Tien lijmen op een rijtje kwalitatief & kwantitatief onderzoek

Transcriptie

1 kwalitatief & kwantitatief onderzoek Conservering en Restauratie van Cultureel Erfgoed Master 1 - Hout & Meubelen Saskia Smulders - UvA Module coördinatie: Herman den Otter Workshop coördinatie: Sylvia Nijhuis Inlever-datum: 4 mei 2009

2 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 3 2 Planning 4 3 Kwalitatief onderzoek; tien verschillende lijmen Inleiding Opzet van het experiment Experimentele methoden Experimentele opstelling Verwachtingen Resultaten Discussie Conclusie 12 4 Kwantitatief onderzoek; tien verschillende lijmen Inleiding Flexibiliteit & Kleur Opzet & Opstelling Verwachtingen & Resultaten Reversibiliteit & Oplosbaarheid Opzet & Opstelling Verwachtingen & Resultaten Discussie Conclusie 19 5 Algemene conclusie voor het lijmonderzoek 20 6 Literatuurlijst 21 Bijlage A: Technische gegevens van de lijmen 22 Bijlage B: Verhouding droge stof & water 41 Bijlage C: Waardetabel Schuiftest 42 Bijlage D: Onderzoek naar de elasticiteit 44 Bijlage E: Overzicht eigenschappen 48 Saskia Smulders

3 1 Inleiding Dit verslag is geschreven naar aanleiding van een lijmworkshop in het kader van de studie 'Conservering & Restauratie van Cultureel Erfgoed' aan de Universiteit van Amsterdam. Deze workshop is een onderdeel van het vak Objectgericht Practicum II van de discipline 'Hout & Meubelen'. Het uitgangspunt van de workshop is het leren opzetten van een experiment binnen een bepaald kader. Dit kader is de huidige kennis, van een eerstejaars student, over de mechanische en fysische eigenschappen van verschillende lijmen. Een meubelrestaurator gebruikt regelmatig lijm waarbij de toepassing ervan heel divers is. De probleemstelling binnen het onderzoek is als volgt. Als eerstejaars studenten hebben we, op dit moment, weinig kennis over de eigenschappen van verschillende lijmen die in de praktijk gebruikt worden. Hierdoor is het moeilijk om voor een bepaalde toepassing de juiste lijm te kiezen. De probleemstelling kan in verschillende onderzoeksvragen opgedeeld worden: 1. In hoeverre verschillen de lijmen qua sterkte? 2. Kan er, binnen dit onderzoek, iets gezegd worden over de elasticiteit van de verschillende lijmen? 3. Wat zijn de verschillen in flexibiliteit, kleur en oplosbaarheid? 4. In hoeverre zijn de lijmen reversibel? Het doel van dit onderzoek is het vergroten van de kennis over de mechanische en fysische eigenschappen van diversen lijmen. Hierdoor zal er een groter inzicht ontstaan in de toepassingsmogelijkheden van de verschillende lijmen en zal het kiezen van een lijm voor een bepaald doel makkelijker worden. In dit verslag wordt als eerste de planning van het onderzoek beschreven. Daarna zal het kwalitatieve onderzoek uitgebreid aan de orde komen waarbij de opzet van het experiment, de experimentele methoden en opstelling, de verwachtingen en de resultaten weergeven worden. Tevens worden deze gegevens bediscussieerd en volgt er een conclusie. In de vierde paragraaf wordt het kwantitatieve onderzoek besproken waarbij kort wordt ingegaan op de opzet en de opstelling van de experimenten, gevolgd door de verwachtingen en resultaten. Ook hier wordt een discussie en een conclusie gegeven. Afsluitend wordt in paragraaf vijf een algemene conclusie voor het totale onderzoek beschreven. Tot slot volgt er een literatuurlijst en worden de bijlagen in paragraaf zeven weergegeven. Saskia Smulders

4 2 Planning De planning van deze vier dagen durende workshop werd op de eerste dag gemaakt en zag er als volgt uit. Op dag 1 (dinsdag 31 maart) is de literatuur besproken en hebben we het gehad over verschillende lijmsoorten zoals gelatine, dierlijke en synthetische lijmen. Vervolgens is het onderzoek opgesteld en is het benodigde materiaal verzameld. Tevens zijn er enkele proefstukjes gemaakt om de opstelling van de schuiftest te testen. Tijdens dag 2 (donderdag 2 april) zijn de proefstukjes getest en naar aanleiding van deze resultaten is de opstelling van de schuiftest aangepast. Daarna zijn de warme lijmen bereid en zijn alle proefstukjes voor de schuiftest en de reversibiliteitstest gemaakt. Op de derde dag (dinsdag 7 april) is de schuiftest, het kwalitatieve experiment, uitgevoerd en zijn er voorbereidingen getroffen voor de kwantitatieve experimenten om de flexibiliteit, kleur en oplosbaarheid van de lijmen te onderzoeken. Tijdens de vierde dag (woensdag 15 april) zijn de kwantitatieve experimenten uitgevoerd, hieronder vallen de reversibiliteitstest, het bepalen van de oplosbaarheid en het bekijken van de eigenschappen van lijmfilmpjes. Saskia Smulders

5 3 Kwalitatief onderzoek; tien verschillende lijmen 3.1 Inleiding Tijdens dit kwalitatieve onderzoek wordt de sterkte van verschillende lijmen met elkaar vergeleken. Dit wordt gedaan tijdens een zogenaamde schuiftest met behulp van proefstukjes, hierbij wordt een dwars op langs houtverbinding gesimuleerd. Er worden tien verschillende lijmen gebruikt zoals deze ook in de praktijk toegepast zouden worden. Achteraf wordt bekeken wat de verschillen in sterkte zijn en of het hout beschadigd na het verbreken van de lijmverbinding. Uiteindelijk zal, in combinatie met de resultaten van het kwantitatieve onderzoek meer kennis en inzicht van de mechanische en fysische eigenschappen van deze tien verschillende lijmen zijn verkregen. 3.2 Opzet van het experiment Er is gekozen voor eikenhout omdat dit een houtsoort is die in de praktijk veel gebruikt zal worden aangezien er veel meubelen in Nederland grotendeels uit eikenhout bestaan. Er zijn proefstukjes gemaakt waarbij een koude verbinding is ontstaan door twee latjes haaks ten opzichte van elkaar te verlijmen. Hierbij is er sprake van een dwars-op-langs lijmvlak. Er is gekozen voor deze verbinding omdat bij het uittesten van de opzet bleek dat bij een langs-op-langs verbinding het hout eerder brak dan de lijmverbinding. Bij de toegepaste dwars-op-langs verbinding vindt er een breuk van de lijmverbinding plaats. De proefstukjes worden onderworpen aan een schuiftest. De schuifspanning wordt veroorzaakt door een massa dat aan het proefstukje gehangen wordt. Bij een maximale spanning op de lijmnaad zal de lijmverbinding loslaten. Tijdens deze schuiftest wordt tevens de verdraaiing van de twee latjes op de lijmverbinding vastgelegd aan de hand van een filmopname en een graden-verdeling. Hiermee kan worden bepaald of er iets gezegd kan worden over de elasticiteit van de lijmen. Omdat er tijdens de colleges sprake is van meerdere meningen over het wel of niet tanden van het hout is er gekozen om dit naast elkaar te testen. Voor drie lijmen zijn de proefstukjes zowel getand als ongetand gemaakt. 3.3 Experimentele methoden Er is gekozen voor verschillende lijmen waarvan enkele reeds veelvuldig gebruikt worden in het opleidingsatelier. De andere lijmen zijn gekozen om hun eigenschappen te bestuderen en te vergelijken met die van de veelvuldig gebruikte lijmen. Om het aantal proefstukjes te beperken is er uiteindelijk gekozen voor tien lijmen waarvan er twee synthetisch zijn. Er is één technische gelatine en de rest zijn dierlijke lijmen, zowel huiden- als beenderlijm (zie figuur 1). Vier van de lijmen zijn koud verwerkbaar en zes lijmen zijn warm verwerkbaar. In de onderstaande tabel zijn de namen en fabrikanten van de lijmen weergegeven. 1 Om de toepassing van de lijmen zo veel mogelijk gelijk te houden aan die van de werkelijkheid, worden de viscositeit en de concentratie ervan niet gelijk getrokken. 2 Voor de verhoudingen van droge stof ten opzichte van water zie bijlage B. 1 De datasheets van de lijmen zijn opgenomen in bijlage A. 2 Hierdoor kunnen de lijmen echter toch met elkaar vergeleken worden omdat er van een zo reëel mogelijke situatie uitgegaan wordt. Door tijdens het onderzoek dit uitgangspunt in het oog te houden zal het inzicht in de verschillende lijmen aan het eind ervan zo groot mogelijk zijn. Saskia Smulders

6 Tabel 1: Overzicht toegepaste lijmen binnen het onderzoek. nr. Naam lijm Fabrikant 1 Acrylkleber 498 HV * Lascaux 2 Fischleim * Kremer Pigmente 3 Knochenleim ** Kremer Pigmente 4 Atelier mix (1:2 huiden/beender) ** zie Lijm 3 & 7 5 Franklin Hyde Glue / liquid * Kremer Pigmente 6 Körnerhautleim ** Kremer Pigmente 7 Huidenlijm ** Onbekend (Trobas?) 8 Hasenleim ** Deffner & Johann Gelatine 225LH ** Rousselot 10 Bison Houtlijm supersterk * Bison Professional * koud verwerkbare lijmen, kamertemperatuur ** warm verwerkbare lijmen, temperatuur ± 65 o C Fig. 1: De toegepaste lijmen binnen het onderzoek. De proefstukjes bestaan elk uit twee latjes van 240x18x7 mm (lxbxd). Deze zijn op maat gezaagd met behulp van de cirkelzaag en de lintzaag waarna de te lijmen oppervlakten geschuurd zijn. Voor de proefstukjes waarbij gelijmd wordt met getand hout, worden de te lijmen oppervlakten getand met een tandschaaf. In één van de twee latjes is een uitsparing gezaagd waar een haak op zijn plaats kan worden gehouden. De latjes worden met behulp van een mal in de juiste positie ten opzichte van elkaar gehouden. Er wordt met een spuit 0,25 ml lijm aangebracht en de proefstukjes worden in bundels van drie geklemd. Na 48 uur worden de klemmen verwijderd (zie figuur 2). De proefstukjes worden tijdens het experiment aan een schuifspanning blootgesteld. Deze schuifspanning neemt in intervallen toe doordat er na 10 seconden extra gewicht aan de proefstukjes wordt gehangen. De proefstukjes worden loodrecht in een bankschroef vastgezet zodat de krachten maximaal zijn en voor elk proefstukje gelijk. Er wordt voor elke lijm een triplo meting uitgevoerd. Saskia Smulders

7 Om het verloop van de verdraaiing van de twee latjes van een proefstukje vast te leggen wordt er een filmopname van elke eerste meting gemaakt. Fig. 2: Het maken van de uitsparing voor de haak, het aanbrengen van de lijm met een spuit, het positioneren van de proefstukjes, het klemmen van de proefstukjes in bundels van drie. 3.4 Experimentele opstelling De proefstukjes worden loodrecht in de bankschroef geplaatst. Achter het proefstukje is een gradenboog bevestigd. Er is een digitale camera op een statief voor de opstelling geplaatst zodat er een filmopname van de meting gemaakt kan worden. Aan de uitstekende arm van het proefstukje wordt een haak gehangen waar de gewichtjes aan zullen worden gehangen (zie figuur 3). De tijdsintervallen waarmee de gewichten aan de haak worden gehangen worden bijgehouden met een stopwatch. 3.5 Verwachtingen De lijmen zijn in tabel 1 weergegeven in een volgorde waarvan de verwachting is dat de eerste lijm een minst sterke lijmverbinding geeft en de laatste lijm de sterkste lijmverbinding. Dat wil zeggen dat de verwachting is dat bij de eerste lijm het minste gewicht nodig is om de lijmverbinding te verbreken en bij de laatste lijm het meeste gewicht. Deze volgorde is gekozen op basis van beschikbare kennis van de soorten lijm en op basis van het Bloomgetal (daar waarvan deze bekend is). Verwacht wordt dat de lijmverbinding met een lager Bloomgetal bij een lagere schuifspanning verbroken zal worden dan bij lijmen met een hoger Bloomgetal. De synthetische Bison Houtlijm is waarschijnlijk het sterkste omdat deze met name voor de consument gemaakt is en waar zal moeten maken wat er door de fabrikant op de verpakking vermeld wordt. Omdat lijm 4 een mix is van lijm 3 en lijm 7 is het waarschijnlijk dat de resultaten ervan tussen die van lijm 3 en lijm 7 zullen liggen. Saskia Smulders

8 Of er een verschil waarneembaar is tussen de wel of niet getande proefstukjes zal uit moeten wijzen tijdens de test. Er zijn zowel argumenten voor een sterkere verbinding van hout dat getand is als voor hout dat niet getand is. Van de synthetische lijmen wordt verwacht dat zij een grotere elasticiteit hebben dan de dierlijke lijmen omdat er naar alle waarschijnlijkheid weekmakers aan de lijm zijn toegevoegd. Bij de dierlijke lijmen kunnen vetten als weekmaker gezien worden. Hierdoor zullen de dierlijke lijmen met een hoger vetpercentage meer elastisch zijn. Omdat het vetpercentage niet van elke lijm bekend is kan hier echter geen uitspraak over gedaan worden. Fig. 3: De opstelling van de schuiftest. 3.6 Resultaten In de onderstaande twee grafieken zijn de resultaten van de schuiftest voor de ongetande proefstukjes weergegeven. In figuur 4 zijn de resultaten van alle metingen opgenomen terwijl figuur 5 de gemiddelde waarden laat zien. 3 Daarnaast zijn de schades aan het hout na het verbreken van de lijmverbinding onder te verdelen in vier groepen. Groep 1 heeft de minste schade en groep 4 de meeste schade (zie figuur 6). Vervolgens zijn de resultaten weergegeven van de schuiftest van de getande proefstukjes ten opzichte van de ongetande proefstukjes. 4 In een grafiek (zie figuur 7) zijn de gemiddelde waarden uitgezet waarbij een vergelijking wordt gemaakt tussen de ongetande en de getande verlijming. In figuur 8 is een afbeelding te zien waarop het verschil in schade van het hout zichtbaar is. De schade is ontstaan op het moment waarop de lijmverbinding door de maximale schuifspanning verbroken werd. Dit schadebeeld komt voor de drie geteste lijmen overeen. 3 De waardetabel van dit experiment is opgenomen in bijlage C. 4 De waarden van dit experiment zijn ook opgenomen in bijlage C. Saskia Smulders

9 Resultaten schuiftest (ongetand) A B C 8,0 7,0 6,0 gewicht (kg) 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 A B C 2. Fischleim 1. Acrylkleber 4. Atelier mix 7. Huidenlijm 8. Hazenleim 9. Gelatine 5. Franklin Hyde Glue 3. Knochenleim 6. Körnerhautleim 10. Bison Houtlijm Fig. 4: Grafiek met de schuiftest resultaten van de ongetande proefstukjes. Op de x-as zijn de verschillende lijmen uitgezet en op de y-as is het gewicht in kg weergegeven. Bij deze gewichten was de schuifspanning maximaal voor de betreffende lijmverbinding en werd deze verbroken. Resultaten schuiftest - ongetand 9,0 8,0 7,0 gemiddeld gewicht (kg) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1. Acrylkleber 2. Fischleim 3. Knochenleim 4. Atelier mix 5. Franklin Hyde Glue 6. Körnerhautleim 7. Huidenlijm 8. Hazenleim 9. Gelatine 10. Bison Houtlijm Fig. 5: Grafiek met de gemiddelde waarden van de schuiftest. Op de x-as zijn de verschillende lijmen uitgezet en op de y-as is het gemiddelde gewicht in kg weergegeven. De variatie in de metingen is weergegeven door middel van Y-foutbalken. Saskia Smulders

10 groep 1 groep 2 groep 3 groep 4 Fig. 6: Schades aan het hout na het verbreken van de verbinding tijdens de schuiftest. Groep 1 heeft de minste schade waarna de schade toeneemt tot de meeste schade in groep 4. Groep 1: lijm 1 & 5; Groep 2: lijm 3,4,7 & 9; Groep 3: lijm 2 & 8 en Groep 4: lijm 6 & 10. Resultaten schuiftest - ongetand vs getand ongetand getand 9,0 8,0 7,0 gemiddeld gewicht (kg) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 3. Knochenleim 4. Atelier mix 7. Huidenlijm Fig. 7: Grafiek met de gemiddelde waarden van de maximale schuifspanning waarbij de ongetande en de getande proefstukjes vergeleken worden. De variatie is weergegeven door middel van Y-foutbalken. Saskia Smulders

11 Fig. 8: Schadebeeld van het hout door het verbreken van de lijmverbinding (lijm 7: Huidenlijm). De bovenste rij latjes zijn afkomstig van de ongetande proefstukjes en de onderste rij van de getande proefstukjes. Er is een klein verschil zichtbaar waarbij de getande latjes iets meer schade aan het hout laten zien. De resultaten voor het bepalen van de elasticiteit zijn opgenomen in tabel 2. Hierin wordt een verdraaiing, van de twee latjes waaruit een proefstukje bestaat, weergeven in graden. De verdraaiing wordt gemeten op het moment vlak voordat de lijmverbinding verbroken wordt. 5 Tabel 2: Resultaten van het onderzoek naar de elasticiteit van de lijmen. Lijm Verdraaiing * 1. Acrylkleber 4 o 2. Fischleim 4 o 3. Knochenleim 4 o 4. Atelier mix 2 o 5. Franklin Hyde Glue 3 o 6. Körnerhautleim 5 o 7. Huidenlijm 5 o 8. Hasenleim 5 o 9. Gelatine 5 o 10. Bison Houtlijm 4 o * Voor de bepaling van deze waarden zie bijlage D. 5 Dit moment is vastgelegd tijdens de filmopname van de schuiftest. De verdraaiing wordt bepaald door het verschil te meten tussen de positie van de horizontale arm van het proefstukje op het startmoment van de test en op het moment vlak voor breuk. De foto's van deze momenten zijn opgenomen in bijlage D. Saskia Smulders

12 3.7 Discussie De resultaten van de schuiftest met de ongetande proefstukjes laten zien dat er een variatie in de triplo metingen aanwezig is. De gemiddelde waarden kunnen daarom niet als een exact gegeven gezien worden. Daarnaast is de schuiftest met behulp van gewichten niet zo nauwkeurig als een schuiftest met een trekbank. Deze laatste heeft ten alle tijden de voorkeur bij het uitvoeren van een kwalitatief experiment. Ondanks dat kunnen de resultaten van de schuiftest onderling vergeleken worden en kan er iets gezegd worden over de sterkte van de lijmen ten opzichte van elkaar. De resultaten van de schuiftest met de getande proefstukjes laten slechts een klein verschil zien met die van de ongetande proefstukjes van de overeenkomstige lijmen. Naar mijn idee kan er geen conclusie getrokken worden uit deze resultaten. Er is slechts één soort hout gebruikt en de lijmoppervlakten waren erg klein. Bij een uitgebreidere test moeten meerdere houtsoorten gebruikt worden en eventueel ook meerder soorten van verlijming (zoals langs-op-langs & dwars-op-langs). Tevens kan er een variatie in de viscositeit van de lijmen aangebracht worden omdat dit ook van invloed kan zijn op het vormen van de lijmlaag. Bij het onderzoek naar de elasticiteit van de lijmlagen blijkt dat er weinig verschil is tussen de verschillende lijmen. Ook hier is het moeilijk om een conclusie te trekken uit de verkregen gegevens omdat er slechts één filmopname is gemaakt per te onderzoeken lijm. Daarbij moet afgevraagd worden of het verschil in graden veroorzaakt wordt door een werkelijke verdraaiing van de latjes ten opzichte van elkaar of dat het gewicht dat aan de arm hangt het hout laat buigen waardoor deze aan het uiteinde lager hangt en een verschuiving ten opzichte van de gradenboog laat zien. 3.8 Conclusie Het experiment waarbij een lijmverbinding wordt onderworpen aan een schuifspanning door het plaatsen van gewichten aan de arm van een proefstukje, lijkt een geschikte manier om de sterkte van verschillende lijmen met elkaar te vergelijken. Bij het maken van de vergelijking moet men echter rekening houden met de gekozen parameters van het onderzoek. In dit geval zijn de lijmen gebruikt in een concentratie en viscositeit die overeenkomen met de werkelijke toepassing ervan in de praktijk. Hierdoor kan er iets gezegd worden over de sterkte van de lijmen ten opzichte van elkaar en is er inzicht verkregen in de toepassingsmogelijkheden van de lijmen. Uit de schuiftest blijkt dat lijm 1 (Acrylkleber 498 HV) het minst sterk is en dat lijm 2 (Fischleim 63550) en lijm 6 (Körnerhautleim 63010) de sterkste lijmverbinding binnen dit onderzoek geven. De rest van de lijmen laten slechts kleine verschillen zien. Het is opvallend dat lijm 10 (Bison Houtlijm supersterk) niet de sterkste lijm blijkt te zijn. De Atelier mix (lijm 4) ligt qua sterkte inderdaad tussen die van lijm 3 (Knochenleim 63000) en lijm 7 (Huidenlijm). De waarden van de lijm 4 liggen dichter bij die van lijm 3, ook dit is volgens verwachting omdat er sprake is van een 1:2 verhouding van lijm 3 t.o.v. lijm 7. Ondanks het feit dat de Atelier mix langdurig bij een hoge temperatuur is geweest en er reeds degradatie van de lijm opgetreden kan zijn, komt de sterkte van deze lijm overeen met de verwachtingen. De lijmverbindingen van de dierlijke lijmen met een lager Bloomgetal lijken bij een lagere schuifspanning verbroken te worden. Deze resultaten bevestigen de verwachtingen die gemaakt zijn op basis van de beschikbare kennis. Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze lijmen inderdaad minder sterk zijn dan de dierlijke lijmen met een hoger Bloomgetal. Omdat de verschillen echter minimaal zijn en het aantal proefstukjes per lijm klein, moet deze conclusie met enige voorzichtigheid getrokken worden. Saskia Smulders

13 Over de toegevoegde waarde van het tanden van hout kan op grond van de verkregen resultaten niets gezegd worden. De verschillen zijn klein en het experiment is, achteraf gezien, niet uitgebreid genoeg om een conclusie te kunnen trekken. Het onderzoek naar de elasticiteit van de verschillende lijmen geeft geen duidelijk beeld. De verschillen zijn zeer klein en de vraag of er sprake is van een verdraaiing of een buiging van het hout is dermate groot dat er over de elasticiteit van de lijmen geen uitspraak kan worden gedaan. Saskia Smulders

14 4 Kwantitatief onderzoek; tien verschillende lijmen 4.1 Inleiding Tijdens dit kwantitatieve deel van het onderzoek worden diverse eigenschappen van de tien lijmen uit het kwalitatieve onderzoek onderzocht en met elkaar vergeleken. Er wordt gekeken naar de flexibiliteit en de kleur door middel van het maken van lijmfilmpjes op melinex. Tevens wordt er een reversibiliteitstest uitgevoerd waarbij de lijmnaad van een langs-op-langs verlijming verbroken wordt met diverse oplosmiddelen. Daarnaast worden een aantal lijmen onderworpen aan een oplosbaarheidstest. 4.2 Flexibiliteit & Kleur Opzet & Opstelling Van alle lijmen wordt een hoeveelheid lijm, met behulp van een spuit en spatel, opgebracht op een stuk melinex zodat er na het drogen een lijmfilm ontstaat die voor alle lijmen ongeveer even dik is. De hoeveelheid is afhankelijk van de viscositeit van de lijm en omdat het hier een kwantitatieve test betreft worden de exacte hoeveelheden buiten beschouwing gelaten. 6 Tijdens het opbrengen van de lijmfilmpjes (allen in duplo) wordt de open tijd van de warm verwerkbare lijmen bepaald. Na het drogen van de lijmfilmpjes (8 x 24 uur) kunnen deze van de melinex verwijderd worden. De lijmfilmpjes worden beoordeeld op de hoeveelheid krimp die is ontstaan tijdens het drogen. Daarnaast worden de kleur, de flexibiliteit en de mogelijkheid tot breken van de film bekeken. Waar mogelijk worden de lijmen in groepen verdeeld om een vergelijking duidelijk weer te geven. Fig. 9: Lijmfilmpjes van de lijmen vlak na opbrengen (links) en na drogen en boordelen (rechts) Verwachtingen & Resultaten Wat betreft de flexibiliteit van de lijmen liggen de verwachtingen in het verlengde van die van de elasticiteit omdat het om een vergelijkbare eigenschap gaat. Zoals beschreven in paragraaf 3.5 is de verwachting dat weekmakers in de synthetische en vetten in de dierlijke lijmen een invloed zullen hebben op de flexibiliteit. Qua kleur zullen de dierlijke lijmen over het algemeen transparant opdrogen en de kleur van de vloeibare toestand, van lichtgeel tot lichtbruin, behouden. De synthetische lijmen zullen naar alle waarschijnlijkheid wit blijven. 6 De viscositeit van de lijmen is gelijk aan die van de lijmen van de schuiftest en vertegenwoordigen een werkviscositeit als bij een normale toepassing van de lijmen. Saskia Smulders

15 Tabel 3: Overzicht meetresultaten bepaling van de open tijd van de warm verwerkbare lijmen. Test 1 Test 2 Gemiddelde Temp * ( o C) Tijd (m:s) Tijd (m:s) Tijd (m:s) 1. Acrylkleber ** NVT NVT NVT NVT 2. Fischleim ** NVT NVT NVT NVT 3. Knochenleim 65 1:18 1:17 1:18 4. Atelier mix 62 1:20 1:28 1:24 5. Franklin Hyde Glue ** NVT NVT NVT NVT 6. Körnerhautleim 65 1:05 1:04 1:05 7. Huidenlijm 65 1:11 1:07 1:09 8. Hasenleim 62 1:04 1:04 1:04 9. Gelatine 62 1:02 1:02 1: Bison Houtlijm ** NVT NVT NVT NVT NVT = niet van toepassing. * Temperatuur op startmoment van verwerken. ** De koud verwerkbare lijmen zijn hier buiten beschouwing gelaten. In tabel 3 zijn de meetresultaten opgenomen van de bepaling van de open tijd van de warm verwerkbare lijmen. De duplo metingen komen nagenoeg allemaal overeen met elkaar en daarom kunnen de gemiddelde waarden bekeken worden. Van de meeste lijmen liggen deze waarden net boven de 1 minuut en bij de Atelier mix ligt de open tijd zo'n 20 seconden hoger. In tabel 4 zijn de waarnemingen weergegeven van de eigenschappen transparantie, kleur, krimp, en flexibiliteit. Aan de laatste twee zijn vergelijkende waarden toegekend in de vorm van minnen en plussen. Aan de hand van deze waarden zijn de lijmen in drie groepen verdeeld voor de krimp en in vier groepen voor de flexibiliteit waarbij de mate van de betreffende eigenschap toeneemt. Saskia Smulders

16 Tabel 4: Overzicht eigenschappen van de verschillende lijmen. Transparantie Kleur Krimp Flexibiliteit 1. Acrylkleber doorzichtig geen Fischleim opaak geel ± + 3. Knochenleim doorzichtig lichtgeel ± + 4. Atelier mix doorzichtig geel ± + 5. Franklin Hyde Glue doorzichtig lichtbruin Körnerhautleim doorzichtig geel ± + 7. Huidenlijm doorzichtig geel ± + 8. Hasenleim doorzichtig geel ± + 9. Gelatine doorzichtig geel ++ ± 10. Bison Houtlijm opaak wit - ++ minste => => meeste Krimp 1,5 & 10 * 2,3,4,6,7 & 8 9 Flexibiliteit 6,7,8 & 9 2,3 & & 10 * De nummers corresponderen met de lijmen. 4.3 Reversibiliteit & Oplosbaarheid Opzet & Opstelling Voor de reversibiliteitstest is wederom gekozen voor eikenhout vanwege het regelmatige gebruik ervan. Latjes van 240x18x7 mm (lxbxd) zijn over het hele oppervlak langs-op-langs verlijmd waarna ze 2 x 24 uur ingeklemd zijn gedroogd. 7 Voor deze test zijn diverse oplosmiddelen gekozen waarbij een bepaald volgorde van toepassen aangehouden wordt, nl: 50% EtOH, koud H2O en warm H2O en dan eventueel aceton of 10% azijnzuur. Met behulp van een plamuurmes en houten wigjes wordt de lijmnaad verbroken. Om de oplosbaarheid van de lijmen te testen, worden stukjes lijmfilm in een oplossing gedaan en bekeken wat er met de lijm gebeurd. Bij het waarnemen wordt gelet op de verandering van structuur, grootte en kleur. Fig. 10: Opstelling oplosbaarheidstest. 7 Het inklemmen is met behulp van sergeant klemmen gedaan om een zo evenredig mogelijke druk uit te oefenen op de te verlijmen oppervlakken. Saskia Smulders

17 4.3.2 Verwachtingen & Resultaten Van de dierlijke, warm verwerkbare, lijmen wordt verwacht dat ze met 50% EtOH en koud en warm water reversibel zullen zijn. Bij de synthetische lijmen zullen naar alle waarschijnlijkheid aceton of 10% azijnzuur nodig zijn om de lijmnaad te verbreken. De oplosbaarheid van de lijmen zal daaraan gerelateerd zijn. De dierlijke lijmen zullen in warm water sneller oplossen dan in koud water en de synthetische lijmen zullen niet oplosbaar zijn in water. In tabel 5 zijn de tijden weergegeven waarin de de lijmnaden verbroken zijn tijdens de reversibiliteitstest. Bijna alle lijmverbindingen blijken met 50% EtOH en wigjes verbroken te kunnen worden. In figuur 11 is te zien dat er nauwelijks schade aan het hout is ontstaan, behalve bij lijm 10 (Bison Houtlijm). Tabel 5: Reversibiliteit bij gebruik van oplosmiddelen. Lijmen 50% EtOH koud H2O warm H2O aceton 10% azijnzuur Totaal 1. Acrylkleber 5 * Fischleim Knochenleim Atelier mix Franklin Hyde Glue Körnerhautleim Huidenlijm Hasenleim Gelatine Bison Houtlijm ** * Tijd in minuten. ** Het hout breekt sneller dan de lijmnaad. Fig. 11: Lijmoppervlakken van de proefstukjes na de reversibiliteitstest. Saskia Smulders

18 In de onderstaande tabel is een overzicht opgenomen van de oplosbaarheid van aan aantal lijmen in de verschillende oplosmiddelen. Hierbij zijn een groot aantal niet getest. Voor de lijmen die wel getest zijn, zijn de resultaten onderverdeeld in vier groepen van niet oplosbaar tot wel oplosbaar. Tabel 6: Overzicht oplosbaarheid van de lijmen. Lijmen koud H2O warm H2O 50% EtOH 96% EtOH aceton 10% azijnzuur 1. Acrylkleber NG 2 NG Fischleim NG 4 NG NG NG NG 3. Knochenleim NG 4 NG 1 NG NG 4. Atelier mix NG 4 NG NG NG NG 5. Franklin Hyde Glue NG 4 NG NG NG NG 6. Körnerhautleim NG NG NG NG NG NG 7. Huidenlijm NG NG NG NG NG NG 8. Hasenleim NG NG NG NG NG NG 9. Gelatine NG 4 NG 1 NG NG 10. Bison Houtlijm NG NG NG NG 3 3 NG = niet getest 1 = lost niet op & valt niet uit elkaar 2 = lost niet op maar wordt zachter en taaier 3 = lost niet op maar valt wel uit elkaar 4 = lost op 4.4 Discussie Om met een grotere zekerheid conclusies te kunnen trekken uit een onderzoek als deze zouden de kwantitatieve experimenten omgezet moeten worden naar een kwalitatief onderzoek. Daarbij moet onder andere gedacht worden aan een standaard dikte van de lijmfilmpjes en het volledig uitvoeren van de oplosbaarheidstest waarbij de ook tijd in ogenschouw genomen wordt. Na het drogen van de lijmfilmpjes bleek dat deze niet allemaal gelijk van dikte waren. Daarom moet er met het trekken van conclusies voorzichtigheid geboden worden. Omdat tabel 6 slechts gedeeltelijk ingevuld is, kunnen er enkele conclusies getrokken worden maar moet er rekening gehouden worden met de nog ontbrekende informatie. De reversibiliteitstest, zoals deze in dit onderzoek uitgevoerd is, blijkt niet voldoende om met zekerheid conclusies te kunnen trekken. Het ontbreken van meerdere proefstukjes per lijm om het effect van verschillende oplosmiddelen waar te nemen, speelt hierbij de grootste rol. Saskia Smulders

19 4.5 Conclusie Ondanks de hiaten in het onderzoek en daarbij in de resultaten kunnen er toch wel enkele vergelijkende conclusies getrokken worden wat betreft een aantal eigenschappen. De dierlijke lijmen zijn, op lijm 2 (Fischleim) na, allen transparant maar variëren in kleur van lichtgeel tot lichtbruin. Ze zijn allen oplosbaar in water en een lijmnaad kan verbroken worden met 50% EtOH. Het gaat hier om alle dierlijke lijmen, zowel de warm verwerkbare als de koud verwerkbare lijmen. Er is een duidelijk verschil tussen de synthetische lijmen. Lijm 10 (Bison Houtlijm supersterk) is opaak en lijm 1 (Acrylkleber 498 HV) is geheel doorzichtig en nagenoeg kleurloos na drogen. Lijm 10 lost nauwelijks op maar de lijmnaad is naar alle waarschijnlijkheid wel te verbreken, zonder het hout te beschadigen, met aceton of 10% azijnzuur doordat de structuur van lijmfilm uit elkaar valt. Lijm 1 lost geheel op in aceton en de lijmnaad zal ook met 96% EtOH of 10% azijnzuur verbroken kunnen worden. Saskia Smulders

20 5 Algemene conclusie voor het lijmonderzoek Wanneer de resultaten van het gehele onderzoek bekeken worden, kan er een overzicht worden gemaakt waarin een aantal verschillende eigenschappen van alle lijmen aan de orde komen. In een tabel in bijlage E zijn de transparantie, kleur, flexibiliteit, krimp, sterkte, open tijd, oplosbaarheid en reversibiliteit opgenomen. Binnen een eigenschap variëren de lijmen onderling waarbij de verschillen niet altijd sterk aanwezig zijn. Over het algemeen zijn er binnen een eigenschap drie of vier groepen te vormen waarbinnen de resultaten van de tien lijmen vallen. In tabel 7a is dat kort weergegeven voor de eigenschappen sterkte, flexibiliteit en krimp. De oplosbaarheid en reversibiliteit zijn opgenomen in tabel 7b. Tabel 7a: Overzicht eigenschappen sterkte, flexibiliteit & krimp. minste => => meeste Sterkte 1 3,4 & 8 5,7,9 & 10 2 & 6 Flexibiliteit 6,7,8 & 9 2,3 & & 10 Krimp 1,5 & 10 * 2,3,4,6,7 & 8 9 Tabel 7b: Overzicht oplosbaarheid en reversibiliteit. warm H2O 50% EtOH 96% EtOH aceton 10% azijnzuur Oplosbaar in 2,3,4,5,6,7,8 & Reversibel met - 1,2,3,4,5,6, 7,8 & & 10 De conclusies die uit dit onderzoek getrokken kunnen worden zijn: De lijmen verschillen onderling in sterkte en deze verschillen zijn in te delen in 4 groepen. Er kan binnen dit onderzoek nauwelijks iets gezegd worden over de elasticiteit van de lijmen daar de verschillen te klein zijn. De verschillen in flexibiliteit zijn in te delen in 4 groepen, de verschillen in kleur lopen uiteen van wit tot lichtbruin en alle dierlijke lijmen zijn oplosbaar in warm water. De dierlijke lijmen zijn reversibel met 50% EtOH, hierbij ontstaat er nauwelijks tot geen schade aan het hout. De twee synthetische lijmen verschillen sterk onderling, maar met andere oplosmiddelen als 96% EtOH, aceton of 10% azijnzuur zijn deze ook reversibel. Door dit onderzoek is de kennis over de mechanische en fysische eigenschappen van de tien onderzochte lijmen vergroot waardoor in de toekomst een betere keuze, van een lijm voor een bepaalde toepassing, gemaakt kan worden. Saskia Smulders

21 6 Literatuurlijst Coerdt, A.: Zum leimen zu gebrauchen. Unterzuchungen zu kaltflüssigen Glutinleimen - Teil 2, Restauro 3, 2007, pp Crijns, F.: "Inleiding", in De lijmverbinding messing-hout in Boulle-marqueterie, Afstudeerscriptie ICN, 2001, pp 8-9. Nijhuis, S.: Gelatine en dierlijke lijmen. Het belang van de fysische eigenschappen, Cr 4, 2006, pp Nijhuis, S.: "7. Experiment II: testen lijmverbinding fineer-blindhout", in Onderzoek naar de toepassing van dierlijke lijm en gelatine voor de restauratie van gefineerde meubelen, Afstudeerscriptie ICN, 2005, pp 6-7 en pp Saskia Smulders

22 Bijlage A: Technische gegevens van de lijmen In deze bijlage zijn de technische gegevens van zoveel mogelijk lijmen opgenomen in de vorm van datasheets die door de fabrikanten verstrekt zijn. In de onderstaande tabel is weergeven wat voor soort informatie van elke lijm in deze bijlage is opgenomen. nr. Naam lijm Fabrikant Informatie Pagina 1 Acrylkleber 498 HV Lascaux datasheet 19 2 Fischleim Kremer Pigmente datasheet 20 3 Knochenleim Kremer Pigmente datasheet 23 4 Atelier mix (1:2 huiden/beender) zie Lijm 3 & 7 niet van toepassing (betreft een mix) Franklin Hyde Glue / liquid Kremer Pigmente datasheet 26 6 Körnerhautleim Kremer Pigmente datasheet 30 7 Huidenlijm Onbekend (Trobas?) onbekend Hasenleim Deffner & Johann product informatie verkoop 33 9 Gelatine 225LH Bison Houtlijm supersterk Rousselot datasheet 34 Bison Professional product informatie 35 Saskia Smulders

23 Lijm 1: Lascaux Acrylic Glue 498 HV DATA SHEET Technical Data: Thermoplastic copolymeric butyl-methacrylate-dispersion, thickened with acrylic ester acid. The ph-value is stabilized at 8-9 and is equipped with pesticides. Film-formation: Minimal film-formation temperature: approx. +5 C Glass transition temperature: approx. +6 C Elongation at break: approx. 400 % Minimal sealing temperature: approx C Dry film: hard elastic Solubility: - water-soluble, after drying: water-insoluble - permanently soluble in acetone, alcohol, toluene, xylene, etc. - insoluble in turpentine substitute, white spirit, V.M. & P.naphtha, etc. Application: For light and ageing-resistant, non-cross-linking agglutination such as re-lining, marouflage, lamination, collages etc. Applicable as wet or reactive dry technique, on absorbent and nonabsorbent grounds such as paper and cardboard, textiles, wood and fibreboards, polyester boards, gypsum plaster and concrete, glass and acrylic glass, aluminium, etc. Lascaux Acrylic Glue 498 HV dries as a viscous elastic film, it is extremely tensile. It is suitable for wet and dry application (reactivation with solvents). Standard type for relining and marouflages. Page 1 of 1 Dr. Georg Kremer, Dipl.-Chemiker, Farbmühle, DE Aichstetten/Allgäu, Phone , Fax kremer-pigmente@t-online.de, EC-VAT.: DE Bank: Postgirokonto Stuttgart (BLZ ) Konto-No Saskia Smulders

24 Lijm 2: MATERIAL SAFETY DATA SHEET Fish Glue Edition: IDENTIFICATION OF THE SUBSTANCE/PREPARATION AND THE COM- PANY/UNDERTAKING Product Information: Product Name: Fish Glue Article No.: Application: Artists and Restauration Material; Adhesive Company: Kremer Pigmente GmbH & Co. KG Hauptstrasse 41-47, D Aichstetten Tel Fax kremer-pigmente@t-online.de 2. COMPOSITION / INFORMATION ON INGREDIENTS Chemical name and synonyms: High Tack Fish Glue CAS No.: Components CAS No. Content Gelatin B 45 % Water % Phenol < 1 % 3. HAZARDS IDENTIFICATION This product is not considered hazardous. Material is an extract of cod fish skin. Hazardous components: Component CAS No. OSHA PEL ACGIH TLV Other limits recommended Phenol ppm 5 ppm 19 mg/m 3 4. FIRST AID MEASURES After inhalation: After eye contact: After skin contact: After ingestion: No special measures required. If the material gets in the eyes, immediately wash eyes with copious amounts of water occasionally lifting the lower and upper eyelids. Continue for 15 minutes. Seek medical attention. Not hazardous. Wash affected skin areas with soap and water. Induce vomiting. 5. FIRE-FIGHTING MEASURES Extinguishing media: Hazardous combustion products: Explosion data: Carbon dioxide, foam, dry chemical. None. Sensitivity to impact: none Page 1 of 3 Saskia Smulders

25 MATERIAL SAFETY DATA SHEET Fish Glue Edition: Sensitivity to static discharge: none 6. ACCIDENTAL RELEASE MEASURES Personal precautions: See Unit 8. Environmental precautions: Not considered to be hazardous to the environment. Methods for cleaning-up: Clean up with soap and water. 7. HANDLING AND STORAGE Handling: Storage conditions: No special measures necessary if stored and handled as prescribed Store at room temperature or below. Long-term storage at excessive heat will cause lowering of viscosity, but this is not a hazard. 8. EXPOSURE CONTROLS / PERSONAL PROTECTION Engineering controls: None. Personal protective equipment: General protective measures: Respiratory protection: Hand protection: Eye protection: Follow normal safe work practices when dealing with chemicals. Not necessary. Not necessary. Safety glasses recommended. 9. PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES Appearance: State: Odor: light caramel viscous liquid mild odor Boiling point: unknown Melting point: 5 10 C Auto ignition temperature: not available Flammability: non flammable Viscosity (24 C): 4000 cps Method: LVT Brookfield Viscometer Specific gravity (20 C): 1.17 g/cm 3 Vapor pressure (mmhg): not available Vapor density (air=1): not available Evaporation rate (Butyl Acetate=1): not available Solubility in water: soluble ph Value: 4 6 (10% in water) Percent moisture: 55 % Page 2 of 3 Saskia Smulders

26 MATERIAL SAFETY DATA SHEET Fish Glue Edition: Gel depressant: none Odor improver: sassafras 10. STABILITY AND REACTIVITY Instability: This material is considered stable. 11. TOXICOLOGICAL INFORMATION Material is not toxic. Primary skin irritation: May cause slight irritation. 12. ECOLOGICAL INFORMATION Material is biodegradable. Dispose of in an appropriate manner. 13. DISPOSAL INFORMATION Procedure: Wash with water into sewage system. Biodegradable when diluted with water. 14. TRANSPORT INFORMATION Label: Not regulated Transport/Additional information: Non-hazardous. 15. REGULATORY INFORMATION Designation according to EC guidelines: The material is not subject to classification according to EC lists. All components of this product are in compliance with the Toxic Substances Control Act (TSCA) inventory. 16. OTHER INFORMATION This product should be stored, handled and used in accordance with good hygiene practices and in conformity with any legal regulations. This information contained herein is based on the present state of knowledge and is intended to describe our product from the point of view of safety requirements. It should therefore not be construed as guaranteeing specific properties. Page 3 of 3 Saskia Smulders

27 Lijm 3: SAFETY DATA SHEET According to EC-directive 91/155/EC BONE GLUE, grains Edition: IDENTIFICATION OF THE SUBSTANCE/PREPARATION AND THE COM- PANY/UNDERTAKING Product Information: Product Name: Bone Glue, grains Article No.: Application: Artists and Restauration Material Company: Kremer Pigmente GmbH & Co. KG Hauptstrasse 41-47, D Aichstetten Tel Fax kremer-pigmente@t-online.de 2. COMPOSITION / INFORMATION ON INGREDIENTS Partially hydrolized collagen (animal connective tissue protein). Chemical description Bone glue: Glutin protein max % Fat max. 2.5 % Ashes max. 2.5 % Water content max % 3. HAZARDS IDENTIFICATION Not harmful. 4. FIRST AID MEASURES General information: After inhalation: After skin contact: After eye contact: After ingestion: Not meant for consumption. Not relevant. Not relevant. Not relevant. Not relevant. 5. FIRE-FIGHTING MEASURES Suitable extinguishing media: All applicable. 6. ACCIDENTAL RELEASE MEASURES Personal precautions: - Environmental precautions: - Methods of cleaning/adsorption: Take-up mechanically (dry). Page 1 of 3 Saskia Smulders

28 SAFETY DATA SHEET According to EC-directive 91/155/EC BONE GLUE, grains Edition: HANDLING AND STORAGE Handling: Instructions on safe handling: No special measures necessary. Storage: Storage conditions: Store dry. Advice on storage compatibility: Keep away from tanning substances (aldehydes), which can impair the swelling ability and solubility. 8. EXPOSURE CONTROLS / PERSONAL PROTECTION Exposure limits: Personal protection: No exposure limits have been established. Not required. 9. PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES Appearance: Color: Odor: grains yellowish characteristic Changes in physical state: Dry form: not thermoplastic Gel/sol: - Melting point/range: C - Boiling point/range: not applicable - Explosion limits: not applicable - Vapour pressure: (20 C) 1200 kg/m 3 - ph-value (12.5% solution; 20 C): Viscosity (12.5% solution; 20 C): mpa s - Solvent content: does not contain any solvents 10. STABILITY AND REACTIVITY Stability: Hazardous decomposition products: Not known. Not known. 11. TOXICOLOGICAL INFORMATION The product is not toxic. Page 2 of 3 Saskia Smulders

29 SAFETY DATA SHEET According to EC-directive 91/155/EC BONE GLUE, grains Edition: ECOLOGICAL INFORMATION Bone glue is an animal connective tissue protein and therefore biologically degradable. 13. DISPOSAL CONSIDERATIONS Product: Product may be taken to waste disposal site. 14. TRANSPORT INFORMATION No restrictions. 15. REGULATORY INFORMATION Designation according to EC guidelines: The material is not subject to classification according to EC lists. 16. FURTHER INFORMATION This product should be stored, handled and used in accordance with good hygiene practices and in conformity with any legal regulations. This information contained herein is based on the present state of knowledge and is intended to describe our product from the point of view of safety requirements. It should therefore not be construed as guaranteeing specific properties. Page 3 of 3 Saskia Smulders

30 Lijm 5: MATERIAL SAFETY DATA SHEET Franklin Hyde Glue Edition: IDENTIFICATION OF THE SUBSTANCE/PREPARATION AND THE COM- PANY/UNDERTAKING Product Information: Product Name: Franklin Hyde Glue Article No.: Application: Artists and Restauration Material Company: Kremer Pigmente GmbH & Co. KG Hauptstrasse 41-47, D Aichstetten Tel Fax kremer-pigmente@t-online.de 2. COMPOSITION / INFORMATION ON INGREDIENTS Hazardous Ingredients CAS Number Percent Ammonium thiocyanate Dicyandiamide OSHA PELS and ACGIH TLVs are listed in Section 8 where applicable. 3. HAZARD IDENTIFICATION Emergency overview: An amber colored liquid with little odor. Slippery in the wet state. Routes of entry: Inhalation: yes Ingestion: yes Skin: yes Eye: yes Inhalation: May be irritating to upper respiratory tract. Ingestion: Single dose oral toxicity is considered to be extremely low. No hazards expected from swallowing small amounts incidental to normal handling operations. Ingestion may cause gastrointestinal irritation. Skin: Prolonged or repeated skin contact can cause irritation. Eye: Mildly irritating to eyes. Medical conditions aggravated by exposure: None expected in normal use. Carcinogenity: IARC: No NTP: No OSHA: No Reproductive Toxicity: None anticipated based on product formula. Target organs: Target organs: eyes, skin, and respiratory system. 4. FIRST AID MEASURES After inhalation: Remove to fresh air. If difficulty persists, seek medical attention. Page 1 of 4 Saskia Smulders

31 MATERIAL SAFETY DATA SHEET Franklin Hyde Glue Edition: After ingestion: If swallowed, call poison control center immediately. Follow their specific instructions. Do not induce vomiting. After skin contact: Wash with soap and water. Contact a physician if irritation develops or persists. After eye contact: Hold eyelids apart and flush with plenty of water for at least 15 minutes. Seek medical attention. 5. FIRE-FIGHTING MEASURES Flammability Class (OSHA): Flash Point: Explosive Range: Extinguishing media: Hazardous combustion products: IIIB > 200 F (93.3 C) Setaflash Not applicable Use alcohol foam, carbon dioxide, water spray, or ABC dry chemical when fighting fires involving this product. Not applicable (water based product). However, solid material will support combustion if water has evaporated. 6. ACCIDENTAL RELEASE MEASURES Containment techniques: Clean-up: Emergency measures: Use inert absorbent to dike the spill. Take away from drains. If possible pump liquid into an approved container or spread absorbent over spill and shovel product/absorbent mixture into an approved container. If product has dried scrape up and place in an approved container. None required. 7. HANDLING AND STORAGE Handling: Storage: Wash hands before eating. Keep from freezing. Best when stored above 40 F (4 C). 8. EXPOSURE CONTROLS / PERSONAL PROTECTION Occupational Exposure Limits: ACGIH TLV ACGIH TLV-C ACGIH STEL OSHA STEL OSHA PEL Ammonium thiocynate N/est N/est N/est N/est N/est Dicyandiamide N/est N/est N/est N/est N/est Page 2 of 4 Saskia Smulders

32 MATERIAL SAFETY DATA SHEET Franklin Hyde Glue Edition: Engineering Controls: Natural ventilation should be adequate under normal conditions. Maintain standard plant ventilation. Personal Protective Equipment: General protective measures: Respiratory protection: Eye protection: Skin protection: Facilities storing or utilizing any chemical should be equipped with an eyewash facility and a safety shower. Respiratory protection is not expected to be necessary under normal use. Follow requirements for respiratory protection under OSHA Chemical splash goggles (ANSI Z87.1 or approved equivalent). Where skin contact can occur, wear impervious gloves. 9. PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES Form: Color: Odor: liquid amber slight Solubility (in water): complete ph Value: 6.5 Boiling point/range: 212 F (100 C) Evaporation rate: Slower than n-butyl Acetate % Volatile: 48 % Specific gravity: 1.15 VOC: STABILITY AND REACTIVITY Stability: Hazardous polymerization: Conditions to avoid: Incompatibility: This product is stable. Will not occur. High temperatures promote hydrolysis. Strong acids and strong bases. 11. TOXICOLOGICAL INFORMATION Acute and chronic health effects are not expected as long as good industrial hygiene and safety precautions are followed. 12. ECOLOGICAL INFORMATION This formulation has not been tested for environmental effects. Page 3 of 4 Saskia Smulders

33 MATERIAL SAFETY DATA SHEET Franklin Hyde Glue Edition: DISPOSAL CONSIDERATIONS Waste disposal: Container disposal: Disposal of this product must comply with all applicable federal, state and local regulations. Disposal of this container should comply with all applicable federal, state and local regulations. 14. TRANSPORT INFORMATION UN Number: UN Pack. Group: UN Class: ICAO/IATA Class: IMDG Class: Shipping Name: none N/A Nonhaz Nonhazardous Nonhazardous Nonhazardous Packaging may not be approved for shipping by air. 15. REGULATORY INFORMATION TSCA (Toxic Substances Control Act Inventory): All components of this product are listed on the TSCA inventory except as exempted. Pennsylvania: Hazardous components required to be listed at 1% or more: Ammonium thiocyanate; thiocyanic acid, ammonium salt; Non-hazardous components required to be listed at 3% or more: Dicyandiamide ; hide glue ; water New Jersey: powdered hide glue ; water ; ammonium thiocyanate ; dicyandiamide ; polyalkene glycol OTHER INFORMATION This product should be stored, handled and used in accordance with good hygiene practices and in conformity with any legal regulations. This information contained herein is based on the present state of knowledge and is intended to describe our product from the point of view of safety requirements. It should therefore not be construed as guaranteeing specific properties. Page 4 of 4 Saskia Smulders

34 Lijm 6: MATERIAL SAFETY DATA SHEET conforming to 91/155/EEC Hide Glue, grains Edition: IDENTIFICATION OF THE SUBSTANCE/PREPARATION AND COMPANY Trade Name: Hide Glue, grains Article No.: Application: Artists and Restauration Material Company: Kremer Pigmente GmbH & Co. KG Hauptstrasse 41-47, D Aichstetten Tel Fax kremer-pigmente@t-online.de 2. COMPOSITION/INFORMATION ON INGREDIENTS Chemical characterization: Pale yellow/brown grains or powder. The main components are water and glutine. 3. HAZARDS IDENTIFICATION Not hazardous according to EC regulations. 4. FIRST AID MEASURES General information: After inhalation: After skin contact: After eye contact: After ingestion: Not suitable for consumption. No hazardous fumes formed. No special measures required. Flush open eye with lukewarm water. After swallowing large amounts: consult physician! 5. FIRE-FIGHTING MEASURES Suitable extinguishing media: Unusual fire and explosion: All applicable; suitable for surrounding fire. No special measures required. 6. ACCIDENTAL RELEASE MEASURES Personal protective measures: No special measures required. Environmental protective measures: No special measures required. Methods of cleaning/ absorption: Material can be swept together and disposed accordingly. Further information: Material swells in cold water, is soluble in warm (35 C) water and is readily degradable in adapted biologic sewage systems. 7. HANDLING AND STORAGE Handling: No special measures required. Page 1 of 3 Saskia Smulders