Open standaarden Infopakket

Transcriptie

1 Open standaarden Infopakket

2 3 Het maken van basisbestanden Open standaarden Infopakket

3 Inhoudsopgave 1 Het open standaarden infopakket 5 Waarom dit infopakket? 5 Wat zit er in het pakket? 6 Wat staat er op de dvd-rom? 6 Zelf doen: Open Source programma s voor Windows 7 2 Open standaarden 8 Wat zijn open standaarden? 8 Waarom open standaarden? 8 Keuzevrijheid 8 Duurzaamheid 9 Uitwisselbaarheid 9 Open standaarden in dit boekje 10 Dit boekje en het programma Educatieve contentketen 11 3 Het maken van basisbestanden 13 Teksten met opmaak 13 Webpagina s 16 Formules 20 Spreadsheets 23 Tekeningen (vector) 24 Illustraties (pixel) 27 Afdrukken zoals de graficus het bedoelde, Desk Top Publishing 30 Animaties(2d) 32 Concepten, ideeën: concept maps, topic maps 37 Audio (gesproken teksten of muziek) 39 Muziek (MIDI) 42 Video: codecs en containers 45 (Web) 3D 51 3D scheikunde 55 Presentaties 57 Vragen of toetsen 58 4 Van basisbestanden naar leereenheden 59 Fragment of asset (niveau 1) 60 Informatieobject (niveau 2) 60 Leereenheid (niveau 3) 62 Lessen en cursussen 62 Hoe ziet een leereenheid er in de praktijk uit? 67 Opslaan van leermateriaal: compressie 70 5 Van leereenheden naar leerervaringen 71 6 Leereenheden uitwisselen 76 7 Leereenheden gebruiken 78 Elektronische leeromgevingen (ELO s) 78 Functionaliteit van ELO s 78 ELO s en leereenheden 80 8 Volgen van leerprestaties 86 e-portfolio s, dossiers en volgsystemen 86 9 Administratie Hoe werkt de dvd-rom? 92 Linux/Ubuntu live dvd 92 Windows-software: 92 Mac OS-X software 92 Systeemeisen 93 Wat kunt u doen als het niet lukt? 93 Bijlage 1 95 Bijlage 2 96 Disclaimer 97 Open standaarden 3

4 3 Het maken van basisbestanden 1 Het open standaarden infopakket Dit infopakket is bedoeld voor ictcoördinatoren en bij ict betrokken leraren en managers in het po, vo en de BVE. Het veronderstelt enige kennis van de omgang met digitale bestanden. Het infopakket geeft een overzicht van belangrijke open standaarden, specificaties en afspraken voor het onderwijs. Deze informatie kan u helpen bij het kiezen van programma s en systemen. Het gebruik van geschikte open standaarden kan toekomstige problemen voorkomen door grotere keuzevrijheid, duurzaamheid en uitwisselbaarheid. Waarom dit infopakket? Met dit infopakket willen wij u graag wijzen op de voordelen van open standaarden. Wij zullen u echter niet bestoken met theoretische achtergronden en technische beschrijvingen. Ons uitgangspunt is dat u vooral belangstelling hebt voor de betekenis van open standaarden voor uw onderwijspraktijk. Dat wil zeggen, wat u er mee kunt in uw klas. Een belangrijk deel van het dagelijks ict-gebruik draait om het gebruiken en maken van digitale bestanden. Hoewel het gebruik van digitale bestanden als teksten, plaatjes, lessen of opdrachten in de klas de nadruk zal hebben, speelt de keuze voor open standaarden al bij het maken van digitaal materiaal. Het maakt daarbij niet uit of het nu gaat om een stuk tekst, een multimediaproject of een les in een elektronische leeromgeving. Steeds meer scholen in vo en po gaan aan de slag met elektronische leeromgevingen (ELO s), daarom hebben we in dit infopakket bewust een koppeling gemaakt naar het werken met ELO s. Scholen die met ELO s aan de slag gaan ervaren dat het maken van leermateriaal heel veel tijd en energie kost. Een typische uitspraak uit zo n school: Als elke school in Nederland één of twee leereenheden (lesjes voor gebruik in een elektronische leeromgeving, soms ook leerobjecten genoemd) 1 zou maken en we zouden die met elkaar uitwisselen, had iedereen duizenden leereenheden! Veel scholen zijn er echter achter gekomen dat ze hun leereenheden niet kunnen uitwisselen met andere scholen of andere pakketten. Als ze leereenheden willen uitwisselen kunnen ze dat alleen doen met scholen die dezelfde leeromgeving hebben. En als ze willen overstappen naar een andere elektronische leeromgeving, moeten ze alle leereenheden opnieuw maken. Dit komt omdat deze scholen niet hebben gewerkt met leeromgevingen en auteurstools die werken met open standaarden. Het gaat daarbij niet alleen om het lezen van leermateriaal, maar ook om het opslaan of exporteren in die open standaarden. Voor maximale toekomstvastheid speelt 1 Zie H4 Van basisbestanden naar leereenheden 4 Open standaarden 5

5 1 Het open standaarden infopakket de keuze voor open standaarden al bij het maken van digitaal materiaal. We beginnen dit infopakket dan ook met informatie over het maken van tekst, geluid, illustraties, film en eventuele combinaties hiervan tot leereenheden. Elke component wilt u gemakkelijk uit kunnen wisselen. Daarom geven we voor veel digitale media aan wat de hiervoor beschikbare open standaarden zijn. Daar laten we het echter niet bij: waar mogelijk geven we ook aan welke Open Source software u kan helpen de open standaarden direct in de praktijk te brengen. De (gratis) software is verzameld op de dvd en werkt vaak zowel onder Windows, Linux als onder Apple Mac OS X. Na het maken komt het uitwisselen en gebruiken van digitaal materiaal. Ook voor het uitwisselen en gebruiken (afspelen) van de in open standaarden opgeslagen materialen doen we suggesties voor Open Source software. Deze zijn weer zo veel mogelijk op de dvd opgenomen. U kunt zo zelf ervaren in welke mate het met de huidige standaarden mogelijk is leereenheden uit te wisselen tussen verschillende leeromgevingen. In plaats van de software als startpunt (een leuk programma voor taak X of Y), pleiten we hier ook voor een nieuw uitgangspunt: welke standaard is geschikt voor taak X of Y, en welke software ondersteunt deze standaard. Deze aanpak heeft een leuk neveneffect. U krijgt de ingrediënten voor uw eigen creatieve toolkit : in alle besproken digitale media kunt u met uw klas aan de slag! Wat zit er in het pakket? Dit open standaarden infopakket bevat een zelfstartende dvd, met hierop Open Source software voor Windows, Mac OS X (het besturingssysteem van de Apple computers) en Linux (een Open Source besturingssysteem, als tegenhanger voor Windows). Ook het besturingssysteem Linux kunt u proberen vanaf de dvd. Het boekje bevat informatie over open standaarden en Open Source software die gebruik maakt van open standaarden. Ook is een beknopte handleiding voor installatie van de op de dvd opgenomen Open Source-pakketten opgenomen. Volledigheidshalve willen we graag melden dat er ook commerciële software is die gebruik maakt van open standaarden. Deze kunnen wij echter vanwege de licenties niet verspreiden, en het noemen van alle commerciële pakketten valt buiten de mogelijkheden van dit project. Wat staat er op de dvd-rom? Open standaarden desktop: een speciale versie van het Linux-besturingssysteem dat uw computer vanaf de dvd-rom drive kan opstarten, zonder dat er op de harde schijf van uw pc iets wordt gewijzigd. Soms is een kleine wijziging in de pc-instellingen nodig (zie hiervoor de opstarthandleiding). Wanneer de dvd eenmaal is gestart, kunt u een selectie van (Open Source) programma s voor het werken met open standaarden uitproberen. De desktop is gebaseerd op de Ubuntu live cd. Windows programma s: wanneer de dvd in Windows wordt benaderd, ziet u een installatiemenu voor een selectie van Open Source programma s voor installatie onder MS-Windows. Mac OS X programma s: op de dvd is een map opgenomen met de voor Mac OS X geschikte programma s. Deze kunt u op de gebruikelijke wijze installeren. Zelf doen: Open Source programma s Met de bij dit boekje geleverde dvd-rom kunt u kennismaken met verschillende Open Source programma s voor het werken met open standaarden. We bieden u twee mogelijkheden: 1 Door Open Source programma s op uw Windows of Mac OS X systeem te installeren. We hebben veel van de programma s uit het infopakket op de dvd-rom opgenomen. Door hiervan de gewenste pakketten te installeren kunt u op een laagdrempelige manier ervaring op doen met Open Source. De meeste programma s zijn ook voor het Open Source besturingssysteem Linux beschikbaar. 2 Door uw pc te laten booten met de dvd-rom en zo kennis te maken met Linux 2. Op de dvd-rom vindt u een Linux desktop met Open Source programma s uit het infopakket om uit te proberen. Hiervoor hoeft u niets te installeren. Open Source software is continu in ontwikkeling. Voor extra informatie en het laatste nieuws over de diverse op de dvd-rom geleverde programma s, informatie over nieuwe versies en veel voorkomende problemen en oplossingen verwijzen wij u graag naar de homepage van het betreffende project. Bij alle pakketten hebben wij de homepage vermeld. Van elk van de in dit boekje en op de dvd-rom opgenomen programma s is aangegeven onder welke licentie het programma is uitgebracht en voor welke platforms het beschikbaar is. De platformaanduiding is beperkt tot Windows, Linux en Mac OS X. Soms zijn ook versies voor andere besturingssystemen beschikbaar, hiervoor verwijzen wij u naar de homepage van de pakketten. 2 Doordat de programnma s vanaf een dvd-rom moeten worden geladen, zal het systeem soms traag reageren. Vooral op systemen met minder dan 128 MB geheugen. 6 Open standaarden 7

6 2 Open standaarden Wat zijn open standaarden? Open standaarden zijn standaarden die eigendom zijn van niemand en gebruikt kunnen worden door iedereen. Dit is natuurlijk een sterke vereenvoudiging, maar het geeft wel de kern van de zaak aan. Het European Interoperability Framework (EIF) hanteert de volgende definitie: 1 De standaard is goedgekeurd en zal worden gehandhaafd door een notfor-profit organisatie, en de lopende ontwikkeling gebeurt op basis van een open besluitvormingsprocedure die toegankelijk is voor alle belanghebbende partijen (consensus of meerderheidsbeschikking enz.). 2 De standaard is gepubliceerd en over het specificatiedocument van de standaard kan vrijelijk worden beschikt of dit is te verkrijgen tegen een nominale bijdrage. Het moet voor eenieder mogelijk zijn om het te kopiëren, beschikbaar te stellen en te gebruiken om niet of tegen een nominale prijs. 3 Het intellectuele eigendom m.b.t. mogelijk aanwezige patenten van (delen van) de standaard is onherroepelijk ter beschikking gesteld op een royalty-free basis. 4 Er zijn geen beperkingen omtrent het hergebruik van de standaard. Waarom open standaarden? Open standaarden staan de laatste jaren sterk in de belangstelling. De reden voor deze belangstelling ligt in het feit dat we er steeds meer achter komen dat ook op het gebied van ict veel problemen kunnen worden vermeden door open standaarden te gebruiken. We kunnen een groot aantal redenen noemen waarom het gebruik van open standaarden de voorkeur heeft. Drie belangrijke zijn keuzevrijheid, duurzaamheid en uitwisselbaarheid. We lichten ze hierna toe aan de hand van voorbeelden. Drie belangrijke redenen voor gebruik van open standaarden Keuzevrijheid U wilt kunnen (blijven) kiezen uit verschillende softwareproducten en aanbieders. Stel: u koopt een auto. Wanneer u later een caravan wilt kopen, blijkt dat u die persé bij de fabrikant van uw auto moet kopen omdat hij anders niet aan uw auto kan worden gekoppeld. De leverancier rekent een fors bedrag voor de caravan, want hij hoeft niet bang te zijn dat u een ander merk koopt; die past namelijk toch niet achter uw auto. Onvoorstelbaar? Ja. Maar zo werkt het nog wel met veel software. Kunt u echt makkelijk overstappen naar een ander tekstverwerkingspakket, of voelt u zich verplicht een bepaald merk te gebruiken omdat anders uw teksten niet meer goed uitwisselbaar zijn? En hoe zit het met uw leerlingadministratie? In de auto-caravanbranche is dit probleem gelukkig opgelost; er is een standaard afgesproken over het koppelvlak : de trekhaak. Op de trekhaak passen vele merken caravans. U kunt daardoor kiezen en leveranciers moeten concurreren op prijs en uitrusting. In de softwarewereld is zo n oplossing ook mogelijk; door te kiezen voor open standaarden wordt u minder afhankelijk van leveranciers. Dat is wel iets waar u zelf op moet letten. Doet u dat niet, dan kunnen uw keuzes in de toekomst aanzienlijk worden beperkt. Duurzaamheid U wilt bestanden die u vandaag maakt ook over tien jaar nog kunnen inlezen. Wanneer u ooit met een vhs of een video8 camera bent gaan filmen, dan komt u vroeg of laat voor de vraag te staan wat u moet doen met de videoopnamen op uw bandjes. Uw videocamera heeft namelijk niet het eeuwige leven. Vroeg of laat zal het apparaat kapot gaan en het is dan maar de vraag of u nog een nieuw apparaat kunt kopen dat hetzelfde type bandjes leest. U kunt dan kiezen voor verschillende strategieën: U onderhoudt uw camera met deskundige hulp en hoopt dat alle onderdelen voorradig blijven. U converteert uw bandjes naar een nieuw formaat dat minder afhankelijk is van specifieke hardware. Voor digitale gegevens en software bestaat een vergelijkbare situatie. Wanneer de bijbehorende hard- en software niet meer voorhanden is, bestaat de mogelijkheid dat gegevens verloren gaan. Een bepaald bestand heeft vaak niet alleen specifieke software nodig, maar de software heeft weer een specifiek besturingssysteem nodig en dat besturingssysteem heeft vaak specifieke hardware nodig. Het archiveren (en zorgen dat we het over drie, vijf of meer jaar nog kunnen gebruiken) van digitale media kost dan ook de nodige hoofdbrekens. Voor digitale gegevens biedt het gebruik van open standaarden uitkomst. Niet alleen worden deze breed toegepast, maar ze zijn ook uitvoerig beschreven zodat altijd na te zoeken is hoe de gegevens zijn opgeslagen. Uitwisselbaarheid U wilt gemakkelijk informatie kunnen uitwisselen met andere organisaties (scholen, overheid). Stel; uw werkweek is verdeeld over twee plaatsen en op de ene werkplek gebruiken ze software A voor de agenda, op de andere software B. De systemen gebruiken geen open standaarden en kunnen geen van beide informatie uitwisselen, zodat u gedwongen bent de afspraken uit beide systemen in uw papieren agenda over te schrijven. 8 Open standaarden 9

7 2 Open standaarden Sterker nog; om de digitale agenda s te blijven gebruiken zou u ook nog eens met de hand alle informatie uit de ene agenda weer in de andere moeten overbrengen. Dergelijke situaties komen nog erg vaak voor en betekenen verspilling van tijd en geld. Vooral in combinatie met open (leer)materiaal is de uitwisselbaarheid een belangrijk voordeel. Het kan de beschikbaarheid van leermateriaal sterk doen toenemen en de kosten flink terugbrengen als scholen hun zelfgemaakte materialen op grote schaal kunnen delen. Een ander aspect is de verbetering van de informatie-uitwisseling in ketens, bijvoorbeeld de keten waarbij de gegevens van de school naar de overheid worden verzonden. Open standaarden in dit boekje Een groot deel van dit boekje is gewijd aan standaarden voor het proces van leren en onderwijzen. Daarnaast besteden we in het kort aandacht aan twee ondersteunende processen: het volgen van de leerlingen en de schooladministratie. Het boekje is ingedeeld volgens drie praktische stappen die we in de inleiding al hebben genoemd: maken, uitwisselen en gebruiken. 3 IEEE-LOM spreekt van leerobject niveau 3, zie hoofdstuk 4 Indeling van het boekje Maken In hoofdstuk 3 bespreken we standaarden voor een groot aantal basisbestanden. Het gaat hier om media (zoals tekst en plaatjes) die algemeen worden gebruikt en ook in het onderwijs niet weg te denken zijn. Deze bestanden vormen de basismaterialen die in leerspecifieke standaarden worden gebruikt. In hoofdstuk 4 en 5 gaan we in op standaarden speciaal voor het leerproces, waarbij we ook uitgebreid stil staan bij de software voor de toepassing in de praktijk. Het belangrijkste standaardisatieniveau voor de praktijk is op dit moment de leereenheid 3. De eerder besproken basisbestanden kunnen in een leereenheid worden ingepakt (hoofdstuk 4). Leereenheden kunnen op hun beurt weer in leerervaringen of Learning Designs worden toegepast (hoofdstuk 5). Uitwisselen In hoofdstuk 6 richten we ons op het uitwisselen van leereenheden en lessen. Gebruiken Het gebruiken of afspelen komt aan de orde in hoofdstuk 7, waar we aandacht schenken aan elektronische leeromgevingen. Ondersteunende processen De hoofdstukken 8 en 9 gaan over het volgen van leerprestaties en de administratie. Hoofdstuk 10 geeft uitleg over de dvd-rom van dit infopakket. We proberen u met dit boekje een breed overzicht van de belangrijkste standaarden te bieden. Dat betekent ook dat we niet diep in kunnen gaan op de beschrijving van de standaarden. Hiervoor verwijzen we u naar de websites van de verschillende organisaties en de daar beschikbare documentatie. Dit boekje en het programma Educatieve contentketen Het programma Educatieve contentketen van Kennisnet en ROC-i partners heeft als doel het gebruik van webgebaseerd leermateriaal tot een succes te maken. Het wordt uitgevoerd met onderwijsinstellingen, onderwijsorganisaties, uitgevers, branche-uitgevers en softwareleveranciers. Het programma bevat onder andere projecten rond metadata, open standaarden en contentstimulering. In de Educatieve contentketen wordt een model gebruikt met vijf stappen. Deze zijn te zien als een opsplitsing van de hier gehanteerde drie stappen: Maken komt overeen met de stap ontwikkeling in het model van de contentketen. Het leermateriaal wordt aangemaakt, voorzien van metadata en ingepakt (alles volgens afspraken gebaseerd op internationale specificaties). Uitwisselen wordt opgesplitst in beschikbaar stellen en vindbaar maken. Het materiaal wordt beschikbaar gesteld via een opslag- en zoekfaciliteit. Leraren vinden (dankzij de metadata) hier de leereenheden die ze willen gebruiken. Gebruiken is onderverdeeld in arrangeren (door de leraar) en gebruiken (door de leerling). De leereenheden worden in de juiste volgorde geplaatst en aangeboden voor gebruik door de leerlingen. Bij beide modellen zijn enkele kanttekeningen te plaatsen: Vaak zal het voorkomen dat functionaliteit van software zich over de grenzen van de stappen in de modellen uitstrekt. Ook kan het zijn dat een andere indeling of naamgeving voor software wordt gehanteerd. Van belang is vooral dat de koppelvlakken van de systemen (invoer en uitvoer) op open standaarden zijn gebaseerd. Ook bij het maken van leermateriaal kan al kan voor het combineren en in volgorde plaatsen van leermateriaal worden gekozen (zie hoofdstukken 4 en 5). Dit is dus niet voorbehouden aan de gebruiksfase. Wanneer de licenties van het leermateriaal dit toestaan kunnen de gebruikers (leraren en leerlingen) 10 Open standaarden 11

8 2 Open standaarden 3 Het maken van basisbestanden aanpassingen of verbeteringen aanbrengen. In ieder geval kunnen zij anderen helpen het materiaal te vinden door het te evalueren of een cijfer te geven. Figuur 1 geeft de relatie weer tussen de stappen uit de Educatieve contentketen (aangegeven met pijlen) en de indeling in dit boekje. Meer info op: Figuur 1 Relatie met het model van de Educatieve contentketen. De horizontale pijlen geven de stappen in de Educatieve contentketen aan. De indeling in de blokken en de schuin geschreven acties zijn de stappen die in dit infopakket gebruikt worden. Leraar en leerling kunnen bijdragen aan verbeteringen en helpen materiaal beter vindbaar te maken door beoordelingen en aanbevelingen. Ieder stukje digitale leerstof begint ergens met een tekstje, plaatje of een ander bestand. In dit hoofdstuk richten we ons op standaarden voor deze basisbestanden. In hoofdstuk 4 zullen we laten zien hoe deze basisbestanden kunnen worden gecombineerd en verrijkt tot gestandaardiseerde eenheden leermateriaal. Teksten met opmaak maken basisbestanden maken aanpassen verbeteren uitwisselen evalueren leraar gebruiken leerling ontwikkelen beschikbaar vinden arrangeren gebruiken stellen toevoegen metadata inpakken als leereenheid zoeken aanbevelingen beoordelingen bladeren combineren inbedden in onderwijs aanbieden leren Het maken van een stuk leerstof, het beschrijven van een opdracht, schriftelijke uitleg, een handleiding... De tekst is een belangrijk middel om informatie over te dragen en vormt vaak de lijm tussen de andere media. Als het om tekst zonder veel opmaak of plaatjes gaat, is er de keuze uit veel verschillende formaten. De meeste tekstdocumenten zijn tegenwoordig echter voorzien van uitgebreide opmaak en plaatjes. Voor het opslaan van zulke rijke documenten in een open standaard kon u tot voor kort alleen kiezen voor HTML (de taal van webpagina s) of XML (XML en HTML worden hierna behandeld). Eén van de weinige nadelen van beide formaten is dat de plaatjes niet in het document worden ingesloten, maar los worden opgeslagen. Dit betekent dat bijvoorbeeld het en van een pagina met plaatjes in HTML moeilijker is dan een enkel MS Word- of Openoffice.org bestand. Dit nadeel wordt opgelost met de nieuwe Opendocument standaard. desktop of online opslag/bibliotheek elektronische leeromgeving 12 Open standaarden 13

9 3 Het maken van basisbestanden Opendocument In mei 2005 is door OASIS, een internationale groep voor standaarden, het Opendocument formaat als standaard aanvaard. Dit formaat kan wel plaatjes insluiten en is op dit moment de enige formele open standaard voor documenten. Het OASIS Opendocument fileformaat is een aanbeveling van de Europese Commissie en is sinds 11 november 2006 een officieel door ISO gepubliceerde standaard, ISO/IEC In België heeft men een principiële keuze gemaakt voor ODF: vanaf september 2008 mogen Belgische federale overheidsdiensten alleen documenten uitwisselen in ODF. In de praktijk is tot nu toe het.doc formaat van Microsoft Word op dit gebied het meest gebruikte formaat. Omdat dit echter geen open standaard is, gaat de voorkeur uit naar Opendocument. De verwachting is dat de meeste tekstverwerkers en Officepakketten dit formaat zullen ondersteunen. Wanneer u echter de teksten wilt presenteren in een browser of een elektronische leeromgeving heeft HTML de voorkeur: hierin kunt u namelijk ook animaties en applicaties invoegen. HTML wordt hierna beschreven. committees/tc_home.php?wg_ abbrev=office Open Source programma s voor het Opendocument formaat OpenOffice.org GPL Windows, Linux, Mac OS X Een Open Source Office suite met een set kantoorapplicaties. OpenOffice.org (OOo) heeft een goede compatibiliteit met bestanden van MS Office van Microsoft. Het importeren van macro s uit MS Office bestanden kan wel een probleem geven. Het pakket biedt ondersteuning voor het Opendocument formaat, daarnaast kunnen bestanden als PDF of als MS-formaten worden opgeslagen. Wanneer u al wat ervaring heeft met tekstverwerking, zult u zonder veel moeite de weg vinden in Writer, de tekstverwerker van OOo. Naast de tekstverwerker bevat OOo een programma voor spreadsheets, een presentatieprogramma (sterk verbeterd in 2.0), een tekenprogramma en een formule-editor. Nieuw in 2.0 is Base, een programma voor het aanmaken en onderhouden van databases. Deze kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt voor adressen die in Writer worden samen gevoegd met een brief. Mac versie: KOffice GPL Linux, Mac OS X KOffice is een office suite voor linux. Het bevat een brede reeks modules en ondersteunt het Opendocument formaat. Naast een tekstverwerker, spreadsheetprogramma en een presentatie-programma bevat de set ook een formule-editor, twee grafische programma s en een databaseprogramma met een grafische interface. KOffice ondersteunt het Opendocument formaat. Mac versie: project.org/kde/index.php/home 14 Open standaarden 15

10 3 Het maken van basisbestanden Webpagina s Webpagina s bestaan uit tekst, een (beperkte) formattering en eventueel plaatjes en links naar andere pagina s of bestanden. Vanwege de linkmogelijkheden zijn webpagina s erg geschikt om verschillende media te integreren. Plaats voordat u de links maakt naar plaatjes e.d. de bestanden in dezelfde map of in een submapje naast het HTML-bestand. Zo blijven de links intact als u de set kopieert of inpakt (zie hoofdstuk 4, leereenheden). XML XML of extensible Markup Language is een taal die is ontwikkeld om data te beschrijven en niet specifiek om het te tonen (zoals bij HTML). De labels die aan de data worden toegekend moeten door de gebruikers worden benoemd. Dat biedt veel vrijheid maar vraagt ook om afstemming van labels en begrippen binnen specifieke toepassingsgebieden. XML is een aanbeveling van het W3C. HTML 4.0 Voor het maken van webpagina s wordt HTML (Hyper Text Markup Language) gebruikt. HTML 4.0 is een standaard die is vastgelegd door het World Wide Web Consortium (W3C). Deze organisatie heeft regels opgesteld voor de codes die er in een webpagina kunnen zitten en welk resultaat die opleveren in een browser. Hoewel er soms kleine verschillen zijn in presentatie tussen de verschillende browsers, sluimert er op het internet een groter probleem. Dit probleem is ontstaan doordat Microsoft in haar tools voor het maken van webpagina s ook code genereert die er wel goed uitziet in MS eigen browser Internet Explorer, maar die niet is beschreven in de W3C-standaard. Toepassen van dit code-dialect dwingt gebruikers tot het gebruik van de Microsoft browser (en het bijbehorende besturingssysteem) en voldoet dan ook niet aan de webrichtlijnen voor de overheid. De opvolger van HTML 4.0 staat al in de steigers en heet XHTML. Deze standaard combineert HTML met XML en is volgens de W3C al in bestaande browsers (Mozilla, Firefox, Opera en Safari) te lezen. Internet Explorer leest nog geen XHTML. De browserontwikkelaars werken op dit moment hard aan het volledig conformeren aan de XHTMLstandaard. De voorkeur gaat nu nog uit naar HTML 4.0, op termijn opgevolgd door XHTML. Open Source programma s voor HTML en XHTML OpenOffice.org writer/html GPL Windows, Linux, Mac OS X De tekstverwerker van OpenOffice.org heeft een HTML-modus. Pagina s die hierin worden aangemaakt kunnen als webpagina worden opgeslagen. De interface is hetzelfde als van een tekstverwerker. NVU GPL Windows, Linux, Mac OS X NVU (uitgesproken als N-View) is een WYSIWYG (What You See Is What You Get) HTML-editor. NVU is oorspronkelijk ontwikkeld voor het LINUX-platform omdat daarvoor goede (Open Source) HTML-editors nog ontbraken. Doordat het programma op het Mozillaplatform is gebaseerd is het te gebruiken op een grote variatie van besturingssystemen Open standaarden 17

11 3 Het maken van basisbestanden Mozilla Composer mpl Windows, Linux, Mac OS X Mozilla Composer is een onderdeel van de Mozilla suite, een stabiele set van browser, client en HTML-editor. De browser in de set is wat minder up-to-date dan Firefox. products/mozilla1.x/ Amaya W3C Software License Windows, Linux, Mac OS X FCKeditor LGPL Webgebaseerd IE/Mozilla FCKeditor, gemaakt door Frederico C. Knabben, maakt het mogelijk om online (in een webpagina) webpagina s te maken met een WYSIWYG interface. Het is een script dat een webserver nodig heeft. FCKeditor ondersteunt naast HTML ook XHTML 1.0 en is op vrijwel alle browsers te gebruiken. Er wordt nog gewerkt aan de compatibiliteit met Safari. Amaya is niet helemaal WYSIWYG maar vooral bedoeld als een HTML-editor voor mensen die niet bang zijn voor wat code. Amaya is bijzonder geschikt voor het maken van webpagina s met formules en ondersteunt MathML (zie hierna). Daarnaast kunnen XML, XHTML- en SVG-documenten (zie hierna) worden bewerkt. html Xinha bsd style webgebaseerd IE/Mozilla Ook Xinha maakt het mogelijk om online (in een webpagina) webpagina s te maken met een WYSIWYG interface. Het is een script dat een webserver nodig heeft Open standaarden 19

12 3 Het maken van basisbestanden Formules Een tekst voor wiskunde, natuurkunde of scheikunde met formules... In de exacte vakken is het invoeren van formules vaak een probleem. Wanneer geen speciale functies in de tekstverwerkers aanwezig zijn, is dit een tijdrovende en frustrerende bezigheid. Verschillende open standaarden kunnen voor het opslaan van formules of plaatjes hiervan worden gebruikt. Open Source programma s voor formules (Opendocument, SVG, MathML) Openoffice.org GPL Windows, Linux, Mac OS X OOo bevat een wiskundige formuleeditor en kan opslaan in het Opendocument format. OOo kan exporteren naar PDF. Opendocument format, SVG, MathML Gelukkig zijn er voldoende formuleeditors die ook open standaarden ondersteunen. De Opendocument standaard is daarbij het meest universeel. MathML is een op XML gebaseerde standaard voor wiskundige formules. Voor chemische formules en reacties kan worden gekozen voor het insluiten van illustraties (bijvoorbeeld SVG, zie hierna) die met een speciale scheikunde-editor worden gemaakt. Mathcast GPL Windows Deze wiskundige formule-editor werkt met MathML. De vergelijkingen kunnen worden geëxporteerd naar XHTML, Openoffice.org of MS Word. KFormula GPL Linux, Mac OS X Kformula is onderdeel van de KOffice suite. Exportmogelijkheden naar MathML en Opendocument zijn in ontwikkeling Open standaarden 21

13 3 Het maken van basisbestanden JChempaint GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Een editor voor het maken van chemische structuren en reacties. Het programma is beschikbaar in het Nederlands. Het kan structuren opslaan als SVG-illustraties. Daarnaast kan het opslaan in meer specialistische formaten uit de chemie als de op XML gebaseerde Chemical Markup Language (CML), MDL Molfiles (een industriestandaard) en enkele andere formaten importeren. jcp BKchem GPL Windows, Linux Spreadsheets Een tabel, rekenblad, formulier met een berekening, grafiekvoorbeelden... Spreadsheets zijn oorspronkelijk ontstaan als een elektronisch kladblok voor berekeningen. De actuele versies Opendocument format Voor het opslaan van spreadsheets heeft de eerder besproken Opendocument standaard de voorkeur. Deze standaard biedt ruimte aan tabelinformatie en berekeningen of macro s maken het mogelijk te experimenteren met ingewikkelde berekeningen en functies. De resultaten kunnen direct met grafieken in beeld worden gebracht. in de spreadsheets. Ook hier is het Microsoft formaat MS-Excel (.xls) wijdverbreid. Het eenvoudige CSV-formaat biedt eigenlijk alleen de mogelijkheid om een tabel op te slaan. Een tekenprogramma speciaal voor chemische structuren. U hoeft de meeste structuren niet met de hand in te voeren: het pakket importeert onder andere CML en MDL Molfiles. BKchem kan exporteren naar OpenOffice.org draw en SVG. Open Source programma s voor het Opendocument formaat Openoffice.org Calc en KOffice GPL Windows, Linux, Mac OS X De spreadsheetprogramma s uit beide suites kunnen opslaan in het Opendocument formaat. Jmol LGPL Windows, Linux, Mac OS X Wanneer de leerstof elektronisch wordt gepresenteerd of een plaatje van een ruimtelijke weergave nodig is kan ook Jmol worden gebruikt. Dit is een 3D-applicatie voor chemische structuren. Zie hierna bij (Web) 3D. 22 Open standaarden 23

14 3 Het maken van basisbestanden Tekeningen (vector) Een schema of tekening met lijnen en vlakken... Digitale tekeningen kunnen grofweg worden onderverdeeld in vectorgebaseerde en pixelgebaseerde tekeningen. Vectortekeningen gaan uit van lijnen en vlakken met daarbij behorende kleuren of kleurverlopen. Pixelgebaseerde tekeningen gaan uit van puntjes (pixels) met een kleur. Hierbij moet worden gezegd dat soms vectorobjecten en pixelobjecten wel in één tekening kunnen worden gebruikt. Over het SVG Zie ook Afdrukken... en Animaties SVG staat voor Scalable Vector Graphics en is een W3C-standaard. SVG is gebaseerd op XML. Het is uit veel applicaties te genereren en geeft een hoge typografische nauwkeurigheid. Daarnaast is het net als XML gestructureerd en goed toegankelijk voor bewerking. Dit laatste zorgt dat het ook goed te tonen is op webpagina s en mobiele apparaten. Programma s als Inkscape en Sodipodi bieden de mogelijkheid algemeen is een vectortekening kleiner (vraagt minder opslagruimte) en gemakkelijker aan te passen dan een pixeltekening. In de meest ideale situatie slaat een programma de bestanden op in een open standaard. Veel beeldbewerkingspakketten gebruiken echter voor de opslag eigen formaten waar alle laag- en effectinformatie in zit en gaan uit van een export naar een standaard waar bijvoorbeeld browsers of tekstverwerkers mee overweg kunnen. om tekeningen op te slaan in het open SVG-formaat. Ook grote commerciële pakketten als Adobe Illustrator en GoLive ondersteunen SVG-export. De meeste webbrowsers kunnen de bestanden inmiddels direct of via een plugin lezen. Voor kleine schermpjes (pda s en mobiele telefoons) zijn er de SVG mobile en SVG Tiny standaarden. Voor vectortekeningen is SVG dus een goed ondersteunde open standaard. Open Source programma s voor SVG-vectortekeningen Inkscape GPL Windows, Linux, Mac OS X Inkscape is een vectorgebaseerd tekenprogramma dat overeenkomsten vertoont met Coreldraw. Een programma voor het maken van schema s, maar ook voor fraaie illustraties, inclusief kleurgradiënten. Inkscape gebruikt de open standaard SVG (Scalable Vector Graphics) als programmaeigen formaat en kan exporteren naar PNG. Sodipodi GPL Windows, Linux Sodipodi is een alternatief voor Inkscape. Het is eveneens een Open Source vectorgebaseerd tekenprogramma. De interface van Sodipodi is gebaseerd op losse paneeltjes, net als bij The Gimp. Sodipodi gebruikt ook het SVG-formaat als programma-eigen opslagformaat. sodipodi OpenOffice.org draw GPL Windows, Linux, Mac OS X OOo bevat een prima tekenprogramma voor het maken van vectorgebaseerde tekeningen en schema s. Het programma biedt ook de mogelijkheid voor 3D-objecten en voor het importeren van andere OpenOffice bestanden zoals grafieken of spreadsheets. 24 Open standaarden 25

15 3 Het maken van basisbestanden Delineate GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Delineate is een conversieprogramma dat pixelgebaseerde illustraties (bijv. foto s) kan omzetten in SVG (Scalable Vector Graphics) bestanden. Deze tekeningen zijn in het algemeen kleiner en kunnen op veel manieren worden bewerkt. Het programma is afhankelijk van Java en de Open Source pakketten Potrace en Autotrace. Delineate kan een indrukwekkende reeks formaten converteren. index.html Illustraties (pixel) Wanneer we een foto maken met de digitale camera, dan is dat een pixelgebaseerd bestand. Ook bewerkte PNG Het officiële open formaat voor pixeltekeningen is PNG, het Portable Network Graphics formaat. In 2004 is PNG een ISO/IEC open standaard geworden. PNG wordt ondersteund door de meeste browsers. In het PNG formaat wordt verliesloze compressie toegepast, waardoor de bestanden kleiner worden, maar geen kwaliteit verliezen. PNG maakt weer deel uit van de SVG standaard. PNG is het open alternatief voor het veelgebruikte JPEG formaat. Naast JPEG zijn ook BMP, GIF en TIFF veelgebruikte formaten voor pixelillustraties. JPEG Eén van de verschillen tussen PNG en JPEG is dat JPEG verliezen in kwaliteit toestaat bij de compressie. Dat wil zeggen: een in JPEG opgeslagen bestand kan er minder mooi uitzien dan het origineel. Dat is fijn als je de hoge kwaliteit niet nodig hebt (bijvoorbeeld op internet), maar als je de pixeltekening nog wilt bewerken is het een groot nadeel. Hoewel foto s, montages of tekeningen zijn vaak gebaseerd op puntjes met een bepaalde kleur en helderheid (pixels). de JPEG-standaard wijdverbreid is, spelen er diverse vragen rond patenten. Hierdoor is de openheid niet gegarandeerd. BMP Het Windows bitmap formaat is meestal ongecomprimeerd en wordt veel gebruikt in Windows programma s. De BMP-specificaties zijn beschikbaar. Het beheer ligt bij Microsoft. GIF Het GIF-formaat wordt veel gebruikt op internet, vooral voor kleine plaatjes en animaties met een beperkte hoeveelheid kleuren. Het GIF-formaat is gepatenteerd en dus niet open te noemen. Het risico bestaat dat je ineens moet gaan betalen voor het gebruik van GIF s. TIFF Het TIFF-formaat heeft een flexibele indeling en biedt daarmee veel mogelijkheden. Daarin ligt eigenlijk ook de zwakte van TIFF. De uitwisseling tussen verschillende systemen of programma s geeft vaak problemen. 26 Open standaarden 27

16 3 Het maken van basisbestanden Tip: installeer eerst de GTK libraries, daarna pas Gimp. Een beeldbewerkingprogramma, dat op vele manieren kan worden gebruikt: voor het retoucheren van foto s, maar ook voor het maken van illustraties of het converteren van bestanden. De functioprogrammanaam licentie platform TIFF wordt vooral gebruikt als de kwaliteit erg belangrijk is, bijvoorbeeld wanneer de illustraties in drukwerk zullen verschijnen. PNG biedt hiervoor echter een goed alternatief. De hoge kwaliteit van PNG en de groeiende ondersteuning maakt deze standaard tot een goede open opvolger van JPEG, BMP, GIF en TIFF. Open Source Programma s voor PNG pixeltekeningen JDraw GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Kolourpaint GPL Linux JDraw is een pixelgebaseerd tekenprogramma dat is bedoeld voor het maken van kleine tot middelgrote illustraties voor webpagina s. Het kan de bestanden opslaan als PNG of GIF. php Kolourpaint is een eenvoudig pixelgeoriënteerd tekenprogramma voor Linux. Het programma kan de belangrijkste grafische formaten openen en opslaan. about.html The GIMP GPL Windows, Linux, Mac OS X naliteit lijkt op programma s als Paint Shop Pro en Photoshop. Het programma gebruikt een wat afwijkende interface met losse paneeltjes. Er is een grote hoeveelheid plugins verkrijgbaar. Gimp gebruikt een eigen formaat voor het opslaan, maar kan ook opslaan in het open PNG-formaat. De open MNG (zie Animaties ) en SVG-formaten kunnen worden gelezen. Doordat Gimp meer dan tien andere formaten kan im- en exporteren kan Gimp ook als conversieprogramma dienen. AMortLesGIFs GPL Windows, Linux (Java) Dit programma kan een GIF-illustratie omzetten in een PNG-bestand en een GIFanimatie omzetten in een MNG-animatiebestand (zie animaties ). De animaties worden gecomprimeerd om kleine MNG-bestanden te maken. Transparantie (waarmee een bepaalde paletwaarde de achtergrond laat zien) blijft alleen behouden bij illustraties, niet bij de animaties. In het pakket zitten ook hulpprogramma s voor het afspelen van MNG-animaties in webpagina s. Bmp2png/png2bmp Open Source Windows/DOS De naam zegt het eigenlijk al: een programma voor het omzetten van BMPnaar PNG-bestanden (en vice versa). bmp2png/index.html 28 open standaarden 29

17 3 Het maken van basisbestanden Afdrukken zoals de graficus het bedoelde: Desk Top Publishing Een poster, een informatieblad of folder... Soms willen we de volledige controle over de uiteindelijke presentatie van een document houden. Wat er uit de SVG? Daar waar de afdrukkwaliteit belangrijker is dan de uitwisselbaarheid en aanpasbaarheid kunnen andere formaten worden toegepast. Deze gaan uit van een zo accuraat mogelijke weergave en afdruk van het brondocument en staan vaak geen aanpassingen meer toe. Het bekendste formaat op dit gebied is zonder twijfel PDF van Adobe. Het enige open alternatief is SVG. Voor het aanleveren van bestanden naar de drukker zijn in printer komt moet er net zo uit zien als het ontwerp, dat wil zeggen: geen verschuivende bladspiegel of alinea s. Hiervoor zijn speciale bestandsformaten nodig. de grafische industrie echter andere formaten gangbaar: speciale versies van PDF en de eigen formaten van Adobe s Indesign en Quark Express. PDF is daarvan nog het meest open. Hoewel de voorkeur uitgaat naar SVG, is dit in deze toepassing nog nauwelijks geïmplementeerd. Het PDFformaat is dan voorlopig de meest praktische oplossing. Open Source programma s voor SVG en PDF Scribus GPL Windows, Linux, Mac OS X Een DTP (Desk Top Publishing) programma geschikt voor het maken van folders, tijdschriften, schoolkranten en dergelijke. Het programma biedt veel lay-outmogelijkheden en kan onder andere JPEG-, TIFF- en PNG-illustraties in de documenten plaatsen. De resultaten worden opgeslagen in XML en kunnen worden geprint of geëxporteerd als PDFof SVG-bestand. Voor de uitwisseling met de drukker gebruikt Scribus PDF. PDFCreator 0.8 GPL Windows Een programma om vanuit vrijwel iedere applicatie PDF s te maken. Het functioneert als een printer (die geen papier maar een PDF-file produceert). pdfcreator 30 open standaarden 31

18 3 Het maken van basisbestanden Animaties(2d) En de elektronen lopen zo... Voor het uitleggen van een bepaald onderwerp heeft u eigenlijk beweging nodig; voor het tonen van een verandering of een procesverloop. Hiervoor hebt u op papier weinig mogelijkheden, maar in digitale vorm kan beweging worden getoond in de vorm van animatie. Animaties kunnen op verschillende manieren worden gemaakt. Een eenvoudige maar arbeidsintensieve methode is het combineren van telkens licht verschillende (pixel) plaatjes. Een andere methode is het gebruik van objecten en het aangeven van bijvoorbeeld verplaatsingen of vervormingen van de objecten. Zowel in het platte vlak (2D) als in drie dimensies (3D) kunnen animaties worden gemaakt. De 3D-animaties komen hierna aan de orde onder het kopje (Web) 3D. In het platte vlak zijn de open standaarden MNG, SVG en SMIL van belang. Ook worden veel kleine animaties (ook interactieve) gemaakt in Java: Applets, die in webpagina s kunnen worden ingebed. De specificatie van de Javataal wordt beheerd door Sun en is dus niet open. Het gebruik van Java voor alle basisfuncties is echter gratis, en inmiddels zijn er ook Open Source ontwikkelomgevingen beschikbaar. SVG Scalable Vector Graphics is een formaat voor illustraties en animaties en is gebaseerd op XML. SVG1.1 is een officiële W3C-aanbeveling. SVG is op het gebied van animatie de tegenhanger van het SWF (Flash) formaat, SMIL SMIL (spreek uit: smile) maakt animaties met een geprogrammeerd verloop en interactiemogelijkheden mogelijk. In officiële termen is de Synchronized Multimedia Integration Language (SMIL) een aanbeveling van het W3C. SMIL gebruikt een tijdlijn voor animaties en dat eigendom is van Macromedia. Er bestaan bovendien verschillende SVG-specificaties voor mobiele toepassingen als telefoons en pda s. laat combinaties van verschillende animaties toe. In combinatie met de interactiviteit biedt SMIL dan veel van de mogelijkheden van Flash. SMIL wordt ondersteund door de meeste browsers inclusief IE 5 en 6. MNG MNG (Multiple-image Network Graphics) is een standaard voor eenvoudige beeld voor beeld animaties. Het is het animatieformaat voor PNG-files, vergelijkbaar met de GIF-animaties. Het ondersteunt meerdere beelden in een bestand, transparantie en animatie van objecten. De ondersteuning voor MNG in applicaties valt nog wat tegen: de meeste browsers hebben een plugin nodig voor MNG-support Open standaarden 33

19 3 Het maken van basisbestanden Open Source programma s voor animaties in MNG, SVG en SMIL. programmanaam licentie platform AMortLesGIFs GPvaL Windows, Linux (Java)a Zie PNG-programma s. Spalah Flash GPL Linux (alleen broncode, niet op DVD) Dit is een op GTK2/GNOME2 gebaseerd programma om SVG-animaties te maken. Het programma kan ook opslaan als Macromedia SWF. LimSee2 GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) LimSee2 is een auteursomgeving voor interactieve multimedia. Het programma bezit een grafische interface voor het bewerken van tijdlijn gebaseerde multimedia-scenario s. Het pakket biedt een importmogelijkheid voor OpenOffice Impress en PowerPoint presentatiebestanden, die daarna met een interactieve index met video of audio kunnen worden gesynchroniseerd. Via een WYSIWYG werkvenster kan de lay-out van de multimediapresentatie worden ontworpen. Er zijn diverse sjablonen beschikbaar. Wanneer dat nodig is, kan worden overgeschakeld naar de XML code-editor voor optimale controle. LimSee2 ondersteunt SMIL 1.0 and mvcomicsmaker (mvcm) GPL Linux (niet op DVD) mvcomicsmaker (mvcm) is een pakket voor het maken van bitmap- en vectoranimaties. Het staat het combineren van pixel- en vectorbestanden toe. Het pakket biedt zowel plaatjes- als vectorgeoriënteerde methoden voor het maken van animaties. Het kan exporteren naar een serie PNG-plaatjes en slaat zelf op in een eigen formaat. html Open Source programma s voor het afspelen van SVG- en SMIL-animaties AMBULANT GPL-aangepast Windows, Linux, Mac OS X De Ambulant-speler is een SMIL compatible speler voor meerdere platforms. De speler is ontwikkeld door het Centrum voor Wiskunde en Informatica en ondersteunt naast SMIL2.0 ook SVG. Ambulant/distPlayer.html 34 open standaarden 35

20 3 Het maken van basisbestanden X-Smiles Aangepaste Apache License Windows, Linux, Mac OS X (java) Concepten, ideeën: concept maps, topic maps X-Smiles is een platform-onafhankelijke browser die een reeks XML gebaseerde standaarden ondersteunt. X-Smiles kan ook worden gebruikt op zakcomputers en telefoons die Java ondersteunen. Naast SMIL ondersteunt de browser X3D, SVG, XHTML en nog enige andere XML gebaseerde formaten. Een mindmap is een goede manier om ideeën of concepten te structureren of in beeld te brengen. Daarmee kan bijvoorbeeld een discussie (live) worden ondersteund. De begrippen worden ingevoerd en met andere begrippen verbonden. Een topic map is een meer serieuze vorm van een concept map, waarin de relaties en de vorm meer formeel zijn vastgelegd. Voor topic maps bestaan twee standaarden, ISO en XTM. Deze worden eigenlijk alleen nog gebruikt in wetenschappelijk georiënteerde applicaties. Veel applicaties bieden echter de mogelijkheid om op te slaan in XML of HTML. Voor de meeste doeleinden zal dit voldoende zijn. ISO Topic Map Data Model ISO/IEC JTC1/SC34 Deze ISO-standaard beschrijft de structuur waarin de gegevens voor topic maps kunnen worden opgeslagen. sam-model/ XTM Een specificatie van een model en de bijbehorende grammatica voor het beschrijven van concepten en de verbindingen tussen concepten. Deze concepten worden topics genoemd. De specificatie maakt het mogelijk topic maps te tonen op het web en uit te wisselen. De XTM specificatie is gebaseerd op de standaard ISO Open standaarden 37