Aandachtsvertekeningen ten aanzien van interpersoonlijke

Transcriptie

1 Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen Academiejaar Eerste examenperiode Aandachtsvertekeningen ten aanzien van interpersoonlijke informatie bij depressie Scriptie neergelegd tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Psychologie, Optie Klinische Psychologie door Ineke Demeyer Promotor: Prof. Dr. Rudi De Raedt Begeleidster: Lic. Lemke Leyman

2 Ondergetekende (Ineke Demeyer) geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

3 ABSTRACT Cognitieve theorieën zien vertekeningen in het informatieverwerkingsproces als een kwetsbaarheidfactor voor het ontstaan en behoud van een depressie. Onderzoek naar het proces van aandacht bij depressie produceerde echter inconsistente resultaten. Er resten nog steeds vele onduidelijkheden over het verband en de aard van de aandachtsvertekeningen bij depressie. Huidige studie ging op zoek naar verschillen in aandacht tussen een klinische groep waarvan alle deelnemers gediagnosticeerd werden met depressie en een controlegroep. Deze controle groep bestond uit 21 deelnemers zonder psychiatrische voorgeschiedenis en was gematcht aan de klinische groep. Gebruik makend van een exogene cueing taak onderzochten we of er stemmingscongruente aandachtsvertekeningen aanwezig waren bij beide groepen. In deze taak werd emotionele, inter-persoonlijke informatie, zoals kwade, blije en neutrale gezichten gepresenteerd. Naast de taak werden ook vragenlijsten en interviews afgenomen die ons in staat stelden het verband van de aandachtsvertekeningen met rumineren en de ernst van depressie na te gaan. Onze resultaten konden vorige bevindingen echter niet bevestigen. Tegen de verwachtingen in werd er geen evidentie gevonden voor verschillen tussen een klinische en controlegroep in aandachtsvertekeningen naar kwade en blije gezichtsuitdrukkingen. Ook de hypothese dat de aandachtsvertekeningen bij depressie enkel in een latere fase van de verwerking zouden voorkomen kon niet bevestigd worden. Deze resultaten lijken te wijzen op afwezigheid van aandachtsvertekeningen bij depressie, maar dienen in het licht van de beperkingen van huidige studie geïnterpreteerd te worden.

4 DANKWOORD Graag zou ik even enkele mensen willen bedanken die me tijdens het schrijven van mijn scriptie en tijdens mijn studies gesteund hebben. Ik wil mijn begeleidster Lemke Leyman en prof. Rudi De Raedt bedanken voor hun advies, de feedback en de tijd die ze voor me vrij maakten om tot deze scriptie te komen. Ik had ook graag mijn ouders bedankt, want zij gaven me de mogelijkheid om deze studie aan te vatten en zijn me hierin blijven steunen en aanmoedigen. Tenslotte wil ik ook graag mijn omgeving, vrienden en familie bedanken voor hun interesse en hulp bij het vinden van deelnemers voor mijn onderzoek of voor het zelf deelnemen.

5 INHOUDSTAFEL 1. INLEIDING 1.1 Probleemstelling Wat is depressie? Prevalentie Ernst Conclusie Cognitieve theorieën Schematheorie van Beck Associatieve netwerktheorie van Bower Dual process Model Empirische bevindingen Cognitieve vertekeningen in geheugen Cognitieve vertekeningen in aandacht De aard van de aandachtsvertekening Aandachtsvertekeningen als kwetsbaarheidfactor Redenen voor inconsistente resultaten Verschillen in gebruikte taken De emotionele strooptaak De stipdetectietaak De Deployment-of-attention taak Poblemen bij de taken Recent gebruikte taken Verschillen in presentatieduur Verschillen in gebruikte stimuli Verbale stimuli versus beelden Droevige versus kwade valentie Verschillen in gebruikte steekproeven Huidig onderzoek Rumineren De responsstijl theorie Empirische bevindingen Rumineren en aandachtsvertekeningen Onderzoeksvragen Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag METHODE 2.1 Deelnemers..24

6 2.2 Apparatuur en materiaal Vragenlijsten Demografische vragenlijst Beck depression inventory Ruminative response scale Zelf-beoordelingsvragenlijst Interviews Hamilton depressie schaal Mini international neuropsychiatric interview De gebruikte stimuli De exogene cueing taak Procedure Statistische analyse Groepseigenschappen Voorbereiding van de data Verwerking van de reactietijden Onderzoeksvraag 1 en Onderzoeksvraag 3 en RESULTATEN 3.1 Groepseigenschappen Voorbereiding van de data Verwerking van de reactietijden Onderzoeksvraag 1 en Presentatieduur van 200ms Presentatieduur van 1000ms Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag DISCUSSIE 4.1 Onderzoeksbevindingen Onderzoeksvraag 1 en Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Beperkingen Sterktes Toekomstig onderzoek Besluit REFERENTIES.50

7 1. INLEIDING De huidige studie probeerde evidentie te vinden voor mogelijke cognitieve kwetsbaarheden die aan de grondslag van depressie kunnen liggen. We richten ons hierbij voornamelijk op het informatieverwerkingsproces van aandacht. Aan de hand van een experimentele aandachtstaak gingen we op zoek naar verschillen tussen personen gediagnosticeerd met een depressie en een controlegroep. In de volgende paragrafen zullen alle componenten van de studie zorgvuldig worden uitgeklaard. Eerst zal aan de hand van het veelvuldig voorkomen en de ernstige gevolgen van depressie duidelijk worden dat verder onderzoek nodig is. Vervolgens schuiven we enkele cognitieve theorieën naar voor die een mogelijke verklaring bieden voor de stoornis. Er zal een overzicht gegeven worden van studies die deze theorieën als uitgangspunt namen. Op vlak van aandacht wijzen deze studies echter niet in dezelfde richting. We zullen dan ook even stil staan bij factoren die een invloed kunnen hebben op deze inconsistente onderzoeksresultaten. Vervolgens zal er dieper ingegaan worden op het doel en de methode van de huidige studie. Tenslotte zal er ook ruimte gemaakt worden om de in literatuur vaak beschreven relatie tussen aandachtsvertekeningen en rumineren aan bod te laten komen. 1.1 Probleemstelling Wat is Depressie? Depressie wordt door het meest gebruikte classificatiesysteem voor klinische stoornissen, de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV: American Psychiatric Association, 1994) gecategoriseerd onder stemmingsstoornissen. Verschillende stemmingsstoornissen worden er omschreven, zoals de depressieve stoornis, de dysthyme stoornis en de bipolaire stoornis (manisch-depressief). Deze studie zal zich focussen op de unipolaire of majeure depressieve stoornis. Bij de depressieve stoornis wordt op basis van het aantal depressieve episodes een onderscheid gemaakt tussen een eenmalige of een recidiverende majeure depressieve stoornis. In de DSM-IV-TR beschrijft men de criteria die gebruikt worden om na te gaan of er sprake is van een depressieve episode. Binnen een periode van twee weken moet er sprake zijn van een aanhoudende depressieve stemming en/of een vermindering van interesse en plezier. Andere symptomen die beschreven worden, zijn: gewichtsverlies of -toename, slaapproblemen, agitatie of remming, gebrek aan energie, 1

8 gevoelens van waardeloosheid of schuld, besluitloosheid, concentratieproblemen en gedachten aan de dood. Minstens vijf van de bovengenoemde symptomen moeten aanwezig zijn om van een depressieve episode te spreken. Deze symptomen zorgen voor beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren en mogen niet veroorzaakt worden door middelengebruik, rouw of een medische aandoening. Verschillende factoren worden naar voor geschoven als mogelijke oorzaken van depressie. Depressie kan ontstaan vanuit biologische factoren, omgevingsfactoren en stressoren (Lloyd, 1980), cognitieve factoren (Beck, 1967) of een samenspel van deze drie factoren. In het huidig onderzoek zal de kwetsbaarheid voor depressie door cognitieve verwerkingsprocessen op de voorgrond staan Prevalentie van Depressie Onderzoek in de Verenigde Staten geeft aan dat ongeveer 16.2 % van de bevolking ooit een depressieve episode zal meemaken (Kessler et al., 2003). Ook in Europa werden epidemiologische studies uitgevoerd, zoals de European Study of the Epidemiology of Mental Disorders of het ESEMeD project in het jaar 2000 (Alonso et al., 2004). Via klinische interviews beoordeelden de onderzoekers of er sprake was van aanwezige DSM-IV stoornissen in een grote steekproef uit zes Europese landen, waaronder België. 14% van de deelnemers rapporteerden een stemmingsstoornis in hun verleden. Van alle psychiatrische stoornissen die onderzocht werden, was majeure depressie de meest voorkomende met 13%. Gebruik makend van de data die deze studie opleverde, berekenden Bonnewyn, Bruffaerts, Vilagut, Almansa en Demyttenaere (2007) specifieke cijfers voor België. Zij rapporteerden dat 14.1% van de steekproef een stemmingsstoornis hadden meegemaakt en berekenden dat het risico voor het doormaken van een stemmingsstoornis in de Belgische populatie 22.8% is. Het grote verschil tussen deze twee percentages schrijven zij toe aan de gevonden hoge leeftijd (38 jaar) bij de start van de stemmingsstoornis en de brede leeftijdsrange (23 jaar) waarin de stoornis zich ontwikkelt. Aanvankelijk dacht men dat depressie voornamelijk bij volwassen voorkwam. Men vindt echter ook bij kinderen en adolescenten depressieve problemen terug. Fergusson, Horwood, en Lynskey (1993) vonden dat 6,6 tot 7,8% van een geboortecohort van vijftienjarigen voldeed aan de DSM criteria voor stemmingstoornissen. 2

9 De hoge prevalentiecijfers voor het voorkomen van depressie benadrukken de ernst van het probleem en de nood aan inzicht in de stoornis. Daarboven komt ook het grote risico op herval. Zo zal meer dan 80% van de patiënten die één depressieve episode meemaakte ook nog een andere episode doormaken en 50% van de patiënten zullen binnen de twee jaar hervallen (Gotlib, Kurtzman & Blehar, 1997) De Ernst van Depressie Het doormaken van een depressie heeft ernstige gevolgen voor de patiënt, die zich beperkt ziet in zijn dagelijks functioneren. Het heeft een impact op zijn interpersoonlijke relaties, cognities en gedrag. Verder zorgt een depressieve stoornis voor negatieve consequenties voor de omgeving van de patiënt en brengt het een grote kost voor de maatschappij met zich mee (Klerman & Weissman, 1992). We zullen deze componenten wat dichter onder de loep nemen. Vele onderzoeken rapporteren verbanden tussen depressie en moeilijkheden in inter-persoonlijk functioneren (Gotlib & Hammen, 2002), zoals in de huwelijksrelatie (Gotlib & Whiffen, 1989). In een onderzoek van Zlotnick, Kohn, Keitner en Della Grotta (2000) rapporteerden deelnemers met een majeure depressie significant meer negatieve en minder positieve interacties met hun partner. Gotlib, Lewinsohn en Seeley (1998) verrichtten een longitudinale studie om de causale relatie tussen depressie en huwelijksstatus en tevredenheid na te gaan. Zij vonden dat depressie in de adolescentie een voorspeller was van trouwen op vroegere leeftijd bij vrouwen en van een grotere huwelijksontevredenheid. Een depressieve stoornis wordt ook geassocieerd met sociale vaardigheidsproblemen. Vele onderzoeken melden verschillen tussen depressieve personen en controlegroepen in sociaal aangepast gedrag, zoals non-verbale taal, oogcontact en het uiten van negatieve statements over zichzelf (Segrin, 2000). Segrin geeft aan dat beperkte sociale vaardigheden een oorzaak kunnen zijn van depressie, maar dit sluit niet uit dat een depressie op zijn beurt een negatieve invloed heeft op sociale competenties. Naast moeilijkheden op sociaal vlak brengen depressieve stoornissen ook economische kosten met zich mee. Luppa, Heinrich, Angermeyer, König en Riedel- Heller (2007) maakten een overzicht van wereldwijde onderzoeken die aantoonden dat depressie geassocieerd is met toenemende kosten. De kosten werden berekend aan de hand van 3 factoren. Als eerste berekende men de directe kosten, zoals deze voor 3

10 hulpverlening, medicatie en vervoer. De tweede factor wees op indirecte kosten door productiviteitsverlies, zoals door afwezigheid op het werk en het verzuim van huishoudelijke taken. Deze kosten werden in vele studies echter niet bestudeerd. Een derde kost was moeilijker berekenbaar. Het gaat hier om de gevolgen van verlies van levenskwaliteit voor de patiënten en hun familie. Luppa et al. vonden per depressieve patiënt een jaarlijks kost van 1000 tot 2500 dollar voor directe kosten alleen. De kosten voor verlies in productiviteit zouden variëren tussen 2000 en 3500 dollar. Een Nederlandse studie (Cuijpers et al., 2007) berekende dat per jaar de kosten van majeure depressie over één miljoen inwoners oplopen tot 192 miljoen dollar. Zij hielden rekening met directe en indirecte medische kosten (hulpverlening, vervoer) en kosten door productiviteitsverlies. Een andere factor die de ernst van de problematiek onderstreept, is het feit dat depressieve problemen vaak gepaard gaan met andere stoornissen. Co-morbiditeit tussen stoornissen zorgt voor een ernstiger ziektebeeld en een minder gunstige prognose. Uit onderzoek van Kessler et al. (2003) blijkt dat er bij 72% van de personen die een depressie doormaakten sprake is van tenminste één andere DSM-stoornis. Consistent wordt bij depressieve personen een hoge co-morbiditeit gevonden met angststoornissen en vaak is er bij hen ook sprake van middelenmisbruik (Merikangas et al., 1996). Tenslotte komt bij depressie nog een ander gevaar kijken. Depressie wordt namelijk gezien als een belangrijke risicofactor voor zelfmoordgedachten en pogingen (Fergusson, Woodward & Horwood, 2000; Rihmer, 2001). Een studie van Henriksson et al. (1993) onderzocht een jaar lang alle Finse slachtoffers van zelfmoord. De meest voorkomende psychiatrische diagnose die gesteld werd, was een depressieve stoornis bij 59% van de slachtoffers. Inskip, Harris en Barraclough (1998) rapporteren een levenslang risico van 6% op suïcide bij personen met een stemmingsstoornis. Rihmer (2001) pleit dan ook voor een betere opsporing en behandeling van depressie om het aantal zelfmoorden terug te dringen Conclusie Epidemiologische onderzoeken geven weer dat depressie een veel voorkomend probleem is. Er wordt verwacht dat depressie het tweede grootste gezondheidsprobleem in de wereld zal zijn tegen 2020 (Murray & Lopez, 1996). Gezien de reikwijdte en de 4

11 ernst van het probleem is het van maatschappelijk en klinisch belang om een beter begrip van de onderliggende mechanismen en kwetsbaarheidfactoren van depressie na te streven. Dergelijke kennis is nodig om tot een efficiëntere behandeling en preventie te komen. Er werden reeds verschillende theorieën voorgesteld om depressie te verklaren. In de huidige studie zijn we voornamelijk geïnteresseerd in cognitieve theorieën die een belangrijke rol toeschrijven aan vertekende informatieverwerking bij het ontstaan en het behoud van depressie (Beevers, 2005). In het volgende deel zullen deze theorieën verder uitgeklaard worden. 1.2 Cognitieve Theorieën Schematheorie van Beck De schematheorie van Beck (1967, 1976) stelt dat men al vanuit de kindertijd schema s ontwikkelt op basis van levenservaringen. Deze schema s blijven latent aanwezig gedurende volgende levensfases en worden gezien als geheugenstructuren die kernopvattingen bevatten over het zelf, de wereld en de toekomst (ook gekend als de cognitieve triade). Via de schema s is het mogelijk om ervaringen te organiseren en op deze manier efficiënt te functioneren. De schema s werken als een filter en sturen de informatieverwerking. Wat onze aandacht trekt en wat herinnerd wordt, wordt dus niet alleen bepaald door de externe stimuli, maar ook door de al opgeslagen kennis. Zoals al vermeld werd, zijn schema s altijd latent aanwezig, maar kunnen ze geactiveerd worden door situaties die refereren naar een bestaand schema. Bij depressieve personen zouden disfunctionele schema s aanwezig zijn die negatieve informatie bevatten over de cognitieve triade. Depressieve personen zien zichzelf als waardeloos en inadequaat, hun omgeving als onbetrouwbaar en hebben negatieve verwachtingen voor hun toekomst. Deze schema s en hun negatieve inhoud beïnvloeden de manier waarop informatie wordt verwerkt. Ze leiden tot negatieve vertekeningen in alle aspecten van het informatieverwerkingsproces, waaronder geheugen, perceptie en aandacht. De schematheorie van Beck schrijft een grote rol toe aan deze vertekeningen in het ontstaan, behoud en herval van depressie. De latente aanwezigheid van maladaptieve schema s wordt gezien als een cognitieve kwetsbaarheidfactor voor depressie. Dit schema kan geactiveerd worden door negatieve of stresserende gebeurtenissen. Het model van Beck wordt dan ook gezien als een stress-kwetsbaarheidsmodel. De theorie voorspelt dat een persoon met een actief 5

12 maladaptief, negatief schema meer aandacht zal schenken aan en een beter geheugen zal hebben voor informatie die congruent is met die negatieve zelfschema s en dit ten nadele van schema-incongruente positieve informatie. Daarnaast wordt ook voorspeld dat deze personen ook meer geneigd zullen zijn om neutrale of negatieve informatie negatiever te zien dan ze in realiteit zijn. De informatie wordt dus vervormd tot ze past in het disfunctionele schema. Zo komt men terecht in een vicieuze cirkel waarin de negatieve stemming en de vertekende informatieverwerking elkaar versterken. De vertekende informatieverwerking wordt dus niet enkel gezien als een symptoom van depressie, maar als een belangrijke oorzakelijke factor Associatieve Netwerktheorie van Bower De associatieve netwerktheorie van Bower (1981) sluit aan bij de schematheorie van Beck. Bower veronderstelt dat een gemoedstoestand zorgt voor het activeren van stemmingscongruente informatie. Zijn theorie stelt dat men alle kennis opslaat in associatieve netwerken. Herinneringen bij een negatieve stemming worden geassocieerd in één netwerk en herinneringen bij een positieve stemming in een ander netwerk. Als men in een bepaalde stemming is, dan wordt het bijhorende netwerk van herinneringen geactiveerd en wordt informatie met deze valentie heel toegankelijk. Deze veronderstelling heeft gezorgd dat men in onderzoek aandacht ging schenken aan primingeffecten. Bower ziet het ontstaan en in stand houden van depressie als een vicieuze cirkel tussen stemming en informatieverwerking. Bij een negatieve stemming zal men meer aandacht schenken aan informatie met een negatieve valentie en zal men zich deze informatie ook gemakkelijker herinneren. Dit draagt op zijn beurt bij tot de negatieve stemming Dual Process Model Een meer recente theorie over cognitieve kwetsbaarheid voor depressie vindt men terug bij het dual process model (Beevers, 2005; Sloman, 1996). In dit model splitst men informatieverwerking op in twee processen. Het verwerken van informatie in de associatieve mode gaat vlug, automatisch, onbewust en steunt op eerder geleerde associaties. De reflectieve mode daarentegen is traag, vergt moeite en bewustzijn van de persoon in kwestie en maakt gebruik van regelgebaseerde kennis. De associatieve verwerking is dominant, tenzij men te maken krijgt met onverwachte stimuli of wanneer 6

13 de situatie de nood voor meer bewuste verwerking aangeeft. De wisselwerking tussen beide processen speelt een belangrijke rol in de gemoedstoestand. De associatieve mode zorgt voor het behouden van een stemming door de focus op stemmingscongruente informatie. De reflectieve mode is in staat om rekening te houden met stemmingsincongruente informatie en op deze manier ook de stemming te veranderen. Volgens deze theorie is men kwetsbaar voor depressie als negatief vertekende associatieve processen niet gecorrigeerd worden door reflectieve processen. Een negatief vertekende associatieve verwerking legt de basis voor een kwetsbaarheid, maar kan nog teniet gedaan worden door een corrigerende reflectieve verwerking. Het reflectieve proces werkt echter niet wanneer er onvoldoende cognitieve bronnen zijn, wanneer er geen nood is aan reflectieve verwerking (omdat de vertekende associatieve verwerking niet buiten de verwachtingen valt) en wanneer de reflectieve processen de associatieve niet adequaat genoeg corrigeren. De wisselwerking van deze processen kan dan een startpunt zijn voor een steeds negatiever wordende stemming. 1.3 Empirische Bevindingen bij de Cognitieve Theorieën Voor de bovengenoemde theorieën ging men op zoek naar empirische ondersteuning. Men bestudeerde de rol van verschillende cognitieve vertekeningen, zoals vertekeningen in het geheugen, de perceptie en de aandacht in het ontstaan en in stand houden van depressieve stoornissen. In dit deel zullen we stil staan bij de gevonden resultaten van deze onderzoekstromingen Cognitieve Vertekeningen in Geheugen Het merendeel van de studies naar vertekende informatieverwerking als kwetsbaarheidfactor voor depressie zijn gericht op geheugen en aandacht. Consistent zorgden verschillende onderzoeken voor empirische steun voor de aanwezigheid van een geheugenvertekening bij depressie (Williams, Watts, Macleod & Mathews, 1997). Deze vertekening toont zich in een betere herinnering van negatieve informatie in vergelijking met positieve informatie (Matt, Vazquez & Campbell, 1992; Taylor & John, 2004). Men spreekt hier over een stemmingscongruente geheugenvertekening. Dit wordt gedefinieerd als de neiging om informatie te herinneren die consistent is met de huidige stemming (Watkins, Mathews, Williamson & Fuller, 1992). Deze geheugenvertekening zou serieuze gevolgen kunnen hebben op de duur en ernst van een 7

14 depressie. Door een betere herinnering aan negatief materiaal, zou de negatieve stemming kunnen aanhouden of zelf verergeren. Bradley, Mogg en Williams (1995) onderzochten aan de hand van emotionele woorden of er een verschil was in geheugen tussen een groep van depressieve personen en een controlegroep. Zij rapporteerden een geheugenvertekening bij de depressieve groep, namelijk een betere herinnering voor woorden met een negatieve valentie in vergelijking met positieve woorden. Bij de controlegroep vonden ze het tegenovergestelde: een betere herinnering voor positieve woorden. Aan de hand van een herinneringstaak met emotionele gezichten vonden ook Ridout, Astell, Reid, Glen en O Carroll (2003) de geheugenvertekening terug. Depressieve patiënten demonstreerden er een beter geheugen voor de droevige en een slechter geheugen voor de blije gezichten, beide in vergelijking met neutrale gezichten. Er wordt niet enkel een negatieve vertekening gerapporteerd in het geheugen. Depressieve patiënten lijken ook niet in staat om via het ophalen van positieve herinneringen hun negatieve stemming te verbeteren (Joormann, Siemer & Gotlib, 2007b). Zij vinden deze inefficiëntie bij het ophalen van stemmingsincongruente informatie ook terug bij herstelde patiënten en besluiten dat dit een stabiele eigenschap zou kunnen zijn. Naast onderzoek naar een selectief geheugen, is er ook een groeiende interesse naar het bestaan van een overalgemeen autobiografisch geheugen bij depressie (Gibbs & Rude, 2004). Patiënten met een depressieve stoornis hebben meer moeite om aan de hand van een cue specifieke herinneringen op te halen. Peeters, Wessel, Merkelbach en Boonen- Vermeeren (2002) vonden dat een lager aantal specifieke herinneringen samen gaat met een slechtere prognose. Raes et al. (2006) bevestigen dat gereduceerde geheugenspecificiteit slechtere vooruitzichten voor depressie voorspelt. Wanneer zij echter rekening hielden met het rumineren bleek deze relatie niet meer significant. Zij besluiten dat rumineren een mediator kan zijn tussen geheugenspecificiteit en depressie. De rol die ruminatie kan spelen binnen de depressieve stoornis zal verder in deze scriptie besproken worden (zie punt 1.6). Het bestaan van een negatieve geheugenvertekening bij depressie wordt dus ondersteund door verschillende consistente onderzoeksresultaten. In dit onderzoek zullen we dan ook niet verder ingaan op deze vertekening, maar spitsen we ons toe op een andere cognitieve kwetsbaarheidfactor die minder consistent ondersteund wordt. 8

15 1.3.2 Cognitieve Vertekeningen in Aandacht Aan de hand van de theorie van Beck (1967, 1976) verwacht men selectieve aandacht voor informatie met een negatieve valentie bij depressie. De onderzoeksresultaten over de aanwezigheid van aandachtsvertekeningen zijn echter niet consistent. Vele onderzoeken vonden de aandachtsvertekening niet terug (Hill & Knowles, 1991; Macleod, Mathews & Tata, 1986; Mogg, Bradley, Williams & Mathews, 1993). Dit deed Williams et al. (1997) concluderen dat de cognitieve theorieën van Beck en Bower slechts gedeeltelijk bevestigd worden en dat depressie gekarakteriseerd wordt door een geheugenvertekening, maar niet door een aandachtsvertekening naar negatieve informatie. Hiertegenover kunnen we zetten dat er ook vele onderzoeken zijn die wel een verschil in aandacht rapporteren tussen depressieve en niet-depressieve personen (Bradley, Mogg & Millar, 2000; Goeleven, De Raedt, Baert & Koster, 2006; Gotlib et al., 2004b; Leyman, De Raedt, Schacht & Koster, 2007; Mogg, Bradley & Williams, 1995) De aard van de aandachtsvertekening. De controversie over het bestaan van een aandachtsvertekening wordt nog groter als blijkt dat studies die verschillen vinden tussen depressieve en niet-depressieve personen wijzen naar verschillende soorten aandachtsvertekeningen. Een eerste groep van studies vond de verwachte aandachtsvertekening bij depressieve personen naar negatieve informatie terug (Gotlib, Krasnoperova, Yue & Joormann, 2004a; Gotlib et al., 2004b; Bradley, Mogg & Lee, 1997b). Er zijn echter ook onderzoeken die het verschil in aandacht tussen depressieve en niet-depressieve personen toeschrijven aan aandachtsvertekeningen bij nietdepressieve personen. Een tweede vertekening die immers gevonden werd, is dat nietdepressieve personen meer aandacht schenken aan positieve informatie dan depressieve personen (Bradley et al., 2000; Gotlib, MClachlan & Katz, 1988). Dit noemt men een positieve bias. Gotlib et al. (1988) vonden geen verschillen in de aandacht die dysfore personen besteedden aan negatieve, positieve en neutrale woorden via een deploymentof-attention taak (zie ). Bij de controlegroep daarentegen ging de aandacht meer naar de positieve dan de negatieve of neutrale woorden. Tenslotte rapporteerden sommige onderzoeken dat niet-depressieve personen hun aandacht weg richten van negatieve stimuli, terwijl depressieve personen evenveel 9

16 aandacht besteden aan zowel positieve, negatieve als neutrale stimuli (McCabe, Gotlib & Martin, 2000; McCabe & Gotlib, 1995). Dit fenomeen staat bekend als de protectieve bias. De vertekeningen bij niet-depressieve personen kunnen een mechanisme zijn om de stemming te regelen en een positieve stemming te behouden (Bradley, et al. 1997a) Aandachtsvertekeningen als kwetsbaarheidfactor. Vele studies concentreren zich op het aantonen van een samenhang tussen aandachtsvertekeningen en depressie. Een correlatie is echter niet voldoende om uitspraken te doen over een causale relatie. Men moet immers kunnen bewijzen dat de vertekeningen geen symptoom zijn van de depressie, maar zorgen voor het ontstaan ervan. Onderzoek bij personen die vroeger een stemmingsstoornis hadden, suggereren voornamelijk dat de vertekeningen verdwijnen na herstel. Zo vonden Gilboa en Gotlib (1997) geen verschil in prestaties van nooit dysfore en vroeger dysfore deelnemers op een emotionele stroop taak (zie ). Deze resultaten impliceren dat de vertekeningen verdwijnen na herstel. Ook Joormann en Gotlib (2007a) onderzochten personen die hersteld waren van een depressie. Zelfs na herstel vinden zij bij deze personen een aandachtsvertekening naar de droevige gezichten via een stipdetectietaak (zie ). Daarboven bleek ook de vertekening naar positieve gezichten niet aanwezig te zijn bij de vroeger depressieve groep, maar wel bij de nooit depressieve controlegroep. Deze resultaten suggereren dat de vertekeningen niet louter een symptoom zijn van de depressieve gemoedstoestand. Een andere manier om na te gaan of aandachtsvertekeningen een rol spelen in het ontstaan van depressie is onderzoek bij personen die risico lopen op depressie, maar zelf nooit eerder depressief zijn geweest. Joormann, Talbot en Gotlib (2007b) gaven een stipdetectietaak aan meisjes die een verhoogd risico hadden op depressie, omdat hun moeders al meerdere episodes doormaakten. Zij vonden bij deze meisjes een aandachtsvertekening naar negatieve gezichten en het ontbreken van een vertekening naar positieve gezichten die bij de controlegroep wel aanwezig was. Deze resultaten ondersteunen het idee van vertekeningen als kwetsbaarheidfactor voor depressie. De inconsistente onderzoeksresultaten tonen de noodzaak aan voor verder onderzoek, zodat men definitieve conclusies kan vormen over aandachtsprocessen bij depressie. Dit is meteen ook de belangrijkste reden waarom we ons in deze studie concentreren op dit onderwerp, om zo meer duidelijkheid te scheppen in de mogelijke aanwezigheid en aard van aandachtsvertekeningen bij depressie. Zowel het bestaan van 10

17 verhoogde aandacht naar negatieve, als verminderde aandacht voor positieve informatie, als de combinatie van beide, dienen verder onderzocht te worden. Beter inzicht in deze processen kan zowel voor behandeling als voor preventie van depressie hulpvol zijn. Het is dus nuttig om even stil te staan bij mogelijke factoren die een invloed hebben op het onderzoek naar aandachtsprocessen en verantwoordelijk kunnen zijn voor de inconsistente resultaten. De factoren die we verder bespreken zijn de verschillen in gebruikte taken, presentatieduur van de stimuli, de stimuli zelf en de steekproeven waarbinnen onderzoek gebeurde. 1.4 Mogelijke Redenen voor de Inconsistente Onderzoeksresultaten over Aandachtsvertekeningen Verschillen in Gebruikte Taken De emotionele strooptaak. Vorige onderzoeken naar aandacht maakten gebruik van verschillende soorten aandachtstaken. Eén van deze taken is de emotionele strooptaak (Gilboa & Gotlib, 1997; Hill & Knowles, 1991; Williams, Mathews & Macleod, 1996). In deze taak moeten de proefpersonen de kleur van woorden benoemen, terwijl ze de neutrale of emotionele betekenis van deze woorden negeren. Zo meet men de mate waarin de emotionele betekenis interfereert met het uitvoeren van de taak. Een vertraagde reactietijd bij het benoemen van de kleur van een negatief woord wijst op een aandachtsvertekening naar woorden met een negatieve valentie. De studies waarin dit paradigma gebruikt werd, geven tegenstrijdige resultaten weer. Gotlib en Cane (1987) vonden dat gehospitaliseerde depressieve patiënten meer tijd nodig hadden om de kleuren te benoemen van woorden met een negatieve betekenis. In andere onderzoeken werd dit interferentie effect echter niet terug gevonden. Gotlib et al. (2004b) vonden geen verschillen tussen depressieve personen en andere groepen via de stroop taak. Ook Hill en Knowles (1991) rapporteren dat depressie niet geassocieerd is met de aandachtsvertekeningen op de stroop taak. De meningen over de bruikbaarheid van deze taak om conclusies te trekken over aandachtsvertekeningen zijn verschillend. Er zouden andere onderliggende processen, zoals een responsvertekening aanwezig kunnen zijn die invloed hebben op de prestaties op de taak (Williams et al., 1996). In hun onderzoek naar cognitieve vertekeningen in informatieverwerking bij verschillende stoornissen, gebruikten Dalgeish et al. (2003) zowel de emotionele strooptaak als een stipdetectietaak. De twee taken gaven een ander 11

18 profiel van informatieverwerking weer. Daarboven werd in een analyse geen correlatie gevonden tussen de twee taken. Zij concludeerden uit deze resultaten dat deze taken verschillende cognitieve processen weergaven De stipdetectietaak. Een tweede taak die in vele onderzoeken naar aandacht voorkomt, is de stipdetectietaak of de dot probe taak (Bradley, et al., 1997a, b; Hill & Dutton, 1989). Hierbij wordt een emotionele stimulus tegelijkertijd met een neutrale stimulus gepresenteerd op een scherm. Als beide stimuli verdwijnen, wordt er één van hen vervangen door een stip. Het is de taak van de proefpersoon om zo vlug en correct mogelijk op deze stip te reageren. De stipdetectietaak meet via de reactietijden de mate waarin er meer aandacht geschonken wordt aan informatie met een emotionele valentie als tegelijkertijd ook neutrale informatie aanwezig is. De taak gaat de toekenning van aandacht na aan de hand van de latentie om de stip te detecteren. De achterliggende gedachte is dat de deelnemer, die georiënteerd is op de emotionele stimulus, vlugger de stip zal detecteren die deze stimulus vervangt, omdat de aandacht al op deze locatie gericht was. De deelnemer zal vervolgens ook trager de stip detecteren die een neutrale stimulus vervangt. Aandachtsvertekeningen worden berekend door de tijd van detectie van een emotionele stimulus af te trekken van de tijd tot detectie van de stip na een neutrale stimulus. Doorheen de jaren werden enkele varianten op dit paradigma toegepast, namelijk met verschillen in presentatieduur en het soort gebruikte stimuli. Bradley, et al. (1997b) maakten twee studies met een stipdetectietaak. Als stimuli maakten ze gebruik van neutrale, depressie- en angstgerelateerde woorden. Deze stimuli werden gepresenteerd voor 14ms, 500ms, of 1000ms. De eerste studie vond een aandachtsvertekening naar de negatieve woorden in de 500ms en 1000ms conditie bij personen die in een negatieve stemming gebracht werden. De tweede studie rapporteerde een verband tussen metingen van de depressieve stemming en aandacht naar negatieve woorden in de 1000ms conditie. In geen van beide studies wijzen de reactietijden bij stimuluspresentatie van slechts 14ms op een vertekening buiten de aandacht (subliminaal). Bradley et al. (1997a) gebruikten dezelfde taak, maar namen bedreigende, blije en neutrale gezichten als stimuli. Bij de dysfore deelnemers werden geen aandachtsvertekeningen gevonden, maar bij de controlegroep was er sprake van een vertekening weg van de bedreigende gezichten. 12

19 De deployment-of-attention taak. De deployment-of-attention taak of de DOAT wordt vaak gebruikt in onderzoek naar aandachtsvertekening bij depressie (Gotlib et al., 1988; McCabe & Gotlib, 1995; McCabe et al., 2000). Bij deze taak worden twee stimuli met een verschillende valentie tegelijkertijd aangeboden. Deze worden vervangen door twee strepen. De proefpersonen krijgen te horen dat één van de strepen vroeger verschijnt dan de andere, hoewel dit niet het geval is. Beide strepen verschijnen immers simultaan, maar voor de deelnemers lijkt het dat de streep die de stimulus vervangt waaraan ze op dat moment aandacht schenken eerder verscheen. Het is dan hun taak om aan te geven welke streep het eerst verscheen. In tegenstelling tot andere taken wordt hier niet met reactietijd gewerkt, maar met een geforceerde keuze. McCabe en Gotlib (1995) maakten gebruik van deze deployment-of-attention taak. Gedurende 750ms werd een paar woorden gepresenteerd. Deze werden vervangen door een rode en groene balk, waarvan deelnemers aangaven welke kleur eerst verscheen. Dit onderzoek vond geen aandachtsvertekeningen bij depressie, maar wel een positieve vertekening in de controlegroep. McCabe et al.(2000) gebruikten dezelfde taak bij een steekproef van personen die hersteld waren van depressie en personen die nooit een depressie hadden. In beide groepen werden deelnemers random toegewezen in de conditie waarin men geprimed werd met een negatieve stemming of een conditie waar dit niet gedaan werd. Bij herstelde personen die in een negatieve stemming gebracht werden, werd geen verschil gevonden in aandacht naar negatieve, neutrale en positieve stimuli. In de drie andere condities werd een aandachtsvertekening weg van de negatieve stimuli gevonden. Vroeger depressieve patiënten in een negatieve stemming zouden dus de protectieve vertekening verliezen, wat zou bijdragen tot hun kwetsbaarheid voor depressie Problemen bij deze taken. Het probleem bij de drie bovengenoemde taken is dat zij telkens de neutrale en emotionele stimuli tegelijkertijd aanbieden. Dit zorgt ervoor dat men in deze onderzoeken geen rekening kan houden met het feit dat we aandacht kunnen opsplitsen in 3 processen: engagement, disengagement en shifting (Posner, Inhoff, Friedrich & Cohen, 1987). Deze opsplitsing betekent dat de aandachtsvertekening bij depressie niet noodzakelijk afkomstig is van problemen binnen alle drie de processen. Bij problemen met engagement zouden we een snellere detectie van de informatie zien. Problemen met disengagement relateert men met het 13

20 langer bezig blijven met de informatie (Fox, Russo, Bowles & Dutton, 2001). De bovengenoemde taken laten echter niet toe om dit onderscheid te maken tussen aandacht trekken en moeilijkheden met het loslaten van de aandacht. Een taak die dit wel toelaat, is de exogene cueing taak (Posner, 1980). Dit is meteen ook de reden waarom we deze taak in het huidige onderzoek zullen gebruiken. Onderzoeken die wel rekening hielden met deze verschillende processen van aandacht rapporteren dat de aandachtsvertekening afkomstig kan zijn van gemakkelijke engagement of aangehouden aandacht naar negatieve informatie of moeilijkheden met disengagement weg van de negatieve informatie (Koster, De Raedt, Goeleven, Franck & Crombez, 2005; Leyman, et al., 2007). Koster et al. (2005) gebruikten een exogene cueing taak met negatieve, positieve en neutrale woorden als stimuli. Dysfore deelnemers hadden moeilijkheden met disengagement weg van de negatieve woorden. Deze vertekening werd enkel bij een langere presentatieduur van de stimuli (vanaf 500 tot 1000ms) gevonden. Ook de resultaten bij de exogene cueing taak van Leyman et al. (2007) ondersteunen het bestaan van aandachtsvertekeningen bij depressieve patiënten bij een langere stimuluspresentatie. Koster, Leyman, De Raedt en Crombez (2006) maakten gebruik van dezelfde taak met emotionele gezichtsuitdrukkingen en vonden geen aandachtsvertekeningen terug bij studenten met verhoogd risico op depressie. Zij vermoeden dat deze resultaten een gevolg kunnen zijn van hun steekproef. Studenten zouden immers over een hogere mate van aandachtscontrole kunnen beschikken Recent gebruikte taken. Recent wordt ook vaak gebruik gemaakt van andere taken, zoals een emotionele modificatie van de negatieve priming (NAP) taak of het meten van oogbewegingen (Eizenman, et al., 2003; Mogg, Millar & Bradley, 2000). Goeleven et al. (2006) gebruikten de NAP taak waarin tegelijkertijd 2 stimuli werden gepresenteerd. Op de doelstimuli dient men te reageren door deze te evalueren als positief of negatief. De andere, afleidende stimuli dient men te negeren. Een testtrial wordt steeds vooraf gegaan door een priming trial. In de experimentele conditie komt de valentie van de afleidende stimulus in de priming trial overeen met de valentie van de doelstimulus in de testtrial. Dit is niet het geval voor de controle conditie. Het reageren op een negatieve doelstimulus zal trager verlopen als de afleidende stimulus in de priming trial ook een negatieve stimulus was, dan wanneer dit een positieve stimulus was. Men schrijft dit effect toe aan goed werkende inhibitieprocessen van de aandacht. 14

21 Goeleven et al. (2006) vonden dat depressieve personen veel minder efficiënt waren in het inhiberen van de negatieve informatie dan de niet-depressieve groep, met een snellere reactie binnen de negatieve conditie tot gevolg. Zij concluderen hieruit dat de aandachtsvertekening bij depressie zich afspeelt op het niveau van aangehouden aandacht. Deze inefficiënte inhibitie zou aan de basis liggen van moeilijkheden met disengagement. Men kan aandacht ook op een meer directe manier gaan meten. Door de richting en de latentie van de oogbeweging te meten bij aanbieding van neutrale en emotionele stimuli kan men nagaan waar aandacht aan wordt besteed. Eizenman et al. (2003) volgden via een eye-tracking systeem de aandacht die men schenkt aan beelden die verschillende thema s weergeven. Zij berekenden de totale tijd dat men op een beeld fixeerde en de gemiddelde tijd dat men fixeerde op beelden met eenzelfde thema. Zij vonden evidentie voor een stemmingscongruente aandachtvertekening, want depressieve deelnemers richtten zich niet alleen langer naar dysfore beelden, maar ook de gemiddelde tijd naar deze beelden was langer dan bij de controlegroep. Mogg et al. (2000) combineerden een stipdetectietaak met het meten van oogbewegingen. Deze metingen reflecteren de initiële oriënteerrespons. De reactietijd op de stipdetectietaak reflecteerden door de lange stimuluspresentatie de aangehouden aandacht. Er werd geen aandachtsvertekening gevonden naar negatieve stimuli bij depressieve personen Verschillen in Presentatieduur Een tweede mogelijke oorzaak voor de tegenstrijdige resultaten van vorige onderzoeken is de gebruikte presentatieduur van de stimuli. Bij korte stimuluspresentatie kunnen de resultaten geïnterpreteerd worden als evidentie voor vertekeningen in een vroeger stadium van de informatieverwerking. Onderzoeken die op zoek gingen naar een vroege, automatische stimulusgedreven aandachtsvertekening vonden deze echter niet terug (Macleod et al., 1986; Mogg et al., 1993). Bij studies die werken met een langere blootstelling aan de stimuli vindt men wel evidentie voor aandachtsvertekeningen terug. Dit wordt gezien als een indicatie voor het voorkomen van het effect in een latere fase van de informatieverwerking, nadat de informatie al in de focus van de aandacht is gekomen. De informatie activeert dan een schema dat het verdere aandachtsproces beïnvloedt (Bradley et al., 1997b; Gotlib et al., 2004a; Mogg & Bradley, 2005). Problemen in het aandachtsfunctioneren bij depressie spelen zich eerder 15

22 af in de processen van het vasthouden en moeilijk loskomen van aandacht en niet bij het oriënteren. Bij depressie zijn er immers niet meteen duidelijke voordelen toe te schrijven aan een vroege detectie van negatieve informatie. Dit in tegenstelling tot aandachtsvertekeningen naar bedreigende informatie bij angstproblemen. Een vroege oriënteerrespons kan hier wel belangrijk zijn voor een vlugge reactie (Williams et al., 1997). Het opdelen van de aandacht in initiële oriënteerrespons in een vroeg stadium en aangehouden aandacht in een later stadium kan dus een belangrijke factor zijn om duidelijkheid te scheppen in de inconsistente onderzoeksresultaten (Mogg, et al., 2000). In een overzicht van onderzoeken besluiten Mogg en Bradley (2005) dat de aandachtsvertekening bij depressie hoofdzakelijk teruggevonden wordt bij onderzoeken die het mogelijk maken dat een uitgebreide verwerking kan plaats vinden aan de hand van langere stimuluspresentatie. Shane en Peterson (2007) daarentegen geven aan geen verschil te vinden in aandacht binnen een vroeg of laat stadium van informatieverwerking. Hun studies tonen dat dysfore deelnemers minder aandacht schenken aan positieve woorden. Deze vertekening werd zowel bij korte (200ms /500ms) als lange (1500ms) stimulusaanbiedingen binnen een stipdetectietaak teruggevonden. Zij vonden geen evidentie voor een negatieve vertekening en schuiven een hypothese over tijdsverschil in verwerking van negatieve en positieve informatie Verschillen in de Gebruikte Stimuli Verbale stimuli versus beelden. Het soort stimuli dat gebruikt werd, is een ander element van het onderzoeksdesign die de uiteenlopende onderzoeksresultaten kan helpen verklaren. Mogg en Bradley (2005) rapporteren in een overzicht dat de aandachtsvertekening in depressie hoofdzakelijk werd teruggevonden bij gebruik van zelfrelevante negatieve informatie. Ze schrijven het niet vinden van een vertekening naar externe bedreigingstimuli toe aan de hoge mate van interne zelffocus bij depressie. Depressieve personen zouden hun aandacht minder richten naar externe negatieve informatie, tenzij deze informatie erg opvallend is of aansluit bij hun cognities en drijfveren. Vele onderzoeken in dit veld werken met verbale stimuli (Gotlib et al., 2004b; Koster et al., 2005; McCabe et al., 2000). Nochtans werd bewezen dat foto s en afbeeldingen, in tegenstelling tot woorden, een bevoorrechte toegang hebben tot het systeem met affectieve informatie (Glaser & Glaser, 1989). Empirische ondersteuning hiervoor werd gevonden bij De Houwer en Hermans (1994). In hun experiment leidden 16

23 foto s de deelnemers af van het rangschikken van woorden, maar woorden konden het rangschikken van foto s niet belemmeren. Vaak gaat men emotionele gezichtsuitdrukkingen gebruiken als afbeeldingen in deze experimenten. Gezichten worden immers gezien als sterke sociale stimuli die een invloed kunnen hebben op aandacht (Fox, et al., 2000; Vuilleumier & Schwartz, 2001). Gegeven de eerder beschreven sociale moeilijkheden die depressieve personen ondervinden (Segrin, 2000) is een gezicht een heel opvallende stimulus. Het is dus mogelijk dat het gebruik van afbeeldingen, zoals gezichtsuitdrukkingen tot meer consistentere resultaten zou kunnen leiden over de aandachtsvertekening bij depressie Droevige versus kwade emotionele valentie. Een hierop volgende discussie omtrent de stimuli gaat over welke emotionele valentie het meest relevant is voor depressie. Volgens Beck (1967, 1976) bestaan de schema s van depressieve mensen uit thema s zoals verlies, teleurstelling en afwijzing. Er wordt verwacht dat personen met depressie zich gaan focussen op datgene waarover ze zich slecht voelen. Vanuit hun negatief zelfschema gaan ze aandacht richten op persoonlijk relevante negatieve informatie (Mogg & bradley, 2005) en komen ze hier moeilijk van los. Vele onderzoeken gaan dan ook droevige gezichten of negatieve woorden zoals hopeloos gebruiken, omdat deze goed lijken aan te sluiten bij de negatieve cognities (Goeleven et al., 2006; Gotlib et al., 2004a). Gotlib et al. (2004a) gebruikten zowel foto s van droevige als van kwade gezichten, maar vonden bij depressieve deelnemers enkel een aandachtsvertekening naar de droevige stimuli. Toch werd er ook al gewezen op het feit dat kwade gezichten relevanter kunnen zijn voor depressieve personen dan droevige gezichten. Terwijl droevige gezichten enkel de emotionele gemoedstoestand van de persoon op de foto toont, heeft een kwaad gezicht ook een relevante boodschap naar de deelnemer toe, namelijk die van persoonlijke afwijzing (Gilboa-schechtman, Ben-Artzi, Jeczemien, Marom & Hermesh, 2004). Studies waarin gewerkt werd met kwade gezichten rapporteren inconsistente bevindingen. Net zoals Gotlib et al. (2004a) vonden ook Bradley et al. (1997a) geen evidentie voor een emotionele vertekening naar bedreigende gezichten in een stipdetectietaak bij dysfore studenten. Bij de controlegroep werd wel een vertekening weg van de bedreigende stimuli gevonden. Leyman et al. (2007) daarentegen vonden wel evidentie voor een aandachtsvertekening naar kwade gezichten bij een depressieve 17

24 patiëntenpopulatie. Er is nood aan verder onderzoek naar dit soort stimuli en huidige studie zal dus opnieuw gebruik maken van kwade gezichten. Mathews, Ridgeway en Williamson (1996) gingen aan de hand van een deployment-of-attention taak na of aandacht meer getrokken wordt door bedreigende woorden dan neutrale. Zij vonden voor zowel deelnemers gediagnosticeerd met depressieve als met angstproblemen een aandachtsvertekening naar de bedreigende woorden. Deze vertekening ging bij depressieve personen voornamelijk naar sociaal bedreigende woorden en bij angstige personen naar fysiek bedreigende woorden. De onderzoekers verklaren dit doordat het verschil in bedreiging aansluit bij hun dominante bezorgdheid. Bij sociaal bedreigende woorden, zoals zielig, krijgt men een negatieve persoonlijke connotatie. Depressieve personen zijn vaak bezig met hun persoonlijk falen en met het gevoel inadequaat te zijn. Het is dus mogelijk dat zij dan makkelijker aandacht gaan schenken aan stimuli die gerelateerd zijn aan die bezorgdheden Verschillen in Gebruikte Steekproeven Een ander veel voorkomend probleem bij vorige onderzoeken is dat zij vaak met niet-klinische steekproeven werken. Het gaat dan om dysfore studenten (Bradley et al., 1997b; Koster et al., 2005) of personen die men via stemmingsinductie in een negatieve stemming brengt (McCabe et al., 2000). Het is mogelijk dat conclusies die daaruit getrokken worden niet volledig representatief zijn voor de klinisch depressieve populatie en dus niet ondoordacht mogen gegeneraliseerd worden. Er werd immers een correlatie aangetoond tussen de ernst van depressieve symptomen en aandachtsvertekeningen. Gotlib et al.(2004b) vonden dat binnen hun depressieve steekproef een ernstigere mate van depressieve symptomen gerelateerd was aan een sterkere aandachtsvertekening weg van blije gezichten. Williams et al. (2000) gingen de verschillen tussen een depressieve en een controlegroep in aandacht en geheugen na op verschillende tijdstippen. Op het tijdstip dat depressieve deelnemers hun toestand het meest negatief beoordeelden, werden grotere verschillen gevonden tussen de groepen. Rinck en Becker (2005) wijzen op het belang van een klinische steekproef. Ze besluiten dat onderzoek die steekproeven van mild dysfore studenten of van personen die in een negatieve stemming gebracht werden vaak geen aandachtsvertekeningen terugvonden. Rekening houden met bovenstaande bevindingen zal in het huidig onderzoek met proefpersonen gewerkt worden die gediagnosticeerd zijn met depressie. 18