Centrale Spoorwegwerkplaats Tilburg

Transcriptie

1 Centrale Spoorwegwerkplaats Tilburg BOUWHISTORISCH ONDERZOEK In opdracht van de gemeente Tilburg Februari 2008 BOEi Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed Postbus DA HOEVELAKEN Telefoon (033) Fax (033)

2

3 INHOUDSOPGAVE Inleiding 5 Bouwgeschiedenis 9 FASE I FASE II FASE III 1940-HEDEN 36 Samenvatting 41 BIJLAGEN 45 Bijlage 1 Literatuur en archieven 47 Bijlage 2 Afbeeldingen 49 Bijlage 3 Glossarium 51 Bijlage 4 Criteria waardering Jongere 53 Stedebouw en Bouwkunst Bijlage 5 Functieaanduiding gebouwen 55 Bijlage 6 Gebouwnummer en 57 functieomschrijving Bijlage 7 Waardestelling gebouwen 59 Bijlage 8 Chronologische schetsen 61 ontwikkeling Centrale spoorweg werkplaats Tilburg Bijlage 9 Omschrijving per gebouw 103 3

4 4

5 Inleiding Het bouwhistorisch onderzoek naar de Centrale Spoorweg Werkplaats Tilburg geeft inzicht in de bouw- en ontwikkelingsgeschiedenis en de nog bestaande verschillende complexonderdelen van de werkplaats. De onderdelen zijn geïnventariseerd en allen volgens eenzelfde systematiek beschreven. Het onderzoek vormt daarmee een aanvulling op de Cultuurhistorische verkenning 1 en de Cultuurhistorische Effect Rapportage 2 die eerder in opdracht van de gemeente Tilburg werd vervaardigd. In deze rapportage wordt ingezoomd op de bouwkundige historie van het complex. De sociaal-maatschappelijke geschiedenis in relatie tot de ontwikkeling van Tilburg en de Spoorwegen werd eerder beschreven door Henk van Doremalen. De NS-werkplaats te Tilburg is een voor Nederland uniek complex. In sociaal-historische zin is het complex van belang vanwege de honderden families en duizenden werknemers die hun brood verdienden met het bouwen en repareren van treinen en wagons. Voor Tilburg als industriestad is de werkplaats een van de laatste nog in bedrijf zijnde getuigenissen van bijna 150 jaar bouwen voor de spoorwegen. Het was een unieke bedrijfstak, aangezien vaak ongeschoolde arbeiders moesten worden opgeleid tot specialist. Qua typologie is de werkplaats eveneens bijzonder. Het basisconcept van de zogenaamde transversale werkplaats is in de loop der jaren niet wezenlijk veranderd. Het enige verschil is dat de sporen niet via draaischijven dwars door de gebouwen lopen, maar dat kraanbanen en heftrucs deze functie hebben overgenomen. In de opzet van de gebouwen is het transversale systeem met sporen die aan de gebouwen aantakken en die dwars gelegen zijn op deze lijnen, goed herkenbaar. Deze sporen zijn in de chronologische schetsen (bijlage 5) in kaart gebracht. Omdat in 150 jaar het materieel behoorlijk geëvolueerd is, zijn niet alle gebouwen meer in gebruik waar ze oorspronkelijk voor gebouwd waren. Voor grootschalige industriële complexen als deze is dat een normaal proces. Belangrijk zijn de herinneringen aan bepaalde facetten van het bedrijf, die op een aantal plaatsen ook buiten de gebouwen bewaard zijn gebleven. Deze relicten als kranen, wielen, gedenktekens en verhardingen zijn het waard om zorgvuldig te worden ingepast en als inspiratiebron te dienen voor de nieuwe ontwerpen die voor dit gebied worden gemaakt. Ze versterken het karakter van het gebied en dragen 1 Bilan, Cultuurhistorische verkenning Tilburg- Spoorzone, Bilanrapport 2004/2 2 Bilan, Spoorzone Tilburg, CHER Het Nieuwe Atelier, Bilanrapport

6 INLEIDING op eenvoudige wijze bij aan de identiteit van het gebied en de binding met het verleden. De architectuur van de Werkplaats is complex. Met een oppervlakte van 950x150 meter en een 40-tal gebouwen,die deels met elkaar zijn verweven, is de Centrale Werkplaats een voor Nederland zeldzaam conglomeraat. De andere werkplaatsen in Nederland, te weten Haarlem, Zwolle maar ook Amersfoort zijn qua schaal en typologie van mindere betekenis. Met het oog op de komende herontwikkeling van het complex zijn de verschillende gebouwen van een waardering voorzien. Behoud van kwaliteiten kan, door in te zetten op hergebruik van complexonderdelen en het in het stedenbouwkundig en architectonisch ontwerp opnemen daarvan, bijdragen aan het behoud en de versterking van de identiteit van het gebied. Hierbij dient de werkplaats wel als entiteit gezien te worden; deze werkplaats heeft en eigen identiteit en dient als zodanig herkenbaar te blijven. Niet alle gebouwen zullen blijven staan, het tegendeel kan zelfs het geval zijn. Maar het zorgvuldig zoeken naar hergebruik, gebruik van waardevolle kenmerken en onderdelen, in de juiste stedenbouwkundige verhouding, maakt dat een spannend resultaat mogelijk kan zijn. Alleen op die manier behoudt Tilburg een uniek gebied, dat zich onderscheidt van nieuwbouwlocaties bij stations in andere steden. De Centrale Werkplaats is uniek in Nederland en verdient deze zorgvuldige aanpak meer dan enig ander complex. In dit onderzoek is, naast de NS werkplaats, ook het gebouw van de stoomketelfabriek Deprez meegenomen. Hoewel Deprez een zelfstandig bedrijf was, waren de gebouwen vanaf de jaren 20 tot de jaren 60 eigendom van de NS en waren hier de ketelmakerij en kopergieterij ondergebracht 3. Leeswijzer Deze studie is opgebouwd uit twee delen. In het deel over de bouwgeschiedenis wordt nader ingegaan op de ontwikkeling van de Centrale Werkplaats en de verschillende wijzigingen die het complex in de loop der tijd heeft ondergaan. In Bijlage 7 is op een uitklapbare pagina de plattegrond van het complex aangegeven met gebouwnummering die gebruikt kan worden als oriëntatie bij het lezen van dit rapport. Met plattegronden, geprojecteerd op de huidige ondergrond, wordt de ontwikkelingsgeschiedenis ook visueel inzichtelijk gemaakt. Deel twee beschrijft de verschillende gebouwen volgens een vast stramien. Deze gebouwen zijn voorzien van beeldmateriaal, een 3 H. van Dorenmalen en M. van Broekhoven, p.44. 6

7 INLEIDING verwijzing naar de tekeningen in het archief van de NS en een waardering. De criteria voor de waardering van de onderdelen zijn afgeleid van de criteria zoals vastgesteld in de Handleiding Selectie en Registratie Jongere Stedebouw en Bouwkunst ( ) (Zeist, 1991) (zie bijlage 3). Hoevelaken, 9 november 2007 Karel Loeff Jan Blankestijn Mayke Haaksman Arno Boon 7

8 8

9 Bouwgeschiedenis FASE I Vanaf 1860 wordt de spoorlijn Breda - Tilburg Maastricht aangelegd. De exploitatie van deze lijn komt in handen van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (S.S.) 4. De concessievoorwaarden bepaalden dat er Centrale Werkplaatsen opgericht moesten worden voor de bouw en het herstel van rollend materieel 5. Deze werkplaatsen dienden praktisch opgezet te worden volgens een groeimodel met aandacht voor logistiek en een industrieel arbeidsproces. De directie van de S.S. wenste Damlust te Utrecht uit te breiden en te maken tot de centrale werkplaats. De regering drong echter aan tot twee grote werkplaatsen, één te Tilburg voor het zuidernet en één te Zwolle voor het noordernet 6. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken besluit hierop in 1863 om in Tilburg grond aan te kopen voor het aanleg-gen van een stationsemplacement en een werkplaats. In tegen-stelling tot werkplaatsen van andere spoorwegmaatschappijen werden de werkplaatsen in Tilburg en Zwolle van de Staatsspoor-wegen direct groot opgezet, met op beide werkplaatsen 2 hallen: 1 voor locomotieven en 1 voor wagens en rijtuigen 7. Het werkplaats-terrein te Tilburg werd ten noorden van het stationsemplacement gesitueerd en kreeg een afmeting van circa 900 x 100 à 150 meter. In de loop der jaren is op het terrein veel bijgebouwd, verbouwd, gesloopt en gewijzigd. De eerste tekeningen en bestekken van gebouwen op het werkplaatsterrein dateren van 1867 en omvatten een algemeen magazijn, een bergplaats voor hout en een werkplaats voor locomotieven 8. Uit 1868 dateren de tekeningen en bestekken van de draaierij, smederij en 4 T. Wagemakers, pp R. Peeters, pp J.P. Boezaardt, p J.P. Boezaardt, p Utrechts Archief, Toegangsnummer 915: bestek 278: Bestek en voorwaarden wegens het bouwen van eene bergplaats voor hout. Aan te besteden den 31sten januari Bestek 293: Het maken van een gebouw, bestemd voor magazijn. Uit te voeren een nevenstaand gebouw voor bureaux, op het stationsterrein te Tilburg. Aan te besteden 23 mei Bestek 309: Bestek en voorwaarden wegens het bouwen van eene werkplaats voor locomotieven te Tilburg; aan te besteden den 15den augustus

10 BOUWGESCHIEDENIS en werkplaats voor wagens 9. De tekeningen laten gebouwen zien die opgetrokken zijn uit baksteen, voorzien van lisenen en siermetselwerk en worden afgesloten door een zadeldak. De verschillende gevels bevatten rondboogvensters of getoogde vensters en in de kopgevels was in de geveltoppen meestal een rond venster aangebracht. De architectonische uitstraling was bij al deze gebouwen hetzelfde, namelijk sobere baksteenarchitectuur met traditionele zadeldaken. De tekening van het algemeen magazijn (1867, gebouw bestaat niet meer) laat een gebouw van drie bouwlagen met een driebeukige opzet zien, waarbij de middelste beuk smaller was. In deze beuk bevond zich de ingangspartij, waardoor de lading via een spoor naar binnen gebracht kon worden. Deze middelste beuk was lager dan de buitenste twee beuken. Het magazijn had een houten kapconstructie en de vloer van de verdieping werd ondersteund door houten standvinken. Aan het magazijn was een kantoortje gebouwd. Dit algemene magazijn bestaat tegenwoordig niet meer, maar vormde de basis van de Centrale Werkplaats. AFBEELDING 1 ALGEMEEN MAGAZIJN De tekening van de bergplaats voor hout (1867, huidig gebouw 41.)5 laat eenzelfde vormgegeven gebouw zien met een houten kapconstructie. Ook bij dit gebouw zijn bakstenen gevels te zien, die geleed worden door lisenen en siermetselwerk. In de oostelijke kopgevel is een rond venster te zien. De gevels bevatten oorspronkelijk getoogde 9 Utrechts Archief, Toegangsnummer 915: Bestek 330: Bestek en voorwaarden wegens het bouwen van eene draaierij, eene smederij en eene werkplaats voor wagens te Tilburg; aan te besteden den 9den Januarij

11 BOUWGESCHIEDENIS openingen, die voorzien waren van deuren van houten latwerk. Deze openingen waren in het gebouw aangebracht voor ventilatie voor het drogen van het hout. De hardstenen duimstenen, waarin de scharnieren van de deuren zich bevonden, zijn nog in de grond bij de zuidelijke langsgevel terug te vinden. Deze bergplaats is het nog enige overgebleven gebouw uit de beginperiode van het terrein. AFBEELDING 2 BERGPLAATS VOOR HOUT AFBEELDING 3 GEBOUW 41 De werkplaats voor locomotieven (1867, huidig gebouw 70) had, net zoals het algemeen magazijn, een driebeukige opzet, waarbij de middelste beuk in beslag genomen werd door een traverse. Deze traverse was aan de noord- en zuidzijde van het gebouw een aantal meters langer dan de overige beuken. In deze traverse liep een rolwagen waarmee locomotieven zijdelings gerangeerd konden worden. De vorm van de plattegrond, bestaande uit drie beuken met een langere middenbeuk, is kenmerkend voor een transversale werkplaats. Voor het stallen van locomotieven, maar ook voor werkplaatsen, waren drie type loodsen in gebruik. De longitudinale, de polygonale en de transversale loods. Bij het longitudinale systeem stonden de locomotieven of wagens achter elkaar op één spoor. Dit systeem werd voornamelijk in Engeland en Amerika gebruikt. Bij het polygonale systeem bestond de loods uit een aantal aan elkaar gebouwde ruimten met rechte wanden. In elk vak was plaats voor een locomotief. De sporen in de loods konden via een draaischijf bereikt worden 10. Bij het transversale systeem werden de voertuigen via een inrijspoor aan de zijkant van de uitbouw van de middelste beuk aan de noord- of zuidzijde van het gebouw binnengebracht en daarna met een rolwagen overdwars afgevoerd om op een van de vele korte sporen grenzende aan de rolwagenbaan te worden weggezet voor reparatie 11. De locomotiefwerkplaats in Tilburg was noord-zuid georiënteerd. De locomotieven kwamen vanuit het oosten of westen de uitbouw ingereden en werden vervolgens overdwars in noordelijke of zuidelijke richting afgevoerd. De locomotiefwerkplaats, waar de locomotieven werden gereviseerd en gerepareerd, was één van de eerste werkplaatsen op het terrein. Later werden daar ook werkplaatsen voor rijtuigen en goederenwagens bijgebouwd. 10 H. Waldorp en J.G.C. van de Meene, p T. Wagemakers 11

12 BOUWGESCHIEDENIS AFBEELDING 4 PLATTEGROND LOCOMOTIEF- WERKPLAATS I Deze eerste locomotiefwerkplaats had volgens het bestek een totale breedte van 40 m. De middelste beuk met rolbaan had een lengte van 94,79 m en de buitenste beuken een lengte 82,14 m. De zijbeuken bevatten een gezonken spoor voor het uitlichten van locomotiefassen en 28 greppels. De noordgevels waren van alle drie de beuken identiek en bevatten 5 gekoppelde rondboogvensters en een rond venster in de geveltop. AFBEELDING 5 DOORSNEDE LOCOMOTIEF- WERKPLAATS I De zuidgevels van de buitenste beuken hadden vier rondboogvensters en vier getoogde keldervensters. De zuidelijke gevel van de middenbeuk had dezelfde indeling als de noordelijke gevels. In de zijgevels waren getoogde ingangen gemaakt, welke net zoals bij de bergplaats voor hout voorzien waren van deuren van houten latwerk. De westelijke zijgevel bevatte 3 deuren met sporen en de oostelijke zijgevel bevatte 5 deuren met sporen. De tekening van de werkplaats voor locomotieven laat een constructie zien van gietijzeren zuilen, waarop Polonceau-spanten 12

13 BOUWGESCHIEDENIS rustten. Dit type constructie is tegenwoordig nog te zien bij gebouw 90, de vroegere werkplaats voor wagens. In één van de zijbeuken bevond zich een spoor voor het uitlichten van locomotiefassen 12. Dit spoor was dieper dan die van de rolbaan. De werkplaats voor wagens (1868, huidig gebouw 90) had evenals de locomotiefwerkplaats een transversale plattegrond. De werkplaats voor wagens had een totale breedte van 62 m en was daarmee een stuk breder dan de werkplaats voor locomotieven. De lengte van de middelste beuk met rolbaan was 99,79 m en de lengte van de zijbeuken was 87,06 m. De kopgevels van de brede zijbeuken waren opgedeeld in 2 topgevels, waardoor het exterieur uit 5 beuken leek te bestaan. Per zijbeuk konden 2 wagens achter elkaar staan. Dit correspondeert met het aantal topgevels. Evenals bij de locomotiefwerkplaats bevatte dit gebouw een gezonken spoor in de travers en een dieper gezonken spoor in één van de zijbeuken. Ook de werkplaats voor wagens was opgetrokken uit baksteen en de gevels waren eveneens voorzien van lisenen en siermetselwerk. AFBEELDING 6 GEVELS WERKPLAATS VOOR WAGENS I Het gebouw werd afgesloten door vijf zadeldaken. De noordelijke kopgevels bevatten vijf gekoppelde rondboogvensters en de zuidelijke kopgevels hadden, net zoals bij de werkplaats voor locomotieven, vier rondboogvensters en vier getoogde souterrainvensters. In alle kopgevels waren ronde vensters in de geveltoppen aangebracht. De zijgevels 12 Utrechts Archief, Toegangsnummer 915: bestek

14 BOUWGESCHIEDENIS hadden afwisselend getoogde ingangen of getoogde vensters. In de zuidwestelijke hoek van het gebouw waren kantoren gesitueerd en in de zuid-oostelijke hoek bevond zich een schilderswerkplaats. De constructie van de werkplaats voor wagens was hetzelfde als bij de werkplaats voor locomotieven en bestond uit gietijzeren zuilen waarop Polonceau-spanten rustten. In 1960 zijn 2 rondboogvensters en de keldervensters van de zuidgevel dichtgemetseld 13. Op dat moment was het gebouw in gebruik als magazijn. De voormalige werkplaats voor wagens bestaat grotendeels nog en heet nu gebouw 90. Een deel van de middelste beuk met rolbaan en de gehele westelijke zijbeuk zijn echter gesloopt. Dit moet voor 1953 zijn gebeurd, aangezien op een tekening van 1953 deze delen al niet meer zijn weergegeven. De oorspronkelijke constructie met Polonceauspanten en gietijzeren kolommen is nog aanwezig (zie Bijlage 5 Chronologische schetsen ontwikkeling Centrale spoorweg werkplaats Tilburg, schets 22). AFBEELDING 7 DOORSNEDE EN GEVEL SMEDERIJ (GEBOUW 83) De smederij (1868, t.p.v. huidig gebouw 82 en 83) had een langwerpige, rechthoekige plattegrond. Vooral ten tijde van de stoomtractie werden veel onderdelen in eigen werkplaatsen gesmeed en gerepareerd. De gevels van dit gebouw waren eveneens opgetrokken uit baksteen en voorzien van lisenen. Naast de lisenen werden de gevels geleed door schoorstenen, die nodig waren voor het werk in de smederij. Het gebouw had getoogde vensters met gietijzeren ramen. In de kopgevel was, net zoals bij de andere gebouwen, een rond venster in de geveltop aange-bracht. De constructie bestond uit een type Polonceauspant dat direct op de buitenmuren rustte. Van de smederij uit 1868 is alleen nog het gedeelte over dat nu gebouw 83 is. Het type Polonceauspant dat op de tekeningen van de smederij uit 1868 te zien is, is terug te vinden in het huidige gebouw 83, namelijk tegen de noordgevel. Ook de vorm van de vensters van dit gebouw komt overeen met de tekening van de smederij uit Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummer G Verbouwing magazijnen, nieuwe toestand

15 BOUWGESCHIEDENIS De draaierij (1868, huidig gebouw 79) werd tussen de locomotiefwerkplaats en de werkplaats voor wagens gebouwd. In de draaierij stonden de draaibanken opgesteld waarmee de onderdelen in eigen beheer gemaakt konden worden. Dit smalle, langwerpige gebouw van 2 bouwlagen en 38 traveeën lang was opgetrokken uit baksteen en afgedekt door een zadeldak. De gevels waren ook hier voorzien van lisenen en siermetselwerk. Vier traveeën waren tot boven de dakrand opgetrokken en bevatten per travee twee gekoppelde vensters. De oorspronkelijke plattegrond vertoont een driebeukige opzet, waarbij de traveeën verdeeld werden door gietijzeren kolommen. Op deze kolommen rustte een houten vloer. Het gebouw had een houten kapconstructie. Ook dit gebouw bevatte getoogde vensters in de langsgevels, gekoppelde rond-boogvensters in de kopgevels en een rond venster in de geveltop. In 1913 werd een deel van de draaierij, welke op dat moment in gebruik was als houtzagerij, verbouwd tot zadelmakerij 14. In de zadelmakerij werden alle onderdelen gemaakt die met leer te maken hadden, zoals bankbekledingen e.d. Dit deel wordt nu gebouw 88 genoemd. De begane grond met gietijzeren ramen dateert nog uit Het andere gedeelte van de draaierij is nu gebouw 79. De noordelijke gevel van het huidige gebouw 79 is nog een restant van de oorspronkelijke draaierij uit AFBEELDING 8 HET KLOPPEN VAN EEN DOM De tekeningen en bestekken voor een koperslagerij, metaalgieterij e.d., bergplaats voor petroleum, een ketelhuis en een ketelgebouw dateren uit 1869 (huidig gebouw 76) 15. In de koperslagerij werden uit koperplaten 14 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 1321: Wegens het uitbreiden der zadelmakerij, van bureaux en van magazijn: zolders der Centrale Werkplaatsen Tilburg. Aan te besteden 11 maart Utrechts Archief, Toegangsnummer 915: Bestek 393: Bestek en voorwaarden wegens het maken van een gebouw tot koperslagerij, metaalgieterij enz. en van eenige andere inrigtingen ten behoeve van de centrale werkplaatsen te Tilburg. Aan te besteden den 1sten Julij

16 BOUWGESCHIEDENIS stoomketels en andere onderdelen, zoals bijvoorbeeld de dom, in geklopt (zie afbeelding 8). Het gebouw waarin de koperslagerij, metaalgieterij en smederij voor wielbanden werden ondergebracht werd evenwijdig aan de draaierij gebouwd, aan de noordzijde van de werkplaats voor locomotieven. Door de bouw van dit gebouw ontstond een gesloten binnenplaats tussen de werkplaats voor locomotieven, draaierij en smederij. AFBEELDING 9 DOORSNEDE EN PLATTEGROND KOPERSLAGERIJ E.D. Op deze binnenplaats bevond zich een draaischijf. Het gebouw waarin onder andere de koperslagerij was gevestigd was hetzelfde ontworpen als de overige gebouwen, met bakstenen gevels, lisenen, zadeldak, getoogde vensters en getoogde deuren. De oorspronkelijke getoogde vensters bevatten nog de authentieke gietijzeren ramen. De koperslagerij had evenals de smederij schoorstenen die boven het gebouw uitstaken. Het gebouw had een doorgang in de noord- en zuidgevel die toegang gaf tot de binnenplaats. In het huidige gebouw 76 zijn restanten van deze doorgang te zien. De doorgang is dichtgezet en voorzien van stalen ramen, maar de brede getoogde vorm is nog zichtbaar en de hardstenen duimstenen zijn eveneens nog aanwezig. Dit gebouw heeft een bijzondere spantenconstructie, lijkend op Polonceau-spanten, welke worden gevormd door twee geklonken vakwerk V-liggers met gebogen onderrand, die door middel van een trekstang verbonden zijn. Het huidige gebouw 76 is een deel van dit oorspronkelijke gebouw voor de kopergieterij, metaalgiete-rij en smederij voor wielbanden. De tekeningen voor de metaalgie-terij, bergplaats voor petroleum, een ketelhuis en een ketelgebouw laten gebouwen van eenzelfde architectuur zien als de 16

17 BOUWGESCHIEDENIS hiervoor geschreven gebouwen. Het ketelhuis en ketelgebouw waren ten zuiden van de smederij en draaierij gelegen. In 1870 werden plannen gemaakt voor de bouw van een hoofdbureau, portiersverblijf en een eetzaal. Dit duidt er op dat de werkplaats in gebruik genomen was en dat er faciliteiten voor het personeel nodig waren. Op 1 februari 1870 werd de werkplaats officieel geopend 16. Uit 1871 dateren de tekeningen voor een schilderswerkplaats en een aanstookplaats voor locomotieven 17. De schilderswerkplaats werd in de zuid-oosthoek tegen de werkplaats voor wagens gebouwd. Dit was een klein gebouwtje van 4 hele traveeën en 2 halve traveeën. Ook dit gebouwtje was opgetrokken uit baksteen onder een zadeldak, waarbij de gevels geleed werden door lisenen en voorzien waren van siermetselwerk. Er waren getoogde vensters en ingangen en in de oostelijke geveltop was een rond venster opgenomen. De constructie bestond eveneens uit Polonceau-spanten. De oorspronkelijke schilderswerkplaats is nog terug te vinden als onderdeel van gebouw 90 en is het deel ten zuiden van de zuidelijke patio. Later is dit gebouwtje verhoogd met een verdieping. In de aanstookplaats werden de ketels van de locomotieven aangestoken met takkenbossen. Deze aanstookplaats was eveneens een klein gebouwtje van drie traveeën, met dezelfde vormgeving als de schilderswerkplaats. Het gebouw had twee schoorstenen. AFBEELDING 10 KOPERSLAGERIJ GEBOUW 76) ANNO 2007 GEWIJZIGDE DOORGANG AFBEELDING 11 CONSTRUCTIE KOPERSLAGERIJ (GEBOUW 76) ANNO 2007 J.P. Boezaardt geeft in zijn artikel Honderd jaar Werkplaatsen der Nederlandsche spoorwegen uit 1939 aan dat de gebouwen van de Centrale Werkplaats in Tilburg op weldoordachte wijze gegroepeerd waren tot een logisch geheel. De herstellingen van de locomotieven vond 16 T. Wagemakers. 17 Utrechts Archief, Toegangsnummer 915: Bestek 473: Bestek en voorwaarden wegens het maken van eene aanstookplaats voor locomotieven, eene schilderswerk-plaats en verdere werken op het stationsterein van Tilburg, aan te besteden 27 maart

18 BOUWGESCHIEDENIS plaats aan de westzijde van het terrein en de herstellingen van de rijtuigen aan de oostzijde. Deze beide hoofdgroepen werden verbonden door de nevenbedrijven, waar de kleinere onderdelen werden hersteld of nieuw gemaakt, zoals de draaierij, de houtbereiding, de smederij en de gieterij 18. In 1874 werd een bankwerkerij gebouwd tussen de smederij en de werkplaats voor wagens (huidig gebouw 84, gedeeltelijk) 19. In een bankwerkerij wordt, in tegenstelling tot een smederij waar met vuur gewerkt wordt, metaal bewerkt. Hierbij moet gedacht worden aan onder meer het zagen, boren, slijpen en lassen van metaal. Door de bouw van de bankwerkerij ontstond een tweede grote binnenplaats, gelegen tussen de smederij, werkplaats voor wagens, draaierij en bankwerkerij (zie Bijlage 5 Chronologische schetsen ontwikkeling Centrale spoorweg werkplaats Tilburg, schets 6). AFBEELDING 12 VOORMALIGE BANKWERKERIJ (GEBOUW 84) ANNO 2007 AFBEELDING 13 POLONCEAU- SPANTEN BANKWERKERIJ (GEBOUW 84) ANNO 2007 Een deel van de bankwerkerij is later in gebruik genomen als smederij en bestaat tegenwoordig nog als onderdeel van gebouw 84. Dit gebouw is, evenals de andere gebouwen, opgetrokken uit baksteen en de gevels worden geleed door lisenen en sierlijsten. In de noord- en zuidgevel zijn getoogde vensters te zien. De noordgevel is tegenwoordig wit gepleisterd. De constructie van dit overgebleven bouwdeel bestaat uit Polonceau-spanten met twee velden. Er zijn geen tekeningen van de voormalige bankwerkerij bekend, zodat niet duidelijk is hoe het gebouw er oorspronkelijk uit zag. Door de snelle ontwikkelingen in het vervoer waren rond 1876 nieuwe uitbreidingen van de werkplaats nodig. Met deze uitbreidingen werd vanaf 1878 aangevangen 20. Uit 1878 dateert bestek 198: Bestek en voorwaarden wegens het maken van gebouwen, het leggen van sporen en wissels en verdere inrichtingen, aan te besteden den 30sten April 18 J.P. Boezaardt, p G.H. Brandt. 20 T. Wagemakers. 18

19 BOUWGESCHIEDENIS Dit bestek omvat aanwijzingen voor de bouw van een werkplaats voor 10 locomotieven, een aanstookplaats voor locomotieven, een wielbandenwerkplaats, het maken van twee schoorstenen, het maken van twee gebouwen voor waterplaatsen en privaten, het verplaatsen van een draaischijf en het leggen van sporen op het terrein. De tekeningen behorend bij dit bestek ontbreken in het Utrechts Archief, maar het is met zekerheid te zeggen dat de genoemde werkplaats voor locomotieven de tweede locomotiefwerkplaats (t.p.v. huidig gebouw 60) is die ten westen van de eerste werkplaats is gebouwd. De architectonische vormgeving van de tweede locomotiefwerkplaats kennen we van latere tekeningen. Tekeningen uit 1924 laten gevels en doorsneden van het hele complex zien, waarop ook de tweede locomotiefwerkplaats te onderscheiden is 22. Op deze latere tekeningen is te zien dat ook de tweede locomotiefwerkplaats uit drie beuken bestond en dus een transversale opzet had. De gevels waren eveneens opgetrokken uit baksteen en het gebouw werd afgesloten door drie zadeldaken. De gevels waren geleed door lisenen en siermetselwerk en de kopgevels waren voorzien van vijf gekoppelde rondboogvensters en een rond venster in de geveltop. De werkplaats had een constructie van Polonceau-spanten die op gietijzeren kolommen tussen de beuken rustten en op de buitengevels. Op plattegronden uit 1887 en 1906 is te zien dat de eerste en tweede locomotiefwerkplaats dezelfde afmetingen hebben. Dit is opvallend, omdat de eerste werkplaats bedoeld was voor 26 locomotieven, terwijl de tweede werkplaats bedoeld was voor 10 locomotieven. De tweede werkplaats had een totale breedte van 40 meter. De traverse was 94,79 meter lang en de zijbeuken waren 82,14 meter lang. AFBEELDING 14 SITUATIETEKENING WIELENBANDENWE RKPLAATS TEKENING 1897 AFBEELDING 15 BANKWERKERIJ ANNO 2007 (ONDERDEEL VAN GEBOUW 92) De wielbandenwerkplaats (het gebouw bestaat niet meer) werd geheel oostelijk op het terrein gebouwd en was gelegen net buiten de huidige terreingrens aan de toenmalige Koestraat. 21 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: bestek 198: Bestek en voorwaarden wegens het maken van gebouwen, het leggen van sporen en wissels en verdere inrichtingen, aan te besteden den 30sten April Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummer G en G

20 BOUWGESCHIEDENIS Evenals bij een auto, waarbij het wiel bestaat uit een velg met een band van rubber, heeft het wiel van een trein ook een aparte band. Door deze band te verhitten kan deze gedemonteerd worden. In de wielbandenwerkplaats werden de banden die om de wielen geklemd zaten vervangen en exact rond geslepen. Dit gebouw had een lengte van 102 meter en een breedte van 13 meter. Dit was dus een zeer lang en smal gebouw. De architectuur van dit gebouw kunnen we afleiden uit een tekening van de uitbreiding van de wielbandenwerkplaats in Hierop is eenzelfde architectuur te zien als bij de overige gebouwen: bakstenen gevels met lisenen, zadeldak, getoogde vensters en ingangen. De houten kapconstructie rustte op gietijzeren zuilen. AFBEELDING 16 WAGENMAKERIJ 2 (GEBOUW 92) ANNO 2007 Tussen 1876 en 1887 groeit de werkplaats hard en verdubbelt het aantal werklieden bijna. In 1891 werd de al bestaande wagenma-kerij in oostelijke richting uitgebreid met een nieuwe wagenmakerij (huidig gebouw 92) en een tweede wagenbankwerkerij. Door de bouw van de bankwerkerij ontstond tussen de bankwerkerij, de uitbreiding van de schilderswerkplaats en de twee werkplaatsen voor wagens een binnenplaatsje. De bankwerkerij vormt een verbinding tussen de twee werkplaatsen voor wagens en heeft een bijzondere constructie, welke bestaat uit een onderspannen ligger met gietijzeren drukstaven. Het gebouwtje is opgetrokken uit baksteen, onder een zadeldak dat gedekt is 23 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 734: Bestek en voorwaarden wegens het maken van eene uitbreiding van de wielbanden werkplaats en eenige diverse werken t.b.v. de Centrale Werkplaatsen op het station te Tilburg. Aan te besteden den 16den November

21 BOUWGESCHIEDENIS met kruispannen. De noord- en zuidgevels bestaan uit vier traveeën, die geleed worden door lisenen en sierlijsten. In drie traveeën is een getoogd venster opgenomen en in één travee een getoogde ingang. Deze ingang is later dichtgezet, maar de hardstenen duimen zijn nog zichtbaar. De voormalige bankwerkerij is de huidige middelste doorgang tussen gebouw 90 en 92. AFBEELDING 17 PLATTEGROND G.H. BRANDT 1906 Van de tweede werkplaats voor wagens zijn geen bouwtekeningen bekend. Op de plattegrond van het werkplaatsterrein uit het artikel van G.H. Brandt uit 1906 is te zien dat de tweede wagenmakerij, net zoals de eerste, een transversale plattegrond had. De locatie van de voormalige traverse is nog in het huidige gebouw 92 te zien aan de zwaarder uitgevoerde constructie. De constructie van de voormalige tweede wagenmakerij bestaat uit gietijzeren kolommen met opgewerkte aangegoten consoles, waarop samengestelde geklonken vakwerkliggers zijn geplaatst. Deze liggers en kolommen dragen een houten sheddakconstructie. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen en hebben, evenals de overige gebouwen, lisenen en lijsten van siermetselwerk. De wagenwerkplaats in Blerick heeft exact dezelfde constructieve opbouw met gietijzeren kolommen, samengestelde liggers en houten sheddaken. In 1892 verhuist, door een reorganisatie bij Staats Spoorwegen (SS), de wagenwerkplaats van Tilburg naar Blerick. Deze wagenwerkplaats, waar de vrachtwagons werden gereviseerd, werd in 1888 aanbesteed en in 1890 officieel geopend. Bagagewagens, die tot het personenmaterieel behoorden, mochten nog wel in Tilburg hersteld worden 24. In 1894 wordt de koperdraaierij uitgebreid en vinden er enkele wijzingen in de zagerij en draaierij plaats. Drie jaar later, in 1897, wordt de wielbanderij met 30 meter uitgebreid 25. Tevens wordt in 24 H. van Doremalen en M. van Broekhoven,, p Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 734: Bestek en voorwaarden wegens het maken van eene uitbreiding van de wielbanden werkplaats en eenige diverse werken t.b.v. de Centrale Werkplaatsen op het station te Tilburg. Aan te besteden den 16den November

22 BOUWGESCHIEDENIS 1897 een loods gebouwd voor het herstellen en lichten van tenders 26. Deze loods komt aan de westzijde van de tweede locomotiefloods uit 1878 en was vier traveeën breed. In elke travee was een ingang aangebracht. De loods werd afgesloten door een zaagdak met een houten kapconstructie. Vanaf 1898 worden er niet meer alleen locomotieven hersteld op de werkplaats, maar gaat men tevens nieuwe locomotieven maken. Tussen 1898 en 1907 werden 26 locomotieven, van het type S.S en , de latere NS series 6500 en 8100, geproduceerd 27. Waarschijnlijk is de productie van nieuwe locomotieven de reden tot de bouw van een nieuwe locomotiefwerkplaats en een aanstookplaats in De nieuwe locomotiefwerkplaats (ter plaatse van het huidige gebouw 60B) werd tegen de tweede locomotiefwerkplaats uit 1878 gebouwd en ten zuiden van de loods voor het herstellen en lichten van tenders. Op diverse tekeningen heeft deze loods de benaming locomotiefwerkplaats III. Op tekeningen behorend bij bestek 780 is te zien dat deze derde locomotiefwerkplaats net zoals de tweede wagenmakerij een sheddakconstructie had en bestond uit drie beuken en 11 traveeën 28. De westelijke zijgevel van dit gebouw was voorzien van getoogde vensters en ingangen. Meerdere sporen leidden naar deze ingangen, waaraan afgeleid kan worden dat de locomotieven via deze sporen de werkplaats binnen kwamen. De werkplaats had twee kraanbanen, één brede en één smalle kraanbaan. De locomotieven die via de ingangen in de westelijke zijgevel waren binnengekomen konden met deze kranen binnen de werkplaats verplaatst worden. Deze werkplaats had dus niet, zoals de andere werkplaatsen, een traverse met rolwagen waarover de locomotieven verplaats werden. Tevens werden in 1899 de overige locomotiefloodsen voorzien van lichtkappen. Volgens G.H. Brandt in De Ingenieur uit 1906 werd in 1902 de werkplaats uitgebreid met een nieuwe wagenmakerij (huidig gebouw 95) en een schrijnwerkerij 29. De schrijnwerkerij, meubelmakerij, werd tussen de eerste en de tweede wagenmakerij gesitueerd, zoals te zien is op de plattegrond behorend bij het artikel van G.H. Brandt, waardoor een 26 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 736: Het maken van eene loods voor het herstellen en het lichten van tenders en eenige diverse werken t.b.v. Centrale Werkplaatsen te Tilburg. Aan te besteden den 2den November H. van Doremalen en M. van Broekhoven, p Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 780: Het maken van eene locmotiefwerkplaats met aansteekloods, het aanbrengen van daklichten in de kap van de bestaande locomotiefwerkplaats, het opbreken en leggen van sporen en wissels en het uitvoeren van eenige diverse werken t.b.v. Centrale Werkplaatsen te Tilburg. Aan te besteden 19 september G.H. Brandt. 22

23 BOUWGESCHIEDENIS tweede binnenplaatsje, ten noorden van de eerste, ontstond. De derde wagenmakerij werd gebouwd als uitbreiding aan de oostzijde van de tweede wagenmakerij. De nieuwe uitbreiding werd gedeeltelijk gerealiseerd met dezelfde constructie als de tweede wagenmakerij, bestaande uit gietijzeren kolommen en geklonken vakwerkliggers waarop een houten sheddakconstructie was geplaatst, en gedeeltelijk met een geheel nieuw type constructie. AFBEELDING 18 GEVELAANZICHT EN DOORSNEDE LOCOMOTIEFWERK PLAATS III Dit nieuwe type constructie wordt gevormd door knieboogspanten, die in de lengte gekoppeld zijn door middel van vakwerkliggers en samengestelde hoofdgordingen. De hal met de constructie van knieboogspanten wordt tegenwoordig het koepelmagazijn genoemd (gebouw 95). In deze hal, van het transversale type, lag een gezonken spoor in de lengterichting van het gebouw, waarop een rolwagen kon worden gereden. AFBEELDING 17 WAGENMAKERIJ 3 (GEBOUW 95) ANNO 2007 AFBEELDING 18 KNIEBOOGSPANTE N (GEBOUW 95) De wagens werden vanuit de tweede wagenmakerij en het eerste deel van de derde wagenmakerij naar binnen gereden en stonden zodoende 23

24 BOUWGESCHIEDENIS dwars op de lengterichting van de hal. Met de rolwagen konden ze verplaatst worden binnen de hal. De constructie van deze hal vertoont overeenkomsten met de perronoverkappingen in Den Bosch. Deze perronoverkappingen zijn tussen 1894 en 1896 ontworpen door G.W. van Heukelom 30. De ontwerper van de hal van de Centrale Werkplaats te Tilburg is niet bekend, maar wel is bekend dat de constructie geleverd is door Gorinchemse firma De Vries Robbé 31. De loods voor de Centrale Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen is een voorbeeld van een tot de grond toe doorgetrokken spantconstructie en vertoont gelijkenis met de Parijse tentoonstellingshallen van het hoofdgebouw van de Internationale Tentoonstelling uit 1855 en de Galerie des Machines van 1899, van architect Dutart en constructeur Cottancin 32. Het huidige gebouw 95 heeft daarom een zeer bijzondere constructie en in Nederland is er geen tweede fabriekshal bekend met dit constructietype. De perronoverkappingen in Den Bosch hebben wel dezelfde constructie, maar zijn ontworpen voor een ander gebruik en niet als fabriekshal. AFBEELDING 19 TRAVERSE MET ROLWAGEN IN WAGENMAKERIJ III ANNO 1906 Aan de noordzijde van de hal met knieboogspantconstructie werd een bankwerkerij geplaatst. De gevels van de gehele derde wagenmakerij zijn opgetrokken uit baksteen en zijn, net zoals de overige gebouwen, voorzien van lisenen en sierlijsten. De scheiding tussen de tweede en de derde wagenmakerij wordt aan de zuidzijde gemarkeerd door een zeer brede steunbeer. De gevels van de tweede en derde wagenmakerij lijken op het eerste gezicht hetzelfde te zijn vormgegeven, maar hebben verschillende tandlijsten onder de dakrand. Tevens is de verdeling van de getoogde vensters verschillend. Het gedeelte van de derde wagenmakerij 30 Station s Hertogenbosch. Geschiedenis, restauratie en nieuwbouw. Overdruk uit: Railevant (44) 2 en 3, De Vries Robbé & Co , p De Vries Robbé & Co , p

25 BOUWGESCHIEDENIS met knieboogspanten heeft rondboogvensters in plaats van getoogde vensters. Tevens werd in 1902 een verensmederij gebouwd, ten oosten van de smederij. Het gebouw had een vierkante plattegrond en is nu onderdeel van gebouw 84. Dit bouwdeel van gebouw 84 is tegenwoordig nog in grotendeels authentieke staat en is opgetrokken uit baksteen, voorzien van lisenen en sierlijsten en heeft een rond venster in de oostelijke geveltop. De oostgevel is verdeeld in vier traveeën en bevat drie getoogde vensters en een getoogde ingang. Het gebouw heeft een hoog zadeldak. De constructie bestaat uit Polonceau-spanten van vier velden. AFBEELDING 20 VERENSMEDERIJ (GEBOUW 84) ANNO 2007 In 1907 werd er opnieuw een locomotiefwerkplaats bijgebouwd 33. Op dat moment waren er in totaal 4 locomotiefwerkplaatsen, namelijk de eerste locomotiefwerkplaats uit 1868, de tweede uit 1878, de derde als uitbreiding in 1899 en de laatste uitbreiding van De afmetingen van de nieuwe locomotief werkplaats bedroegen 90,76 meter voor de lengte van het rolwagenspoor, 82,31 meter voor de lengte van de werkplaats, en 46,30 meter voor de breedte van de werkplaats. Deze vierde locomotiefwerkplaats bestond uit een traverse met rolbaan, drie beuken van ongelijke hoogte en een aanstookloods met ketelhuis. De traverse werd direct tegen de derde locomotiefwerkplaats gebouwd en had alleen aan de zuidzijde een ingang. Westelijk van deze traverse werd het bouwdeel van drie ongelijke beuken gebouwd. De middelste beuk was het hoogst en had, net zoals de traverse, een zadeldak. De twee zijbeuken hadden zadeldaken. De aanstookloods met ketelhuis stond haaks op de werkplaats en had eveneens een zadeldak. Het hele gebouw was opgetrokken uit baksteen, waarbij de gevels voorzien waren van lisenen en sierlijsten. Het gebouw had getoogde vensters en ingangen en de middelste, hoge beuk had een rond venster in de geveltop. Omdat deze middelste beuk boven de zijbeuken uitstak, bestonden de zijgevels geheel uit glas. Alle daken waren voorzien van 33 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 1088: Wegens het maken van uitbreidingen aan de Centrale Werkplaatsen met bijkomende werken op het station Tilburg. Aan te besteden 15 mei

26 BOUWGESCHIEDENIS AFBEELDING 21 SITUATIE LOCOMOTIEFWERK PLAATS IV lichtkappen. Op de tekening behorende bij bestek 1088 is tevens een openluchttraverse te zien. De werkplaats van Amersfoort had ook een openluchttraverse. Bij een openluchttraverse is de rolwagen voorzien van een cabine omdat het rangeren in de open lucht plaatsvindt. Ook werden in 1907 lokalen voor reiniging en beproeving van luchtpompen gebouwd 34. Dit gebouw werd gesitueerd tussen de eerste en tweede locomotiefwerkplaats, aan de noordzijde (huidig gebouw 67). De gevel had aan de noordzijde vier getoogde vensters en een getoogde ingang, waarboven een sierlijst te zien was. In 1932 is dit gebouwtje vervangen, tegelijk met de vernieuwing van locomotiefwerkplaats II en III. Uit 1913 dateren de tekeningen voor het uitbreiden van de zadelmakerij (huidig gebouw 88), van bureaus en van het magazijn. Volgens bestek 1321 in het Utrechts Archief bestaat het uitbreiden van de zadelmakerij ( ) in hoofdzaak in het af- en uitbreken van de kap en balklagen met hun steunpunten, het bouwen van eene verdieping met bovenliggende bergplaatsen op de bestaande muren, met buitentrappen, hijsinrichting, 34 Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek

27 BOUWGESCHIEDENIS ijzeren steunpunten en t weder overkappen van het geheel ( ) Het uitbreiden van de bureaux bestaat hoofdzakelijk in het afbreken van de bestaande overkappen, het bouwen van eene verdieping op de bestaande muren en het maken van trappen met bordessen. AFBEELDING 22 GEVELAANZICHTEN LOCOMOTIEFWERKP LAATS IV Met de uitbreiding van de zadelmakerij werd de constructie van de toenmalige houtzagerij, een deel van de oorspronkelijke draaierij uit 1868, gesloopt en verhoogd met 2 verdiepingen. De begane grond bleef in gebruik als houtzagerij en de verdiepingen werden in gebruik genomen als zadelmakerij. Tegenwoordig staat dit gebouw bekend als gebouw 88. De gevels van de begane grond dateren daarom nog uit De getoogde vensters met gietijzeren ramen zijn grotendeels nog aanwezig. Het nieuwe gedeelte bestond uit één verdieping en een zolderverdieping en was voorzien een zadeldak. Tegen de zuidge-vel werd een trap gebouwd, die toegang verleende tot de verdiepingen. De oostgevel van het nieuwe gedeelte was monumentaal vormgegeven met gekoppelde rechthoekige vensters op de eerste verdieping en in het midden van de zolderverdieping een groot thermenvenster, welke geflankeerd werd door kleine gekoppelde getoogde vensters. De noordgevel kreeg een kleine uitbouw waarin zich de ingang bevond. Deze uitbouw liep door over alle drie de bouwlagen en werd afgesloten door een zadeldak. Het gedeelte van de eerste werkplaats voor wagens uit 1868 dat in gebruik was als kantoor, werd in 1913 verhoogd met een extra verdieping. De lisenen en het siermetselwerk werden bij het nieuwe gedeelte doorgezet. Het al bestaande gedeelte had getoogde 27

28 BOUWGESCHIEDENIS souterrainvensters en rondboogvensters op de begane grond en de nieuwe verdieping kreeg getoogde vensters. AFBEELDING 23 GEVELAANZICHT NOORDZIJDE EN SITUATIE UITBREIDING ZADELMAKERIJ (GEBOUW 88) Ook werd in 1913 de koperdraaierij uitgebreid en werden er daklichten gemaakt boven de locomotiefwerkplaatsen I en II. De uitbreiding van de koperdraaierij werd gesitueerd tussen locomotiefwerkplaats I en II, ten zuiden van de lokalen voor reiniging en beproeving van luchtpompen (huidige gebouwen 67B en 67C). De nieuwe koperdraaierij was een langwerpig gebouw, opgetrokken uit baksteen en met een sheddakconstructie van 11 shedkappen die haaks op de lengterichting van het gebouw stonden. De kappen werden ondersteund door houten spanten op stalen balken tussen de twee locomotiefwerkplaatsen. Tegenwoordig heeft dit gebouw de namen gebouw 67B en gebouw 67C. De huidige constructie bestaat uit een IPE-ligger met opgelaste steunen in zadeldakvorm. De sheddakconstructie is vervangen, maar nog wel zichtbaar tegen de oorspronkelijke buitengevel van locomotiefwerkplaats I. Het is niet bekend wanneer de sheddakconstructie vervangen is, maar aangezien het eenzelfde type constructie is als in het huidige gebouw 70 te zien is, lijkt het er op dat deze constructie van net na de Tweede Wereldoorlog dateert. De werkzaamheden rond 1913 zijn met name gericht op het verbeteren van de werkomstandigheden van de arbeiders. Er wordt gezorgd voor betere ventilatie in de smederij, er komen lichtkappen in de locomotiefloodsen en de zadelmakerij wordt verhoogd T. Wagemakers 28

29 BOUWGESCHIEDENIS FASE Rond 1917 werd begonnen met een eind te maken aan de concurrentiestrijd tussen de verschillende spoorwegmaatschappijen door te komen tot samenwerking. De overheid bevorderde deze fusie sterk, met name vanwege de toen heersende kolenschaarste, met als gevolg een beperkte reizigersdienst. Al in 1917 kwam het tot een belangengemeenschap tussen de spoorwegmaatschappijen SS en HSM, waarin de NCS en de NBDS werden opgenomen. In 1921 had men al een gemeenschappelijke bedrijfsvoering onder de naam Nederlandsche Spoorwegen, maar pas in 1938 werd deze samenwerking juridisch vastgelegd in de NV Nederlandsche Spoorwegen 36. De fusie had tot gevolg dat er een teveel aan werkplaatscapaciteit was. Hierdoor was een herschikking van taken nodig 37. Tilburg werd speciaal voor het onderhoud aan locomotieven bestemd, evenals Zwolle. Utrecht en Haarlem werden bestemd als rijtuigwerkplaatsen en Amersfoort en Blerick als wagenwerkplaatsen 38. In 1925 werd de wagenwerkplaats van Tilburg geheel opgeheven en in 1932 werd de rijtuigenafdeling opgeheven. Naast het opheffen van deze twee afdelingen, kreeg Tilburg het werk van Utrecht en Haarlem, nadat daar in respectievelijk 1926 en 1934 de locomotiefwerkplaatsen waren gesloten. Naast de veranderingen vanwege de fusie leidde de wereldwijde economische crisis in de jaren 20 tot verdere wijzigingen op de werkplaats. Om de ongunstige financiële situatie tegen te gaan moest de capaciteit verhoogd worden. Dit werd gerealiseerd door het terugbrengen van de herstelduur van de locomotieven. Met een nieuwe 100-tons kraan in locomotiefwerkplaats I (huidig gebouw 70) kon het lichten van een locomotief door de kraanmachinist met assistentie van het grondpersoneel in enkele minuten gebeuren 39. Dit in tegenstelling tot de voorgaande werkwijze, waarbij 6 arbeiders nodig waren om met takels een locomotief in circa 30 minuten te kunnen lichten. Om de 100-tons kraan te kunnen plaatsen moest locomotiefwerkplaats I worden verbouwd. De westelijke zijbeuk werd hiervoor in 1921 verhoogd 40. De draagconstructie van dit deel wordt gevormd door samengestelde geklonken dubbele portaalspanten. Deze portaalspanten zijn tot de hoogte van de kraanbaan uitgevoerd als samengestelde vakwerkkolommen en boven de kraanbaan als volle wandligger. De spantbenen verjongen zich naar onderen in de richting van het scharnier. 36 H. Waldorp en J.G.C. van de Meene. 37 J.H.S.M. Veen, p H. van Doremalen en M. van Broekhoven, p H. van Doremalen en M. van Broekhoven, p Archief Werkplaats Tilburg: Bestek 1500, tekeningnummer G

30 BOUWGESCHIEDENIS Naast het lichten van locomotieven door middel van een 100-tons kraan vonden er tevens wijzigingen in de aanpak bij het herstellen van locomotieven plaats. AFBEELDING 24 GEVELAANZICHT ZUIDZIJDE EN DOORSNEDE WIJZIGING LOCOMOTIEFWERKP LAATS I 1921 AFBEELDING 25 SCHARNIERPUNT PORTAALSPANT LOCOMOTIEFWERKP LAATS I Tot in de jaren 20 werden locomotieven na binnenkomst op een bepaalde plaats opgesteld en werden alle werkzaamheden hier verricht. Nu ging men er echter toe over de hoofdwerkzaamheden elk op een eigen plaats binnen het complex te laten uitvoeren. AFBEELDING 26 WESTELIJKE BEUK LOCOMOTIEFWERKP LAATS I (GEBOUW 70) MET PORTAALSPANTEN UIT 1921 Verder zorgden de nieuwe locomotieven van de series 3900 en 6300, die aanzienlijk zwaarder waren dan de voorgaande, er voor dat er een nieuwe kraan van 125-ton moest komen. Tevens moest om deze reden de oude draaischijf vervangen worden door één met een diameter van 30

31 BOUWGESCHIEDENIS twintig meter en een draagvermogen van 150 ton 41. Deze draaischijf werd in 1929 aangelegd 42. In 1931 werd de al bestaande draaierij uitgebreid 43. Deze nieuwe uitbreiding werd gebouwd tegen de zuidzijde van de al bestaande draaierij. De draagconstructie van de uitbreiding wordt gevormd door 10 portaalspanten, die een kraanbaan dragen, en de kapconstructie wordt gevormd door geklonken V-spanten met stalen gordingen en sporen. De uitbreiding van de draaierij uit 1931 heet tegenwoordig gebouw 80. De veranderingen in de werkwijze en de komst van de 125-tons kraan zorgde er voor dat de locomotiefwerkplaatsen gewijzigd moesten worden. Hiervoor werden in 1932 de locomotiefwerkplaatsen II en III, uit respectievelijk 1878 en 1899, geheel gesloopt en vernieuwd 44. De constructie van het dak van de nieuwe locomotiefwerkplaats wordt gevormd door een geklonken vakwerk N-liggers, die bestaat uit hoeklijnen en schetsplaten. De kolommen zijn opgebouwd uit meerdere staanders van geklonken profielen die ook de kraanbaan dragen. Het dak wordt gevormd door Bimsbetonnen dakplaten met cassette-indeling. De buitengevels zijn, niet zoals de gebouwen uit het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw geheel opgetrokken uit baksteen, maar zijn uitgevoerd als glaswand in stalen kozijnen. Deze glaspuien worden ondersteund door drie windliggers uitgevoerd als vakwerkligger V-ligger. De locomotiefwerkplaats uit 1932 bestaat nog steeds en heet tegenwoordig gebouw 60B en gebouw 60C. Tussen 1932 en 1934 werd de dakconstructie van de draaierij uit 1868 vervangen 45. De driebeukige opzet met houten constructie werd vervangen door een éénbeukige constructie die gevormd wordt door IPEliggers die geklonken V-spanten met stalen gordingen en sporen ondersteunen. 41 J.H.S.M. Veen, p Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekening Draaischijf werkplaats september Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummer G Uitbreiding met draaierij, archief, bureaux. Blad B, juni Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 1608: Wegens het uitbreiden van de Centrale Werkplaatsen te Tilburg. Aan te besteden 31 mei Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: Bestek 1643: Wijziging oude draaierij. Ongedateerd. 31

32 BOUWGESCHIEDENIS In 1934 werd de werkplaats uitgebreid met een segmentwerkplaats en een schildersafdeling 46. Dit gebouw werd tegen de eerste locomotiefwerkplaats gebouwd, tussen de draaierij en koperslagerij. De draagconstructie van dit gebouw wordt gevormd door samengestelde geklonken vakwerkliggers met hierop geklonken V-spanten. Dit gebouw uit 1934 heet tegenwoordig gebouw 78. Uit 1937 dateert het nieuwe magazijn, welke als uitbreiding op het oude magazijn uit 1867 werd gebouwd 47. Het gebouw heeft tegenwoordig de benaming gebouw 40 en bestaat uit één bouwlaag onder een samengesteld dak, bestaande uit twee zadeldaken, met een plat gedeelte tussen de zadeldaken en aan weerszijden van de zadeldaken. De zadeldaken worden ondersteund door eenvoudige gelaste spanten in trapeziumvorm en de platte daken door Bimsbetonplaten. Het gebouw is 14 traveeën lang en twee beuken breed. De draagconstructie bestaat uit stalen kolommen en liggers met uitkragende consoles voor de dakranden. De gevels worden gevormd door stalen liggers en staanders, waarbij de vakken zijn opgevuld met metselwerk van gele bakstenen. Het bovenste gedeelte van de gevel is uitgevoerd in stalen glasgevels. AFBEELDING 27 LOCOMOTIEF WERKPLAATS II EN III NA VERBOUWING IN 1932 (GEBOUW 60B EN 60C) AFBEELDING 28 OVERSTEK NIEUW MAGAZIJN (GEBOUW 40) UIT 1937 Ook de nieuwe wielendraaierij dateert uit 1937 en is gebouwd ter vervanging van de oude wielendraaierij uit 1878 aan de voormalige Koestraat 48. De oude wielendraaierij werd in 1941 aan de Gemeente 46 Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummer G Uitbreiding voor segmentwerkplaats en schildersafdeling, maart 1934; Utrechts Archief, Toegangsnummer 916: twee tekeningen behorend bij Bestek 1649, ongedateerd. 47 Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummer G Uitbreiding van het hoofdmagazijn plattegrond, gevels en doorsnede en tekeningnummer G kapplan, fundering, doorsnede Archief NS-werkplaats te Tilburg, tekeningnummers G Wieldraaierij en wielbanderij oost- en westgevel, G Blad 4, G Blad 2 stijlen en remverband februari 1937, G Blad 3. 32