PRODUCTENBOEK. Veiligheid en bescherming bij geweld in relaties

Transcriptie

1 PRODUCTENBOEK Veiligheid en bescherming bij geweld in relaties

2 Gebruik de inhoudsopgave en de navigatie onderaan de pagina om door het documenten te bladeren. Inhoud

3 Inleiding Jaarlijks hebben naar schatting tussen de en mensen in Nederland te maken met ernstig of herhaaldelijk huiselijk geweld. Huiselijk geweld wordt gepleegd door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer: een partner of ex-partners, een gezins- of familielid of een huisvriend. De term huiselijk geweld verwijst naar de relatie tussen pleger en slachtoffer. Er is meestal sprake van een machtsverschil. Het slachtoffer is afhankelijk van de dader. Ook eergerelateerd geweld is een vorm van huiselijk geweld. Huiselijk geweld kan zowel betrekking hebben op lichamelijke als op seksuele en psychische vormen van geweld. Vrouwen vormen de grootste groep slachtoffers. Maar ook mannen, kinderen en ouderen zijn slachtoffer van huiselijk geweld. Huiselijk geweld komt binnen alle lagen en groeperingen van de bevolking voor. Werd huiselijk geweld lange tijd gezien als een privé aangelegenheid, waarbij er alleen hulp was aan slachtoffers en opvang plaatsvond op geheime locaties, tegenwoordig zijn we ons bewust van de omvang, de vele verschijningsvormen en de dynamiek ervan. We weten ook dat er vaak andere problemen achter schuil gaan. Sociaal isolement en een taboe op het onderwerp houden gezinnen soms jarenlang gevangen in gewelddadige relaties. De nieuwe inzichten hebben geleid tot een beter hulpaanbod, zoals de steunpunten huiselijk geweld, ambulante hulpverlening en verbeterde methodieken in de vrouwenopvang. Ook zijn er nieuwe instrumenten gekomen, zoals het tijdelijk huisverbod en de wet Verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Gemeenten hebben de mogelijkheid gekregen om een integrale -aanpak te organiseren voor (multiproblem) gezinnen. Die aanpak loopt van preventie en vroegsignalering, via opvang en herstel, tot en met nazorg en participatie. De sociale omgeving vormt in de aanpak een belangrijke factor. Als die omgeving zelf veilig en krachtig is, kan die een grote bijdrage leveren aan het creëren van duurzame veiligheid en hernieuwde ontwikkelingskansen voor alle betrokkenen. huiselijk geweld, is vroeger zelf mishandeld of komt uit gezinnen waar ook al huiselijk geweld werd gepleegd. Huiselijk geweld en kindermishandeling zijn in een gezin vaak gelijktijdig aan de orde en gemeenten zullen dus het belang inzien bij een integraal beleid in deze. Arosa is een professionele, HKZ-gecertificeerde organisatie, die opvang en begeleiding biedt aan vrouwen en mannen en hun kinderen bij huiselijk geweld, uitbuiting, bedreiging of een opeenstapeling van problemen waar zij op eigen kracht niet meer uit kunnen komen. Dit productenboek geeft een overzicht in de verschillende functies en activiteiten van Arosa. De activiteiten hebben betrekking op opvang en begeleiding, ambulante hulpverlening en advies. Een speciale plaats is ingeruimd voor de intake die een cruciale functie vervult. In de beschrijvingen komen puntsgewijs aan de orde: ; ; ; ; Omvang van het traject; -prestatievelden; ; Ook wordt aangegeven welke -prestatievelden worden bestreken. Door een aantal gemeenten zijn integrale vastgesteld, bedoeld voor de inkoop en bekostiging van -voorzieningen na de decentralisatie van de AWBZ-begeleiding. Daarom komen ook de relaties tussen de afzonderlijke producten van Arosa en deze in de beschrijvingen aan de orde. Arosa levert kennis en mogelijkheden om een samenhangende aanpak van huiselijk geweld vorm te geven. Hiertoe behoort ook de speciale aandacht voor kinderen. Een groot deel van de volwassenen die betrokkenen zijn bij 4 5

4 Arosa: Unieke kennis en deskundigheid Ieder mens heeft recht op een veilig leven zonder geweld, ongeacht leeftijd, sekse of culturele achtergrond. Aan mensen van wie de veiligheid in het geding is, biedt Arosa opvang en hulp. Zij zijn onze cliënten, en wij gaan in onze ondersteuning uit van hun eigen kracht en dat van hun sociale netwerk. De problematiek van huiselijk geweld is complex. Het gaat meestal niet alleen om geweld alleen. Vaak zijn er ook financiële problemen of is er sprake van tekortschietende leef- en woonvaardigheden en van opvoedingsproblemen. Daarnaast kan ook psychiatrische problematiek een rol spelen, al dan niet gecombineerd met een licht verstandelijke beperking. Tiener zwangerschap Gedwongen prostitutie Taal / Cultuur problemen Geen (veilige) woning Relatie problemen (scheiding) Ouderlijk gezag / Voogdij Cognitieve beperking Familie Huiselijk geweld Partner /vader Vrouw en kind(eren) in de opvang Eergerelateerd geweld Schulden Verslaving Geen werk Geen opleiding Psych(iatr)ische probelemen vrouw Psych(iatr)ische probelemen kind Arosa beschikt over de unieke kennis en deskundigheid om de complexiteit, die meestal samenhangt met huiselijk geweld, te ontwarren en te doorbreken. Gezien deze complexiteit biedt Arosa zowel begeleiding en ondersteuning als hulpverlening. Arosa werkt systeemgericht, met evidence-based methodieken. Systeemgericht werken houdt in dat wij de cliënt in haar of zijn context zien, in interactie en relatie met familie en omgeving. Begeleiding, ondersteuning en hulpverlening richten zich op alle facetten van het systeem. Zo stellen wij onze cliënten in staat om patronen binnen het systeem te herkennen en effectief te veranderen. Daarbij baseren wij ons op de methodiek Krachtwerk, die gebruik maakt van de kracht en mogelijkheden van cliënten en de hulpbronnen in de sociale omgeving. Krachtwerk gaat uit van de volgende principes: Cliënten hebben het vermogen te herstellen, hun leven weer op te pakken en te veranderen; Focus op (individuele) krachten en niet op tekortkomingen; De cliënt heeft de regie over de begeleiding; De (werk)relatie tussen hulpverleners en cliënten komt op de eerste plaats; Werken in de natuurlijke omgeving; De samenleving is een oase van hulpbronnen. In de begeleiding van kinderen die huiselijk geweld hebben meegemaakt, hanteert Arosa de methodiek Veerkracht. Deze sluit aan op Krachtwerk en is gericht op het herstel en de optimalisering van de veiligheid en de ontwikkeling van het kind. Met behulp van deze methodiek worden ouders ondersteund bij opvoeding en ouderschap na geweld. Onzekere verblijfstitel Veiligheids problemen Juridische problemen Opvoedproblemen De kernwaarden in het werk van Arosa luiden: passie en betrokkenheid, samenwerking en ontwikkeling. Het zijn kernwaarden die van toepassing zijn op onze houding naar cliënten, op onze medewerkers en op de gehele organisatie van Arosa. 6 7

5 Arosa en de ketenpartners Aanbod: Eigen kracht als leidraad Om onze cliënten zo goed mogelijk van dienst te zijn werkt Arosa samen met een groot aantal ketenpartners. Wij zijn werkzaam in Rotterdam Rijnmond en Zuid-Holland Zuid, op wijk-, gemeentelijk en regioniveau. De werkvelden waarin de ketenpartners zich bevinden in beeld gebracht: CJG De aanpak van huiselijk geweld bestaat niet alleen uit het opvangen van slachtoffers. Het is immers beter te voorkomen dan te laten escaleren. Dit betekent inzet van ambulante hulpverlening in de wijken om geweld te kunnen doorbreken en erger te voorkomen. Ambulante hulpverlening vindt ook plaats na de opvang, om de opvangperiode zo kort mogelijk te kunnen laten zijn. Maatschappelijk werk LTHG Vrijwilligers maatsch. zorg Arosa Residentiele zorg Crisis opvang Woningbouw verenigingen De producten van Arosa beslaan een breed scala aan opvangmogelijkheden en een specifiek aanbod van ambulante hulpverlening, waaronder nazorg na beëindiging van de hulpverleningsrelatie. Zij hebben alle gemeen dat zij de eigen kracht en het vermogen tot herstel van de cliënt als leidraad hebben. Daar hoort ook het optimaal gebruik bij van bronnen en relaties in de omgeving van de cliënt. Het werk van Arosa is gebaseerd op de drie volgende pijlers: Lokale overheid GGZ Schuldhulpverlening Politie / Justitie Arosa is ook partner in het regionaal opererende Veiligheidshuis en deelt er haar expertise met ketenpartners waar het gaat om huiselijk geweld, alle vormen van eergerelateerd geweld en mensenhandel. Met onze specifieke opvang voor mannen en de aanpak bij Code Rood (voor vrouwen die in verband met hun veiligheid niet in de eigen regio kunnen worden opgevangen) bekleedt Arosa ook een landelijke functie. Arosa is tevens één van de locaties in het land die over een noodbed beschikt in het kader van het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld (LEC). Dit biedt een veilige verblijfplaats voor de vrouw in kwestie en geeft haar de gelegenheid om in gesprek te gaan met het expertisecentrum en zo samen te komen tot een analyse van de situatie. Arosa is onderdeel van een landelijk dekkend netwerk voor de opvang van mensen in maatschappelijk kwetsbare of onveilige situaties. Het intakebureau van Arosa heeft, dankzij de Opvangatlas, zicht op alle beschikbare opvangplekken in het land. Met internationale samenwerkingspartners wisselt Arosa kennis en ervaring uit. Ambulante hulpverlening in de wijken Activiteiten: Ambulante hulpverlening in de wijkteams om geweld te doorbreken en te stoppen. Empowerment workshops in de wijken Inzetten expertise huiselijk geweld in de wijkteams Inzetten van AWARE Opvang Activiteiten: Crisisopvang max. 3 maanden Vervolg opvang om toe te werken naar zelfredzaamheid en een leven zonder geweld in max. 6 maanden opvang Aandachtspunten in de opvang: Samenwerken met partners Inzet van professionals en vrijwilligers Specifieke aandacht voor kinderen Ambulante hulpverlening na de opvang Activiteiten: Ambulante hulpverlening na de opvang waardoor de opvang tijd van cliënten verkort kan worden. Samenwerken met partners De drie pijlers vinden hun vertaling in de hier volgende opsomming van ons aanbod, dat onderverdeeld is in intake, opvang en ambulante hulpverlening. 8 9

6 Intake, cruciale fase Intake, cruciale fase Cruciale fase in het werk van Arosa. Nadat de cliënt via het ASGH/AMHK naar Arosa is doorverwezen, volgt een intakefase en indicatiestelling, waarin de hulpvraag en de veiligheidssituatie van de cliënt zo volledig mogelijk in kaart worden gebracht. De geweldsproblematiek en de onderliggende problematiek zijn (globaal) bekend; De hulpvraag op alle levensgebieden is in kaart gebracht; De veiligheidssituatie van het cliëntsysteem is geanalyseerd; Er is een veiligheidsplan opgesteld, met daarin afspraken over te volgen handelwijzen; Cliënten en verwijzers zijn optimaal geïnformeerd over de mogelijkheden van Stichting Arosa; In overleg met Arosa heeft de cliënt een traject vastgesteld waarmee zij of hij het best mee geholpen is. Dit kan opname in de opvang van Arosa inhouden, dan wel ambulante hulpverlening of adequate doorverwijzing. Wanneer alle benodigde informatie verzameld is, wordt met de cliënt bekeken welk traject gepast is, te weten opname, of een vorm van ambulante hulpverlening. Tevens wordt een veiligheidsplan opgesteld. Cliënten die na een intakegesprek meer geholpen zijn met een ambulant traject worden verwezen en aangemeld bij het Lokaal Team Huiselijk Geweld (LTHG). Een cliëntbespreking vindt plaats in de TTCG, gevolgd door tweewekelijkse voortgangsgesprekken tussen Arosa en de trajectregisseur TTCG. Intake, cruciale fase Vrouwen of mannen die het slachtoffer zijn van huiselijk / eergerelateerd geweld of van mensenhandel. Het intakebureau neemt deel aan het ASHG/AMHK, dat het aanmeldloket is voor slachtoffers van huiselijk geweld. Na aanmelding worden cliënten voor wie opvang noodzakelijk is doorverwezen naar het intakebureau van Arosa. In de intake vinden plaats: Risicoscreening; Opvragen van informatie bij derden, indien de cliënt hieraan toestemming heeft verleend; Analyse en diagnose van de hulpvraag en leefgebieden; Opstellen van TTCG-plannen (Traject Toewijzing Commissie Gezinnen) en kindplannen; Aanmelding van kinderen bij het Stedelijk bureau Sluitende Aanpak (SISA); Registratie in het meldings- en registratiesysteem e-vita

7 Opvang, een veilige plek Opvang, een veilige plek Arosa beschikt over meerdere opvanglocaties die ieder hun eigen functie hebben. De opvang biedt een veilige plek aan de cliënten, inclusief eventuele kinderen. De opvang is geschakeld in: crisis- en time-out opvang (Nadine); 24-uurs opvang bij complexe problematiek, zoals psychiatrische problematiek of licht verstandelijke beperkingen, gecombineerd met ernstige schulden (Simone); opvang in zelfstandige wooneenheden (Nawal, Aletta en Florence); opvang in de vorm van groepswonen (Sophie); mannenopvang (Andreas). Na de intake en de eerste opvang in locatie Nadine, en wanneer de cliënt in de opvangsituatie blijft, vindt een doorstroming plaats naar een van de andere opvangmogelijkheden, afhankelijk van de situatie. De groepsactiviteiten in de opvanglocaties hebben als uitgangspunt dat cliënten elkaar kunnen versterken. De groep biedt hen een veilige omgeving om te oefenen met gedrag en praktische vaardigheden. De groepsactiviteiten omvatten: Themabijeenkomsten over sociale vaardigheden, seksualiteit en relaties, en opvoeding; Groepsbijeenkomsten gericht op opvoedingsondersteuning, die deels door partnerorganisaties worden aangeboden; Huisvergaderingen en recreatieve activiteiten. De duur van de totale opvang bedraagt maximaal 9 maanden. In deze periode wordt aan de voorwaarden gewerkt voor een hernieuwd en veilig, zelfstandig bestaan. Wanneer deze fase is bereikt gaat een periode in van nazorg en mogelijk andere vormen van ambulante hulpverlening. Opvang, een veilige plek In de locaties is een team werkzaam van gedragsdeskundigen, groepswerkers en caseworkers. Zij begeleiden de opgevangen cliënten en screenen de situatie van iedere cliënt en de meegekomen kinderen bij binnenkomst in de opvang en iedere 3 maanden daarna in een multidisciplinair overleg (MDO). De screening vindt plaats aan de hand van een zelfrapportage vragenlijst (BSI) en het herkenningsinstrument HASI. De toegepaste methodiek in de opvang is Krachtwerk; deze maakt gebruik van de kracht en de mogelijkheden van vrouwen en de hulpbronnen in eigen omgeving en samenleving. Krachtwerk ondersteunt vrouwen in hun proces naar een veilig en zo zelfstandig mogelijk bestaan, met hun eventuele kinderen. Voor de kinderen bestaat bijzondere aandacht. Ieder kind krijgt een eigen intake, veiligheidsscreening, veiligheidsplan en begeleidingsplan. In alle opvanglocaties wordt voor de kinderen de begeleidingsmethodiek Veerkracht gebruikt, waarbij ook de ouders worden begeleid in de vorm van opvoedingsondersteuning

8 Opvanglocatie Nadine Opvanglocatie Nadine Crisis- en time-out opvang voor vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld of mensenhandel. Bescherming en veiligheid; Vaststelling vervolgtraject, incl. adequate doorverwijzing naar ketenpartners; Rust en voldoende basis voor het herstelproces. Vrouwen bij wie sprake is van een (acuut) veiligheidsrisico, en hun kinderen. In eerste instantie gaat het in deze opvang om het bieden van bescherming en veiligheid. In deze fase van opvang is kenmerkend dat veel vrouwen te maken hebben met posttraumatische stress-stoornis en depressie. Deze zijn van invloed op het gedrag en de snelheid van herstel. Daarnaast kunnen er problemen spelen van ernstige psychiatrische aard en van grote financiële schulden. Tijdens het verblijf wordt samen met de cliënt een multidisciplinaire analyse van de problematiek opgemaakt. Deze start met het Brief Symptom Inventory (BSI) instrument, een zelfrapportage vragenlijst waarmee een overzicht verkregen kan worden van symptomen van psychopathologie bij volwassenen. Op deze manier kan snel worden achterhaald of nader diagnostisch onderzoek noodzakelijk is. Resultaten van het BSI worden besproken in het multidisciplinair overleg waar het begeleidings- en actieplan worden opgesteld, in overleg met de cliënt. Belangrijk hierbij zijn de van de krachteninventarisatie waarin de krachten van de cliënt en haar omgeving zijn beschreven, als ook haar wensen voor de toekomst. Nadine is ook de plek waar de Zelfredzaamheidsmatrix (ZRM) wordt opgemaakt. Met dit instrument kan de mate van zelfredzaamheid van hun cliënten eenvoudig en volledig worden bijgehouden gedurende het hele traject van opvang, ambulante hulpverlening en nazorg. Op de multidisciplinaire analyse volgt een TTCG-plan (Traject Toewijzing Commissie Gezinnen) dat besproken wordt in het ketengerichte overleg TTCG. In deze fase wordt ook de indicatie ABWZ opgesteld en afgestemd met het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). Omvang van het traject De sociale raadsvrouw maakt een inventarisatie van de financieel-economische positie van de cliënt, waarbij wordt samengewerkt met de sociale dienst, het Jongerenloket en de Kredietbank Rotterdam. Wanneer de analyse op alle leefgebieden is afgerond kan de doorstroom naar een van de andere locaties worden gerealiseerd. In een aantal gevallen is het mogelijk dat uitstroom plaatsvindt naar een eigen woning. De vervolgstap is afhankelijk van de problematiek van de cliënt. Tijdens de periode van verblijf in Nadine voert de orthopedagoge screeningen uit van de situatie van de kinderen. Deze stelt zo nodig een veiligheidsplan op waarin zowel de moeder als de vader een rol heeft. Alleen indien het veiligheidsplan geen beperkingen oplegt kan ook contact opgenomen worden met de vader. Nadine biedt plaats aan 20 vrouwen en hun kinderen. De verblijfperiode bedraagt 6 tot 12 weken. Op preventie gerichte begeleiding van jeugdigen met problemen met opgroeien en van ouders met problemen met opvoeden; Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang. Opvanglocatie Nadine 14 15

9 Opvanglocatie Simone Opvanglocatie Simone 24-uurs opvang voor vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld en te maken hebben met een complexe problematiek. De complexiteit uit zich in AWBZ problematiek, zoals psychiatrische, of LVB problematiek en ernstige schulden waardoor de begeleiding en hulpverlening 24 uur per dag noodzakelijk is. Bescherming en veiligheid; Extra aandacht en begeleiding. Vaststelling van noodzakelijke hulpverlening, begeleiding en opvang; Versterkte eigen kracht; Vergrootte opvoedingsvaardigheden; Financiën zijn op orde. Vrouwen bij wie sprake is van een acuut veiligheidsrisico, die te maken hebben met een opeenstapeling van problemen waar zij alleen geen oplossing voor hebben, en hun kinderen. Zij hebben te maken met problematiek van psychiatrische aard en/of een licht verstandelijke beperking. Ernstige financiële problemen maken vaak ook deel uit van de problematiek. De complexiteit van de problematiek en het oplossingsvermogen beïnvloeden het herstelproces van deze vrouwen zodanig dat de uitstroom naar zelfstandig wonen tijd kost. In Simone is dan ook sprake van intensieve aandacht en begeleiding. De uitkomsten van de screening en observaties in eerste-opvanglocatie Nadine worden in het multidisciplinair overleg besproken om vast te stellen welke hulpverlening gewenst is en welke begeleiding / opvang hierbij het beste past. Indien noodzakelijk vindt dit overleg iedere 3 maanden plaats. Behalve begeleiding en hulpverlening biedt Simone ook plaats aan groepsactiviteiten rond thema s als empowerment, opvoeden, financiën, seksualiteit en relaties, en activiteiten van recreatieve aard. Voor moeders en kinderen worden cursussen gehouden in samenwerking met het centrum voor duurzame gedragsverandering en mentale gezondheid, Avant Sanare. Omvang van het traject Simone biedt plaats aan 20 vrouwen en hun kinderen. Het verblijf maakt deel uit van de totale opvangperiode van maximaal 9 maanden. Op preventie gerichte ondersteuning van jeugdigen met problemen met opgroeien en van ouders met problemen met opvoeden; Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang. Opvanglocatie Simone 16 17

10 Opvanglocaties Nawal, Aletta en Florence Begeleide opvang, met redelijke mate van zelfstandigheid, voor vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld. Bescherming en veiligheid; Uitstroom naar zelfstandig wonen; Versterkte eigen kracht; Vergrootte opvoedingsvaardigheden; Financiën zijn op orde; Opmaat naar een zelfstandig leven zonder geweld. Opvanglocaties Nawal, Aletta en Florence Omvang van het traject Vrouwen bij wie sprake is van een veiligheidsrisico, en hun kinderen. De vrouwen zijn in staat, met advies en begeleiding, binnen afzienbare termijn een nieuw en veilig bestaan op te bouwen. Zij hebben te maken met een minder complexe problematiek en hebben hun financiën beter op orde. Het verblijf van de vrouwen kenmerkt zich door een grote mate van zelfstandigheid. Zij bereiden zich voor op zelfstandig wonen buiten de opvang. De begeleiding is erop gericht om verder herstel te bevorderen en het actieplan, dat in de eerste opvangfase is opgemaakt, te helpen realiseren. De vrouwen worden in de gelegenheid gesteld om deel te nemen aan groepsactiviteiten, ook wanneer deze buiten de opvang worden gehouden. De locaties Nawal, Aletta en Florence bieden in totaal plaats aan 23 vrouwen en hun kinderen. Het verblijf maakt deel uit van de totale opvangperiode van maximaal 9 maanden. Opvanglocaties Nawal, Aletta en Florence Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang

11 Opvanglocatie Sophie Opvang van vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld, en hun kinderen en die in groepsverband wonen. Bescherming en veiligheid; Versterkte eigen kracht; Vergrootte opvoedingsvaardigheden; Uitstroom naar zelfstandig wonen; Financiën zijn op orde; Opmaat naar een zelfstandig leven zonder geweld. Vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld en die baat hebben bij het functioneren in een vrouwengemeenschap. Opvanglocatie Sophie Omvang van het traject De woonvorm is die van groepswonen. Overdag zijn er groepswerkers en caseworkers aanwezig, die de vrouwen helpen om de in het actieplan gestelde doelen te bereiken. Zij organiseren ook groepsactiviteiten die in het teken staan van empowerment, opvoedingsvaardigheden, financieel beheer, seksualiteit en relaties, gezondheid, werk en vrije tijd en zingeving. De locatie Sophie biedt plaats aan 9 vrouwen en hun kinderen. Het verblijf maakt deel uit van de totale opvangperiode van maximaal 9 maanden. Opvanglocatie Sophie Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang

12 Opvanglocatie Andreas Opvanglocatie Andreas Opvang voor mannen die het slachtoffer zijn van huiselijk / eergerelateerd geweld, mishandeling in homoseksuele relaties of mensenhandel en/of uitbuiting. Bescherming en veiligheid; Vaststelling van noodzakelijke hulpverlening, begeleiding en opvang; Financiën zijn op orde; Uitstroom naar zelfstandig wonen. Mannen die het slachtoffer zijn van huiselijk / eergerelateerd geweld, mishandeling in homoseksuele relaties of mensenhandel en/of uitbuiting. Afhankelijk van de uitkomsten van veiligheidscheck en risicocreening wordt de cliënt in de opvang geplaatst. Met de cliënt wordt een eerste krachteninventarisatie opgemaakt en daarmee samenhangend een actieplan. Beide worden gedurende de begeleidingsperiode aangevuld en zo nodig aangepast. Krachtwerk is de basismethodiek in de begeleiding, die in het teken staat van: Psychosociale en woonbegeleiding; Sociale activering en dagbesteding ten behoeve van maatschappelijke participatie. Hieronder kunnen ok Nederlandse taallessen vallen, die in samenwerking met ketenpartners worden verzorgd; Materiële dienstverlening, waaronder schulddienstverlening; Sociaal juridische dienstverlening; Groepshulpverlening en groepsversterkende activiteiten, waaronder gespreksgroepen van lotgenoten, vaardigheidstrainingen en cursussen. Omvang van het traject De locatie Andreas beschikt over 10 woonunits waarin plaats is voor 10 mannen. De verblijfperiode bedraagt max. 9 maanden. Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang. Opvanglocatie Andreas 22 23

13 Ambulante hulpverlening Naast de opvangfunctie biedt Arosa ambulante hulpverlening aan slachtoffers van huiselijk of eergerelateerd geweld en aan slachtoffers van mensenhandel. Ook aan plegers van geweld wordt hulpverlening geboden. Ambulante hulpverlening wordt ingezet wanneer het geweld nog te stoppen is en wanneer er sprake is van beëindiging van de opvang en cliënten vanuit hun ABWZ indicatie nog nodig hebben. Tot het aanbod aan ambulante hulpverlening behoren: AWARE, systeemgerichte begeleiding in combinatie met een alarmeringssysteem; Inzet bij huisverbod; Traject Empowerment; Herstel relatie begeleide terugkeer; Workshop Empowerment; Ambulante hulpverlening na opname; Ambulante hulpverlening in de wijk. Zij worden hierna afzonderlijk toegelicht

14 AWARE Systeemgerichte hulpverlening in combinatie met een alarmeringssysteem. Geweld tegen vrouwen en mannen door hun ex-partner of familielid wordt gestopt; Eventuele kinderen wordt veiligheid geboden; Slachtoffers krijgen steun en bescherming bij het opbouwen van een nieuw en veilig bestaan; Vertrouwen in eigen mogelijkheden. Omvang van het traject Het contact duurt 6 tot 12 maanden. Tijdens deze periode is de cliënt aangesloten op AWARE. Na 6 maanden vindt een evaluatie plaats. Mede met behulp van informatie van ketenpartners en ASHG/AMHK maken cliënt, Arosa en de politie een dreigingsscreening. Indien er sprake is van voortdurende belaging zal aansluiting op AWARE worden gecontinueerd. Wanneer het contact wordt afgerond voeren cliënt en Arosa een eindevaluatiegesprek. AWARE Slachtoffers van huiselijk geweld en zij die na het beëindigen van de relatie belaagd worden door hun ex-partner of familielid. Arosa verzorgt de coördinatie van AWARE (Abused Women s Active Response Emergency). De cliënt wordt hierbij begeleid bij aansluiting en gebruik van het AWARE alarmsysteem en ondersteund via op empowerment gerichte hulpverlening. Ook begeleidt Arosa bij het doen van aangifte bij de politie na een alarmering. Tijdens het eerste gesprek neemt Arosa met de cliënt de voorwaarden door voor aansluiting op het AWARE systeem. De aanmelding wordt gescreend door een indicatiecommissie, bestaande uit politie en hulpverlening. Bij positief besluit wordt het AWARE mobiel ter beschikking gesteld aan de cliënt. Met het AWARE mobiel is direct contact mogelijk met de politie zodra er sprake is van belaging. Het mobiel geeft een verhoogd gevoel van veiligheid en schept een basis voor het voeren van krachtgerichte gesprekken en het maken van plannen voor een nieuwe toekomst. Gedurende de aansluitperiode is er regelmatig contact tussen de cliënt en Arosa. Indien noodzakelijk verwijst Arosa door naar passende hulpverlening van samenwerkings- en ketenpartners. AWARE bestrijkt de volgende prestatievelden: Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang; Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem. AWARE 26 27

15 Inzet bij huisverbod Inzet bij huisverbod Systeemgerichte hulpverlening bij huisverbod. Voor het slachtoffer en de kinderen: (Potentiële) slachtoffers van huiselijk geweld wordt bescherming geboden; Kindermishandeling wordt bestreden en voorkomen. Voor de geweldpleger: De uithuisgeplaatste heeft het signaal gekregen dat de samenleving het geweld niet accepteert. Voor beiden (incl. het gezin): Voortdurende spanningen en een eventueel daarmee samenhangende geweldspiraal zijn weggenomen; Een adempauze is gecreëerd om maatregelen te treffen die de dreiging van huiselijk geweld kunnen wegnemen; Er zijn voorwaarden geschapen die de opbouw van een veilig bestaan mogelijk maken en waarin zowel slachtoffer als geweldpleger aan een nieuw toekomstperspectief kan werken. Vrouwen, mannen en gezinnen die het slachtoffer zijn van huiselijk of eergerelateerd geweld. Het huisverbod wordt opgelegd door een hulpofficier van justitie, voor de periode van 10 dagen en kan verlengd worden tot 28 dagen. Na de oplegging wordt een caseworker ingeschakeld die een risicoscreening maakt en crisisopvang verzorgt van de achterblijver(s). De crisisopvang kan zowel thuis als in de opvang plaatsvinden; in beide gevallen wordt een veiligheidsplan opgesteld. De caseworker neemt, indien van toepassing, contact op met Bureau Jeugdzorg over de opvang van de kinderen; schakelt alle benodigde hulpverleners in voor een tijdelijk huisverbod, inclusief de hulpverlener die zich met de geweldpleger bezighoudt; neemt deel aan het afstemmingsoverleg van de betrokken hulpverleners/professionals, stelt een systeemgericht plan van aanpak op en doet dit toekomen aan de overige hulpverleners/professionals; heeft gedurende de eerste 10 dagen tenminste 3 keer een face-to-face gesprek met het achtergebleven gezin. Aan één van de gesprekken nemen ook de overige betrokken hulpverleners/professionals deel; maakt een gedegen analyse van de situatie en adviseert over de reguliere vervolghulpverlening voor alle betrokken gezinsleden; monitort de afspraken die over de reguliere hulpverlening zijn gemaakt en zorgt voor een evaluatie bij de afronding. De evaluatie vindt plaats aan de hand van de doelen in het plan van aanpak. Bij beëindiging van het traject volgt een exitgesprek met de betrokkene(n). Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang. Inzet bij huisverbod 28 29

16 Traject Empowerment Systeemgerichte hulpverlening. Veiligheid, rust en zorg in gezinnen, waarin huiselijk geweld speelt of heeft gespeeld; Vrouwen, mannen en hun gezinnen krijgen opnieuw de regie over hun eigen bestaan en zijn in staat om te werken aan een perspectief voor de toekomst; In geval van echtscheiding worden escalaties voorkomen. Vrouwen, mannen en gezinnen die zelfstandig wonen en het slachtoffer zijn van huiselijk of eergerelateerd geweld en/of onder dreiging van geweld leven. Traject Empowerment De toegepaste methodiek is Krachtwerk, basismethodiek voor systeemgericht werken. Vanuit de eigen kracht leert men doelen formuleren in een actieplan en deze uit te voeren. De hulpverlening is maatwerk en gericht op de specifieke problemen binnen het gezin en/of de relatie en wordt vastgelegd in een actieplan. Centraal in de begeleiding staan aspecten als duidelijk communiceren over de eigen behoeften, opkomen voor jezelf en rekening houden met de ander (assertiviteit) en omgaan met verwijten, schuld en schaamtegevoelens. Gedurende de eerste 3 maanden van het traject evalueren cliënt en begeleider het actieplan. Bij het beëindigen van het traject vindt een exitgesprek plaats met de cliënt(en). Traject Empowerment Omvang van het traject De duur van het traject is 6 maanden. Binnen de eerste 3 maanden vindt een evaluatie plaats. Het hulpverleningstraject Empowerment bestrijkt de volgende prestatievelden: Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang

17 Herstel relatie begeleide terugkeer Herstel relatie begeleide terugkeer Systeemgerichte hulpverlening. Huiselijk geweld is bespreekbaar gemaakt en gestopt; Over terugkeer naar de partner en over een veilige voortzetting van de relatie zijn afspraken gemaakt; De partners hebben handreikingen gekregen om als veilig systeem te kunnen functioneren zonder vormen van geweld. Zij zijn zich bewust van alternatieve manieren om met conflicten om te gaan en kunnen deze toepassen; De partners hebben inzicht in de gevolgen van het geweld voor hun kinderen en zijn in staat om de kinderen in de verwerking hiervan te ondersteunen; De partners zijn op de hoogte van de mogelijkheden van aanvullende hulp en zijn zo nodig hierbij doorverwezen. Vrouwen die in de thuissituatie te maken hebben met geweld en willen dat het geweld stopt; Vrouwen die na een kort verblijf in de opvang terugkeren naar de partner en / of de familie; Partners van vrouwen die bereid zijn om geweld bespreekbaar te maken en te stoppen; Kinderen, familieleden of anderen in de directe omgeving, waarbij het van belang is dat deze bij het traject betrokken worden. Na aanmelding volgt een eerste gesprek met het aangemelde systeem. Afhankelijk van de situatie waarin dit verkeert (gescheiden door opvang of nog samenwonend / samenzijn ) vinden er inventariserende gesprekken plaats naar de wensen van het systeem. Dit kan ook in de vorm van individuele gesprekken met alle betrokkenen. Na de inventariserende gesprekken spreekt de hulpverlener beide partners samen. In de gesprekken kunnen ook kinderen, familieleden en leden uit het netwerk betrokken worden. Indien noodzakelijk vindt er doorverwijzing plaats naar andere hulpverleningsinstellingen. Omvang van het traject Het huiselijk geweld wordt bespreekbaar gemaakt, waarna de partners worden geholpen om hun relatie een veilige invulling te geven, waarin zij zonder geweld met conflicten kunnen omgaan. Doelen en activiteiten worden zodanig beschreven dat ieder gesprek geëvalueerd kan worden. Bij afronding volgt een evaluatie en wordt een afspraak gemaakt voor een follow up gesprek, dat 3 maanden na afronding wordt gehouden. Gedurende 4 maanden vinden tweewekelijkse hulpverleningsgesprekken plaats. Daarnaast is er een evaluatiegesprek en een follow up gesprek, dat 3 maanden na afronding wordt gehouden met beide partners. Het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers. Herstel relatie begeleide terugkeer 32 33

18 Workshop Empowerment Workshop Empowerment Workshop. Vrouwen, die te maken hebben met huiselijk geweld, versterken hun persoonlijke kracht, weerbaarheid, zelfwaardering en zelfrespect; Sociaal isolement wordt doorbroken; Ernstige psychische problemen, resp. de escalatie van deze problemen, worden voorkomen; Vrouwen die de relatie met hun partner willen herstellen leren alarmsignalen herkennen en zijn gemotiveerd voor een systemische aanpak. Vrouwen die: leven in een omgeving waarin sprake is van huiselijk geweld, of in een vrouwenopvang of elders buiten de huiselijke situatie verblijven, of in het recente verleden te maken hadden met een mishandelende partner, nu zelfstandig wonen en willen voorkomen dat ze weer te maken krijgen met huiselijk geweld. In alle gevallen bestaat de mogelijkheid dat de vrouw in kwestie de relatie met haar partner wil voortzetten of herstellen. De workshop is erop gericht dat geweld binnen een voortgezette of verbroken relatie is gestopt. Empowerment is een workshop die gericht is op het herontdekken van de eigen krachten en successen en daarmee het bewerkstelligen van gedragsverandering bij de deelnemers. De workshop vindt buiten de opvang plaats. De deelname beperkt zich niet tot de cliënten van Arosa, maar is ook bestemd voor anderen. Voor de workshop wordt geworven via het netwerk van Arosa, waaronder de LTHT s, maatschappelijk werk, GGZ/ Riagg, Bureau Jeugdzorg en huisartsen. Aanmelding gebeurt bij voorkeur door de deelnemers zelf. Na aanmelding volgt een individueel kennismakingsgesprek, waarin de vrouw kennismaakt met de workshopleider (HBO maatschappelijk werk). Wederzijdse verwachtingen worden uitgesproken en informatie over de workshop wordt gegeven. Met de vrouw wordt ook afgesproken dat zij alle bijeenkomsten volgt, omdat ieders inbreng onmisbaar is voor het geheel. Omvang van het traject De workshop vindt plaats in een gesloten groep van maximaal 12 vrouwen. In de groep worden de volgende thema s behandeld: Ontstaan van geweld; Doorbreken van de spiraal van geweld; Boodschappen over relaties vanuit opvoeding of cultuur; Schaamte- en schuldgevoelens; Doorbreken van het isolement; Seksualiteit en relaties; Versterken van sociale vaardigheden, zoals grenzen stellen en voor jezelf opkomen; Steun en netwerk. De workshop maakt mede gebruik van een speciaal ontwikkelde dvd die het proces van huiselijk geweld inzichtelijk maakt. Na de basisworkshop vindt met elke deelnemer een evaluatiegesprek plaats. In dit gesprek wordt vastgesteld of aan de verwachtingen van de deelnemer is voldaan, de leerdoelen zijn behaald en of de workshop eventueel op onderdelen bijgesteld moet worden. Ook wordt de deelnemer gestimuleerd om de verdiepingsmodule te volgen. Op het einde van de verdiepingsmodule wordt de workshop met de deelnemersgroep geëvalueerd. De workshop Empowerment bestaat uit een basistraining van 6 bijeenkomsten en een verdiepingsmodule van 3 bijeenkomsten. Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem; Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang. Workshop Empowerment 34 35

19 Ambulante hulpverlening na de opvang Ambulante hulpverlening na de opvang Systeemgerichte hulpverlening. Leefverbanden, waarvan een of meer leden in een opvangsituatie hebben geleefd maar waar nog ernstige problemen spelen van velerlei aard, versterken hun krachten en vaardigheden om veilig te kunnen functioneren in een nieuwe omgeving; In het leefverband is geweld geen middel (meer) om conflicten op te lossen en wordt dreiging van terugvallen in gewelddadige relaties gesignaleerd, dat zo door tijdig ingrijpen voorkomen wordt. Leefverbanden waarin huiselijk geweld plaats heeft gevonden en waarin nog sprake is van problemen van velerlei aard (multiproblem gezinnen), zoals de financiële situatie, wonen en/of werk en/of psychosociale problemen, zoals verslaving of psychiatrische problemen. De opvoedsituatie kan hierbij ernstig onder druk staan, waarbij sprake is van verstoorde ouder-kind relaties, gezagsvacuüm, incest, mishandeling en/of verwaarlozing. Tot slot kan ook een sociaal netwerk ontbreken of kan er sprake zijn van problemen of conflicten met anderen. Bij beëindiging van de opvang van maximaal 9 maanden wordt vastgesteld of en in welke mate het gezin begeleiding nodig heeft om voldoende te kunnen functioneren. De ambulante begeleiding na een periode van opvang wordt verleend door een caseworker, die als vaste contactpersoon van het gezin fungeert. De caseworker is beschikbaar in crisissituaties. Het gezin en de caseworker hebben een actieplan opgesteld, waarin de doelen en wensen van het gezin zijn vastgelegd en stappen worden benoemd. Samen met de caseworker heeft het gezin ook overleg met anderen, zoals met personen uit het netwerk van het gezin en eventuele betrokken hulpverleners. In het overleg worden afspraken over afstemming gemaakt. De caseworker monitort de afspraken en acties. Samen het gezin evalueert de caseworker de voortgang. Omvang van het traject De afspraken die in het actieplan worden vastgelegd betreffen: Veilige woon- en leefomgeving; Dagbesteding (werk, school, therapie); Invulling van vrije tijd; Woonvaardigheden; Administratie; Geestelijke gezondheid / verslaving; Relatie / intimiteit en seksualiteit; Lichamelijke gezondheid; Sociaal netwerk; Familierelaties. Wanneer de ambulante begeleiding wordt beëindigd vindt een exitgesprek plaats en wordt de cliënttevredenheid gemeten. De duur van de nazorg beslaat 3 uur per week gedurende 3 maanden en kan afhankelijk van de uitkomsten van evaluatie worden verlengd. Het bevorderen van de sociale samenhang in en leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten; Op preventie gerichte ondersteuning van jeugdigen met problemen met opgroeien en van ouders met problemen met opvoeden; Het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en van mensen met een psychosociaal probleem. Ambulante hulpverlening na de opvang 36 37

20 Ambulante hulpverlening in de wijk Ambulante hulpverlening in de wijk Inzet op wijkniveau dankzij afstemming met ketenpartners in Lokale Teams Huiselijk Geweld (LTHG). Huiselijk geweld wordt in een zo vroeg mogelijk stadium gestopt; Lokale samenwerking in de aanpak van huiselijk geweld wordt geoptimaliseerd; Gecoördineerde hulpverlening op maat wordt gerealiseerd. Slachtoffers en plegers van huiselijk geweld en hun kinderen. Arosa is deelnemers aan het LTHG en brengt er haar expertise in op het terrein van aanpak, opvang, bescherming en nazorg bij geweld in relaties. In het team kan worden besloten werk traject de meest passende is voor het slachtoffer en/of de geweldpleger. De door Arosa aangeboden trajecten behoren daarbij tot de mogelijkheden, te weten: Opvang; Ambulante hulpverlening, in de vorm van AWARE; Inzet bij huisverbod; Traject Empowerment; Herstel relatie begeleide terugkeer; Workshop Empowerment; Nazorg; Combinaties van hulpverlenings- / begeleidingsvormen. De coördinator van het LTHG (i.c. de GGD) initieert, onderzoekt en stemt de hulpverlening op elkaar af. Binnen het team worden afspraken gemaakt over acties en interventies. Knelpunten in de aanpak van huiselijk geweld worden gesignaleerd en zoveel mogelijk opgelost. Het team vergadert volgens een onderling afgesproken frequentie. De ambulante hulpverlening in de wijk levert voorwaarden voor functioneren in (vrijwel) alle prestatievelden, in het bijzonder: Het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang; Het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers; Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer. Ambulante hulpverlening in de wijk 38 39

21 Zorgvraagverduidelijking Inzet op wijkniveau en afstemming met ketenpartners in Lokale Teams Huiselijk Geweld (LTHG). Huiselijk geweld wordt in een zo vroeg mogelijk stadium gestopt; De geweldsproblematiek en de onderliggende problematiek zijn bekend; De hulpvraag op alle levensgebieden is in kaart gebracht; De veiligheidssituatie van het cliëntsysteem is geanalyseerd; Er is een veiligheidsplan opgesteld, met daarin afspraken over te volgen handelwijzen; Cliënten zijn optimaal geïnformeerd over de hulpverleningsmogelijkheden; In overleg met het LTHG is gecoördineerde hulpverlening op maat wordt gerealiseerd. Slachtoffers en plegers van huiselijk geweld en hun kinderen. Wanneer alle benodigde informatie verzameld en de hulpverleningsgesprekken gevoerd zijn, wordt met de cliënt bekeken of en welk intensiever traject gepast is. Ook wordt er waar nodig met de leden van het gezin een veiligheidsplan gemaakt. In het LTHG overleg worden de wensen, de mogelijkheden en beperkingen van het gezin besproken en afspraken gemaakt over een passend hulpverleningstraject. De door Arosa aangeboden trajecten behoren daarbij tot de mogelijkheden, te weten: Opvang; Ambulante hulpverlening, in de vorm van: - AWARE; - Inzet bij huisverbod; - Traject Empowerment; - Herstel relatie begeleide terugkeer; - Workshop Empowerment; - Combinaties van hulpverlenings- / begeleidingsvormen. Zorgverduidelijking Casework van Arosa gaat op verzoek van de coördinator LTHG in contact met wijkbewoners, gezinnen waarvan gemeld is dat zij te maken hebben met huiselijk geweld w.o. eergerelateerd geweld. De caseworker gaat (outreachend )in gesprek met het aangemelde gezin met het doel: het huiselijk geweld te stoppen en bespreekbaar te maken; bespreken van de cirkel van geweld en de eigen aandeel van ieder gezinslid hierin; het vaststellen van de ernst van het geweld en de veiligheid van alle leden van het gezin; vaststellen van de ondersteuningsbehoefte van de gezinsleden inclusief de eigen mogelijkheden en oplossingen; vaststellen van de wensen aan ondersteuning op verschillende levensgebieden die invloed hebben op het huiselijk geweld en de zelfredzaamheid/maatschappelijke participatie van de leden van het gezin; Opvragen van informatie bij derden, indien de cliënt hieraan toestemming heeft verleend; Het inventariseren van het steunende sociaal en professioneel netwerk van alle leden van het gezin; Het bieden van ondersteuning bij het stoppen van huiselijk geweld evt. in combinatie met het bieden van maatschappelijke opvang waaronder vrouwenopvang; Het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers; Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem en aan mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer. Zorgverduidelijking 40 41

22 Dit productenboek is een uitgave van Stichting Arosa. Contactgegevens: Hoofdkantoor Arosa Heemraadssingel DE Rotterdam COLOFON Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van stichting Arosa, Rotterdam. Redactie, teksten, procesbegeleiding: M.C.M. Bastinck MBA, directeur/bestuurder Arosa M. Vogelezang, beleidsmedewerker Arosa R. van Genderen, redactie, teksten en procesbegeleiding B.M. Nanlohy, procesbegeleiding Vormgeving: Pressure Line, Rotterdam Foto s: Petja Buitendijk Fotografie 42 Juni 2014

23