeld van prinses Hehenhit uit de 11e dynastie; zie ook voor beschrijving van dit geval A. T. Sandison, Diseases in Ancient Mummies, Disease and Ancient Cultures, Cambridge University Press, Cockburn, 1980, L. Allason-Jones, Women in Roman Britain. Londen, 1989, 36 verwijst naar onderzoek van Margaret Cox: van de 280 vrouwen sterven er 51 in het kraambed; Hilda Davidson, Roles of the Northern Goddess, 142 verwijst naar de Zweedse studie van Lily Weiser-All die huiveringwekkende cijfers geeft. 57 Briffault, The Mothers, I, noemt talloze voorbeelden; Adovasio, Soffer, Page, De Onzichtbare Vrouw (The Invisible Woman), 73 gaan in op deze problematiek en geven in fig 3.1 de ligging van de baby in het geboortekanaal. 58 Verg. de situatie in Egypte bij Ebeid, Egyptian Medicine, 165 figuur 8.6. Deze gestileerde voorstelling in vier fasen vormt de hieroglief die betekent: bevallen. 59 Levy, The Gate of Horn, Peter J. Ucko, The Interpretation of Prehistoric Anthropomorphic Figurines, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 92, 38-54, 46 n. 21 verwijst naar de toonaangevende studie op dit gebied van Noel Morss, Clay Figurines of the American Southwest. Papers of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University nr 1, 49, 1-115; Ehrenberg, Women in Prehistory, Ehrenberg, Women in Prehistory, 75; LOMA The summary and finale. 62 Ehrenberg, Women in Prehistory, Levy, The Gate of Horn, 56: Their milieu is definitely domestic ; Ehrenberg, 74: Another interpretation of the Paleolithic figurines stresses the domestic context in which many of the Venus figurines are regularly found, often near hearths in some of the earliest huts and houses en 76; LOMA 247 The summary and finale over voormoederbeeldjes bij allerlei volken over de wereld. II H. 6 DE VROUWE VAN ANATOLIË Voor afb. uit Catal Höyük en Hacilar zie VIGV en LOMA Zie VIGV 450 register onder Catal Höyük en 452 onder Hacilar en 455 Turkije voor de vele verwijzingen. Zie LOMA 582 Turkey bij Alphabetical List of Images used voor alle afb. uit Hacilar en Catal Höyuk vermeld met jaartal, pagina en nummer. VIGV kaart 3 LOMA map 3 In de moderne Turkse schrijfwijze wordt Çatalhöyük en niet Catal Höyük of Hüyük als schrijfwijze aangehouden. Ik heb ervoor gekozen de schrijfwijze Catal Hüyük aan te houden die in de eerste en tweede druk van Van Venus tot Madonna gebruikt is. 1 Website Ian Hodder: Ian Hodder, Catalhöyük, The Leopard s tale. Revealing the mysteries of Turkey s ancient town, Londen, 2006, repr. 2011; voor bespreking van werk van Hodder zie werk van bevriende collega-archeoloog Steven Mithen, After The Ice, 92-96; kritisch is Joan Marie Cichon Pd.D., Matriarchy in Minoan Crete: A perspective from archaeomythology and modern matriarchal studies, Proefschrift California Institute of Integral Studies, 2013, 71 (beschikbaar on line) die Hodders s werk schaart onder de laatste fase van de Nieuwe Archeologie genaamd de postprocessual archaeology (zie over Nieuwe Archeologie LOMA ); zeer kritisch is ook Heide Göttner-Abendroth, Matriarchal Studies, 28; Judy Foster, The Invisible Women of Prehistory, Three million years of peace, six thousand years of war, Spinifex Press Australia, 2013 schrijft over Ian Hodder: Ian Hodder s narrow and prosaic interpretation of the cultures of Catal Hüyük is typical of the processual appoach to archaeology. 2 Mellaart, The Goddess from Anatolia, 2,

20 Van Venus tot Madonna 3 De oude stad ligt op tien kilometer afstand van het huidige Cumra. 4 Mellaart, Catal Hüyük, 30; Wilson, Before the Flood, 122; Kunz e.a., Götinnendämmerung, James Mellaart, De Pre-Urbane Periode in Azië, Geïllustreerde wereldgeschiedenis van de archeologie, Helmond, 1981, , Mellaart, The Goddess from Anatolia, II, 8: Wilson, Before the Flood, Mellaart, De Pre-Urbane Periode in Azië, Geïllustreerde wereldgeschiedenis van de archeologie, 374; op internet circuleren diverse necrologieën van Mellaart ( ), waarin zijn werk van onschatbare waarde wordt geacht, o.a. in het tijdschrift Cornucopia. 8 Mellaart, The Goddess from Anatolia, II, 6 in feite zijn het er 13, omdat niveau 6 bestaat uit een a- en een b-gedeelte. 9 Mellaart, The Goddess from Anatolia, I, p. viii en Mellaart, Catal Hüyük, 27; Wilson, Before the Flood, Mellaart, Catal Hüyük, Mellaart The Goddess from Anatolia, I, 105 telt dertien lagen. Dit omdat niveau VI een a- en een b-deel heeft: Wilson, Before the Flood, 119 zegt dat het er veertien zijn. 13 Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, h 10 Statuettes and Figurines, 182, geeft lijst van beeldjes, hoofden en andere fragmenten. 14 VIGV 113 met vb. op ; LOMA met vb. op o.a ; Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, h 10 onder Slabs with Incised Features and Schematic Clay Figurines, 176, geeft overzicht van verspreiding van de 76 beeldjes over de huizen. 15 Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, 168 en 170 The male is virtually absent.. Apparent exception is the group of a young goddess and a boy god (fig. 227); Mellaart, Catal Hüyük, Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, 184 mannen komen voor in Hacilar I; 185 men trekt rond 5000 weg. 17 Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, or more statuettes all came from the floors of a number of houses they were unbaked at the time of the fire. This suggests that they were manufactured in these buildings, which increases the possibility these buildings were shrines. 18 Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 166: fig. 230 uit huis Q.VI VIGV ; LOMA ; Mellaart, Catal Hüyük, Mellaart, Catal Hüyük, 148 een groep van vier figuren waarvan er twee mogelijk verbonden zijn in een ritueel huwelijk is te vinden in een heiligdom op niveau VI A kamer Baring en Cashford, The Myth of the Goddess, Ates, Mythology and Symbols, 111 fig 112; Mellaart, Catal Hüyük, 136 afb niveau VI a kamer 10; Mellaart, The Goddess from Anatolia, II, Mellaart, The Goddess from Anatolia, II, 52; Mellaart, The Goddess from Anatolia, II, 12 de godin in claviform of vioolvorm komt in twee- en meervoud in allerlei culturen voor b.v. in de Beidhacultuur en de Vincacultuur; Wilson, Before the Flood, 192 verbindt het met latere Amazoneculturen in West-Turkije; LOMA 449 afb [II.5.8] [II.3.23] met vrouwe en kind in baarmoeder; LO- MA 362 [II.3.23c] VIGV 256 [II.3.43, links] voor fresco met vioolvormige figurine. 24 Mellaart, Catal Hüyük, 203, vermeldt de twee beeldjes onder nr. 8 in niveau VI kamer Mellaart, Catal Hüyük, 186, 203, afb in niveau VIa kamer 10 is mogelijk ouder en komt uit niveau VII kamer Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 173, 476 het betreft beeld nr 539 gevonden in huis Q.3, pl. CXXVII, fig Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 475: beeld nr 508 uit huis Q.VI Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 173, 477 niveau VI: beeld nr 557 uit huis Q.5, fig Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, beeld nr 152 figuur nr 245, b 314 f 243, b 323 f 246 nr 2, b 324 f 242, b 485 f 213, b 486 f 192, b 507 f 208, b 509 f 199b, b 508 f 195, b b, b 513 f 194, b 522 f 206, b 514 f 204, b 515 f 207, b 522 f 206, b 508 f 195, b 534 f 199a, b 536 f 200b, b 539 f 196, b 569 f 205, b 571 f 198, b 577 f 197, b 585 f 200a, en de drie slankere vrouwen die de borsten vasthouden en fragmenten. 32 Mellaart, Excavations at Hacilar, 1, 167 On the whole they tended to cluster near the hearth and they are never found mixed up with other objects, such as pots, sickles or bone tools, all of which occur in these houses. The central group in house Q.5 was imbedded in grain 33 Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, beeld nr 519 van zittende moeder met kind dat op schoot staat uit huis Q.VI.5; beeld nr 575 van zittende moeder met liggend kind op schoot uit huis Q.VI Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 496, beeld nr 573 zittende moeder met kind dat op rug klimt uit huis Q.VI Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 211 en 502 beeld nr 528 uit huis Q.IV.5 op pl. LIII en fig Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 495 het beeld nr 519 uit huis Q.IV.5 van zittende moeder met kind, pl. CXLII en CXLIII en op 496 en 497 de beelden nr 575 zittende vrouw met kind op haar schoot, pl. CXLIV en nr 573 zittende vrouw met kind dat op haar rug klimt uit hetzelfde huis, pl. CXLV. 37 Mellaart, Excavations at Hacilar, 2, 503 beeld nr 518 uit huis Q.IV.5 meesteres van de dieren of vrouwe gezeten op luipaard die luipaardpup vasthoudt, pl. CLV, CLVI, CLVII. 38 LOMA 448 afb. II met symbolen rond geboorte waaronder de vulva en de fallus; Mellaart, 514