BIBLIOGRAFIE ARCHITECTUUR STEDEBOUW EN RUIMTELIJKE ORDENING TUIN- EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR MONUMENTENZORG EN BOUWHISTORIE

Transcriptie

1 BIBLIOGRAFIE ARCHITECTUUR STEDEBOUW EN RUIMTELIJKE ORDENING TUIN- EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR MONUMENTENZORG EN BOUWHISTORIE Samenstelling Niek Smit Met een inleiding van Freek Schmidt Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici Utrecht 2006

2 Inhoudsopgave Woord vooraf - Freek Schmidt 2 Toelichting bij de bibliografie - Niek Smit 5 Bibliografie I Architectuur - algemeen 7 II Architectuur - regionaal en lokaal 26 III Stedebouw, vestingbouw, ruimtelijke ordening 53 IV Tuin- en landschapsarchitectuur 70 V Monumentenzorg en bouwhistorie - algemeen 79 VI Monumentenzorg en bouwhistorie - rapporten 96 Bibliografie VNK

3 Woord vooraf Deze bibliografie is opgesteld in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici. Zij geeft een overzicht van hoofdzakelijk Nederlandse publicaties en rapporten, verschenen in de periode , die van nut zijn voor de studie van architectuur, stedebouw en ruimtelijke ordening, tuin- en landschapsarchitectuur, monumentenzorg en bouwhistorie. Het zijn studiegebieden waarin traditioneel veel werk wordt verzet door architectuurhistorici, opgeleid aan de Nederlandse kunsthistorische opleidingen. Maar zij zijn zeker niet de enigen. Het vakgebied wordt ook afgegraasd door architecten, bouwkundigen, tuin- en landschapsarchitecten, stedebouwkundigen, planologen, (historisch) geografen, archeologen, bouwhistorici en beoefenaren van andere ontwerpende, uitvoerende en historische disciplines. Om de bruikbaarheid van deze bibliografie te vergroten is het criterium losgelaten dat de auteurs gediplomeerde kunsthistorici moeten zijn, al geldt voor de meeste dat zij wel degelijk een architectuurhistorische achtergrond hebben. Voor het gemak wordt hier daarom voor alle soorten auteurs die in de bibliografie voorkomen de verzamelnaam architectuurhistoricus aangehouden. In deze gewijzigde opzet omvat de bibliografie bij benadering alle publicaties die van nut zijn voor studiedoeleinden. Daarmee is de kans vergroot dat deze ook buiten de ledenkring van de VNK zal worden gebruikt als onderzoeksinstrument. De beschikbaarheid van een digitale versie draagt daar nog eens extra aan bij. Het vakgebied dat in deze bibliografie wederom is onderverdeeld in drie studiegebieden en een aparte rubriek monumentenzorg, is uitgestrekt. Een relatief klein deel van de output bestaat uit wetenschappelijk onderzoek dat aan universiteiten plaatsvindt of van daaruit wordt begeleid onderzoek dat overigens in toenemende mate wordt gefinancierd uit tweede en derde geldstroom. De vakuitoefening is slechts voor een klein deel gericht op de (internationale) academische wereld. Eén van de conclusies die de bibliografie toelaat, is dat de Nederlandse vakgemeenschap zich bijna uitsluitend richt op onderzoek van het Nederlandse grondgebied. Slechts enkele onderzoekers zijn bijna volledig van de Nederlandse bodem afgestapt en bewegen zich bij voorkeur in internationale onderzoekscircuits van bijvoorbeeld de Italiaanse, Franse of Engelse architectuur en theorie, of van het Noord-Europese cultuurgebied. Dat zijn echter uitzonderingen. Het lijkt binnen de architectuurgeschiedschrijving, meer dan elders in de kunstgeschiedenis, ongebruikelijk om uitgebreid studie te maken van onderwerpen die geen of slechts weinig raakvlak met Nederland hebben. Aan de andere kant vat een buitenlandse onderzoeker slechts sporadisch een bijzondere interesse op voor het Nederlandse, met als gevolg dat Nederland in de internationale architectuurgeschiedschrijving van voor de twintigste eeuw nagenoeg ontbreekt. Dit ondanks de pogingen van enkele Nederlandse auteurs die participeren in internationale netwerken en regelmatig wijzen op de interessante positie van Nederland ten opzichte van de grote internationale stromingen. De enigszins gebrekkige aansluiting bij internationale onderzoeksthema s is deels te verklaren door de greep die de ontwerpende disciplines en de erfgoedindustrie op het Nederlandse territoir uitoefenen. Zij genereren een grote belangstelling en een voortdurende behoefte aan informatie, studie en onderzoek die voornamelijk nationaal gericht is, met een daarbij passende vraagstelling. Het overgrote deel van de titels in de bibliografie is het resultaat van onderzoek in opdracht, dat de nauwe banden onderstreept met de ontwerpende disciplines en de erfgoedsector. Onder de druk van ruimtelijke plannen en ontwikkelingen, politieke besluitvorming en economische afwegingen wordt het vak vrijwel continu beoordeeld op maatschappelijke relevantie, informerende waarde en praktisch nut. Beleidsnota s op het gebied van ruimtelijke ordening, de Nota Belvedere, de Monumentenwet, het Verdrag van Valletta (Malta 1992), adviezen van de Raad voor Cultuur en van de vele welstands-, monumenten- en bouwplanbegeleidings-commissies verspreid over het land, zijn ondenkbaar zonder de inbreng van de auteurs uit de bibliografie. Het onderzoek dat zij individueel of in samenwerking verrichten, draagt bij aan kennis van de historische gebouwde omgeving en de historische gelaagdheid van het landschap, of fungeert als onderlegger voor transformaties in het gebouwde erfgoed van stad en land en de (her)inrichting van het Nederlandse grondgebied. Bibliografie VNK

4 Een aanzienlijk deel van de titels in de bibliografie bevat de uitkomsten van objectgericht en typologisch onderzoek. Er is studie gemaakt van woonhuizen en villa s, parken, boerderijen, buitenplaatsen en landgoederen, ruïnes en kastelen, stations, ziekenhuizen, stadions, fabrieken, vestingwerken, stellingen en allerhande monumenten. Architectuurhistorici zijn vaak nauw betrokken bij allerlei inventarisaties van architectuur en monumenten, die vervolgens worden bewerkt en gepubliceerd als architectuur- en monumentengidsen, vaak onderverdeeld naar plaats, regio of provincie. De erfgoedindustrie draagt in hoge mate bij aan die grote productie, waarbij de laatste jaren naast de aandacht voor jongere bouwkunst tot 1940, ook de recentere architectuur en andersoortige monumenten meer in de belangstelling zijn komen te staan. In het verlengde van de gepubliceerde objectstudies liggen de in kleine oplagen verspreide, in tal van vakbibliotheken gedeponeerde bouwhistorische rapporten, die zijn opgenomen binnen een aparte categorie van de rubriek monumentenzorg. Zij zijn vrijwel altijd in opdracht gemaakt door bouw- en architectuurhistorische adviesbureaus, die worden bezet door afgestudeerde architectuurhistorici, bouwkundigen en autodidacten met ondernemersgeest. Vaak zijn deze rapporten van historisch belangwekkende objecten meer dan momentopnames, maar maken deel uit van de professionele output van architectuurhistorici, vergelijkbaar met rapporten zoals die binnen de archeologie een lange traditie kennen. Dat de geschiedschrijving van de architectuur, de stedebouw en de landschapsarchitectuur zijn wortels in de kunstgeschiedenis heeft, wordt in de bibliografie het meest nadrukkelijk zichtbaar in de talrijke monografieën van architecten, stedebouwkundigen en ontwerpers. Daaronder bevinden zich verscheidene series en enkele proefschriften. Daarbij gaat het lang niet altijd om legendarische of reeds lang geleden gestorven ontwerpers, maar ook om nog actieve. Geschiedenis en kritiek wisselen elkaar af in dit genre, dat soms heel dicht de ontwerpende disciplines nadert, maar ook in dat opzicht een traditie eerbiedigt. De eerste kunsthistorici waren zelf immers ook kunstenaar, terwijl architecten en kunstenaars in de negentiende eeuw mede aan de basis stonden van de Nederlandse architectuurgeschiedschrijving en de registratie van het bouwkundig erfgoed. De invalshoeken en afwegingen van de afzonderlijke monografieën laten zien dat het genre nog altijd populair is en grote variatie kent. Dat heeft ongetwijfeld juist met die bijna ambachtelijke traditie te maken en met de behoefte aan houvast die een overzichtelijk gepresenteerd oeuvre biedt. De identificatie met de maker en de mens daarachter vormt een bijna vanzelfsprekend complement van de architectuurgidsen, monumentenbeschrijvingen en bouwtechnische rapporten, die nogal eens doorschieten in opsomming van feiten, documenteerzucht en stilistische krompraat. De omvangrijke bibliografie maakt duidelijk dat het vak springlevend is en de professionele beoefenaars dynamisch en pragmatisch zijn, omdat zij goed weten om te gaan met de vele vragen die worden gesteld vanuit het werkveld. De architectuurhistoricus is succesvol als hij of zij zich heeft weten aan te passen aan de toenemende marktwerking in de ruimtelijke sector en de erfgoedindustrie. Daarop is binnen de academische wereld op onderwijsgebied adequaat, maar op onderzoeksgebied onvoldoende gereageerd. Dat is niet vreemd omdat dit, meer dan voorheen een bivalente agenda van de universitaire opleidingen vraagt. Gebleken is dat de vernieuwde universitaire opleiding tot architectuurhistoricus binnen de kunsthistorische afdelingen en instituten een goede voorbereiding biedt op het veranderende werkveld en de jonge kunsthistoricus van de juiste attitude voorziet om goed aan de slag te komen. Met name aan de vraag die daarmee van buiten de kunsthistorische, wetenschappelijke discipline aan het vak gesteld wordt, is voldaan. Tegelijkertijd verplichten de wetenschappelijke habitus en de academische tradities de universitaire architectuurgeschiedenis, anders dan een beroepsopleiding, tot reflectie, introspectie en evaluatie. Uit de bibliografie komt echter naar voren dat bespiegelingen over de theorie, de methoden en de geschiedenis van het vakgebied vrijwel ontbreken. Sporadisch verschijnt een publicatie die de geschiedschrijving zelf opvat als onderwerp van studie. Liever onderzoekt men de historische substantie of het denkraam van de architect en ontwerper, in plaats van zich te verdiepen in de uitoefening en de betekenis van het vak op de lange termijn. Mede daardoor ontbreekt een kritische bespiegeling omtrent de toekomst van het vak nationaal en internationaal waarbij men zich voorstelt hoe dit zich, onder invloed van het verschuivende werkterrein van architectuurhistorici en de huidige trend van universitaire interdisciplinariteit, als academische, zelfbewuste discipline kan of zou moeten ontwikkelen. Bibliografie VNK

5 Juist de universitaire architectuurgeschiedenis is, gezien de distantie tot het commerciële werkveld van de in opdracht werkende architectuurhistoricus, in staat zich meer fundamentele vragen te stellen over de geschiedenis en positionering van het vak ten opzichte van de kunstgeschiedenis, de ontwerpende disciplines, andere historische wetenschappen en de erfgoedsector. De ongebonden wetenschapper kan vragen stellen waar anderen niet aan toekomen. Hij of zij kan bijvoorbeeld aandringen op de evaluatie van een eeuw rijksmonumentenbeleid, op de relevantie van bouwhistorische documentatie voor de architectuurgeschiedschrijving, kan kritische vragen stellen of een discussie forceren over het nut van monografieën en oeuvrelijsten als bouwstenen voor de architectuurgeschiedenis, over de objectiviteit van de waarneming, periodiseringen en stilistiek of, om een zijstraat te noemen, de wenselijkheid van het creëren van een landelijk platform voor architectuurhistorici. Niet minder interessant zou het zijn om meer inzicht te verkrijgen in de vaak problematische verhouding tussen ontwerp en geschiedenis, tussen behoud en ontwikkeling, die ook in de beroepsuitoefening vaak tot tweespalt leidt. Aan de ene kant staan de vakgenoten die zich toeleggen op het twintigste-eeuwse en hedendaagse, op ontwerp/concept en kritiek, aan de andere kant zij die zich bezighouden met de architectuur van het verleden, historische documentatie, inventarisatie en interpretatie. Het vakgebied als geheel zou gebaat zijn bij een meer open communicatie tussen deze beide bloedgroepen. Een verdere verwijdering binnen het toch al gecompartimenteerde gebied waarop architectuurhistorici werkzaam zijn, houdt het gevaar in zich van fragmentatie, waar uiteindelijk toekomstige architectuurhistorici de dupe van zullen worden. In het bedenken van dergelijke vragen, het benoemen van problemen en het zoeken naar antwoorden ligt nog een schone taak voor de academische architectuurgeschiedschrijving, die ook in de opleiding van architectuurhistorici, en in de volgende bibliografie een ruime plaats verdient. Het zou vreemd zijn om de vele producten van architectuurhistorische nijverheid die deze bibliografie bevat, slechts op te vatten als afgeronde resultaten en niet als bouwstenen voor de evaluatie van de discipline en als vertrekpunt voor haar verdere ontwikkeling. De bibliografie geeft een waaier aan benaderingen en interessegebieden die ook toont waar de knelpunten en gaten in de kennis zitten. Het zou mooi zijn als over vijf jaar of zes jaar, uit de volgende hopelijk minstens even omvangrijke bibliografie blijkt, dat deze huidige bibliografie werkelijk gebruikt is om de architectuurgeschiedenis zelf te onderzoeken en die nog beter te positioneren in de Nederlandse ruimte en de academische wereld. In ieder geval beloven de bibliografieën die de VNK jaarlijks over een ander deelgebied laat samenstellen, op termijn een uitstekend uitgangspunt te bieden voor een diepgravend onderzoek naar de lotgevallen van de Nederlandse kunstgeschiedschrijving. Freek Schmidt Amsterdam, mei 2006 Bibliografie VNK

6 Toelichting bij de bibliografie De voorliggende bibliografie is samengesteld in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici (VNK). Doel van deze VNK-bibliografie is inzicht te bieden in de stand van het (Nederlandse) onderzoek op het gebied van de architectuurgeschiedenis en een aantal verwante vakgebieden. De bibliografie is breed opgezet en omvat een overzicht van publicaties (boeken, dissertaties, catalogi, artikelen en rapporten) die gedurende de afgelopen zes jaar (de periode ) zijn verschenen op het gebied van de geschiedenis van de (Nederlandse) architectuur, stedebouw, vestingbouw, ruimtelijke ordening, tuin- en landschapsarchitectuur, monumentenzorg en bouwhistorie. De publicaties zijn van de hand van zowel Nederlandse als buitenlandse auteurs. Daarnaast zijn publicaties opgenomen, geschreven door Nederlandse auteurs over aanverwante buitenlandse onderwerpen. De bibliografie sluit met deze opzet en indeling aan op de in 2000 gepubliceerde bibliografie, samengesteld door Marion Kuipers-Verbuijs, over de periode Tussen de in 2000 uitgegeven bibliografie en de voorliggende bestaat een wezenlijk verschil. Het uitgangspunt in 2000 om alleen publicaties van kunsthistorici op te nemen is in overleg met de VNK losgelaten. Dit uitgangspunt werd door de vorige auteurs en inleiders als niet erg bevredigend ervaren en is ook bij de andere bibliografieën van de VNK feitelijk losgelaten. De wetenschappelijke kunstgeschiedenis staat immers niet op zichzelf en ontwikkelt zich niet in een vacuüm. Verwante publicaties kunnen een belangrijke bron zijn en een impuls geven aan verder wetenschappelijk onderzoek. Door het loslaten van deze beperking wordt inzicht geboden in de ontwikkeling van het gehele vakgebied, zowel in de breedte als in de diepte. Gepoogd is een zo goed mogelijk overzicht te maken van publicaties die voor het vakgebied de moeite van het vermelden waard zijn. De selectie omvat zowel wetenschappelijke als populair-wetenschappelijke publicaties. De presentatie is hierdoor genuanceerder en gedifferentieerder geworden. De consequentie hiervan is wel dat een omvangrijke lijst is ontstaan. Deze lijst is ingeperkt door korte tijdschriftartikelen, krantenartikelen, doctoraalscripties, brochures en dergelijke niet op te nemen. Bij de selectie hebben onderwerp, omvang en beschouwend karakter een rol gespeeld. Volledigheid is binnen deze selectiecriteria wel nagestreefd (de lijst bevat een 2000-tal titels), maar bij een dergelijke brede opzet natuurlijk niet haalbaar. De bibliografie is samengesteld met behulp van het programma EndNote. Dit programma biedt diverse mogelijkheden om bestanden uit bibliotheekcatalogi te importeren, gegevens te ordenen en titels eenduidig te presenteren. Bij het samenstellen van de bibliografie werd allereerst gebruik gemaakt van PiCarta, de Nederlandse Centrale Catalogus (NCC) en Online Contents. In deze databases zijn de catalogi van de Nederlandse bibliotheken samengebracht. Deze bestanden werden systematisch doorzocht op basis van een lijst van auteurs en op onderwerp. De literatuurlijsten van belangwekkende publicaties werden vervolgens gebruikt om zo de sneeuwbal die de bibliografie al gauw werd, verder te rollen. Daarnaast is een 25-tal tijdschriften systematisch doorzocht op relevante artikelen en zijn de websites van diverse uitgevers doorgenomen op relevante boeken. Dankbaar is ook gebruik gemaakt van de bibliotheek van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. De door de Rijksdienst bijgehouden aanwinstenlijsten en tijdschriftbestanden boden talrijke aanvullingen en de bibliotheek van de Rijksdienst was de belangrijkste bron voor de in de bibliografie opgenomen bouwhistorische rapporten. Uiteindelijk omvat de bibliografie 2059 titels (1044 boektitels, 686 artikelen uit meer dan 115 tijdschriften en 329 rapporten). Aansluitend op de in 2000 gepubliceerde bibliografie is gekozen voor een indeling van de titels in een aantal onderwerpsrubrieken. Dit zijn: (I) Architectuur algemeen [377 titels], (II) Architectuur - regionaal en lokaal [543 titels], (III) Stedebouw, vestingbouw en ruimtelijke ordening [327 titels], (IV) Tuin- en landschapsarchitectuur [173 titels] en (V) Monumentenzorg en bouwhistorie [639 titels, waaronder 329 bouwhistorische rapporten]. De rubriek Architectuur is in twee subrubrieken onderverdeeld om de grote stroom van lokale en regionale publicaties te onderscheiden van titels over meer algemene onderwerpen. Belangrijke publicaties op het gebied van wooncultuur zijn opgenomen in de bibliografie onder Architectuur (algemeen, dan wel regionaal of lokaal). Voor een uitputtende Bibliografie VNK

7 bibliografie over het interieur wordt echter verwezen naar de eerdere VNK bibliografieën op het gebied Kunst en Kunstnijverheid. De bibliografie omvat voor het eerst bouwhistorische onderwerpen (opgenomen onder Monumentenzorg en Bouwhistorie). De ontwikkeling van de bouwhistorie gedurende de laatste jaren komt vooral tot uitdrukking in een gestage stroom van bouwhistorische rapporten. Aangezien deze meestal verspreid worden in een beperkte oplage, is er voor gekozen ze als aparte subcategorie op te nemen (de selectie is gebaseerd op aanwezigheid in de bibliotheek van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Er is verder voor gekozen de rubrieken niet verder uit te splitsen op onderwerp. Binnen de rubrieken zijn de publicaties alfabetisch op auteursnaam en vervolgens chronologisch op publicatiedatum geordend. In principe komt een titel maar één keer voor in de bibliografie. Tot besluit een woord van dank aan Martien Versteeg (bibliotheek Kunsthistorisch Instituut, Universiteit van Amsterdam) en Karina de Jong (Rijksdienst voor de Monumentenzorg) die mij een heel eind op weg hebben geholpen en aan Freek Schmidt die de opzet van de bibliografie, de selectiecriteria en het uiteindelijke resultaat kritisch heeft doorgenomen. Niek Smit Amsterdam, mei Bibliografie VNK

8 Bibliografie I Architectuur - algemeen Abrahamse, Jan en Tialda Haartsen 'Boerderijen in beweging', Noorderbreedte, 27 (2003), 3a, 1-47 Agricola, Esther, Kees de Graaf en Nicol van Twillert Agenda voor vernieuwing, Rotterdam 2003 Agricola, Esther en Anke van Hal Het nieuwe duurzaam bouwen, Rotterdam 2003 Agricola, Esther en Gert Jan te Velde Transformatie en het ontwerp, Leeuwarden 2003 Asselbergs, Fons, e.a. Bouwkunde. Onderwijsvisitatie Bouwkunde, Utrecht 2000 Baalman, D.H., Karel Loeff en Annelies Steltman Silogebouwen van graan- en veevoederbedrijven in Nederland, Zwolle 2004 Baalman, D.H., Janny Rodermond en Harm Tilman 'Themanummer Regionalisme', De architect, 32 (2001), 11, Baarsen, Reinier, e.a. Rococo in Nederland, Zwolle/Amsterdam 2001 Baarsen, Reinier, J. Estié en M. Zwaaf-Glazer The splendour of the Dutch interior , Amsterdam 2000 Baart, Theo Territorium, Rotterdam 2003 Baas, Henk Boerderijen in beeld, Lelystad 2005 Baker, Philippa, Emily Cole en Hans Hoogendoorn De taal van de architectuur, Kerkdriel 2002 Bakker, M.M., B.H. Coelman en H.P. Klooster (red.) Bruggen. Visie op architectuur & constructie, Utrecht 2004 Bakker, Martine George Willem van Heukelom ( ). Innovatieve constructies en sobere monumentaliteit, Rotterdam 2000 Bakkeren, Lonneke en Hans Ibelings Architecten in Nederland. Van Cuypers tot Koolhaas, Amsterdam 2005 Barbieri, S. Umberto, Leen van Duin en Jaap de Jong Honderd jaar Nederlandse architectuur Tendensen, hoogtepunten, Nijmegen 2001 Barbieri, S. Umberto, e.a. Carel Weeber, 'ex'architect, Rotterdam 2003 Beek, Marijke, Anne Bousema en Wytze Patijn Over schoonheid, architectuur, omgeving, landschap, Zwolle 2000 Beekum, Radboud van B.T. Boeyinga Amsterdamse School architect, Bussum 2003 Berens, Hetty W. N. Rose Stedenbouw, civiele techniek en architectuur, Rotterdam 2001 Bibliografie VNK

9 Berg, Auke van den en Neil Parkyn Megaconstructies. De beroemdste bouwwerken van de 20ste en 21ste eeuw, Bussum 2004 Berg, Jan Jaap, Jean Paul Baeten en Véronique Patteeuw Gewoon architectuur. Wonen in Nederland , Rotterdam 2004 Bergdoll, Barry 'Auke van der Woud: The Art of Building From Classicism to Modernity. The Dutch Architectural Debate ', Journal of the Society of Architectural Historians, 63 (2004), 3, [recensie] Bergeijk, Herman van 'Twee kopstukken uit de architectuurwereld gestorven: Bruno Zevi en Colin Rowe', De architect, 31 (2000), 2, 14 Bergeijk, Herman van W.M. Dudok, Rotterdam 2001 Bergeijk, Herman van De steen van Berlage. Theorie en praktijk van de architectuur rond 1895, Rotterdam 2003 Bergeijk, Herman van en Hans van Dijk Architectuur in Nederland. Een geschiedenis van plannen en bouwen in Nederland, , Delft 2002 Bergeijk, Herman van en Paul Scheerbart Glasarchitectuur, Rotterdam 2005 Bergen, Marina van den en Piet Vollaard Hinder en ontklontering. Architectuur en maatschappij in het werk van Frank van Klingeren, Rotterdam 2003 Bergmans, Anna 'Het Nederlands interieur in beeld ', Bulletin KNOB, 101 (2002), 3-4, 122 [recensie] Bergvelt, Dirk, Hans van Rossum en Jetse Oosterbaan Het beste van drie werelden. De architectuur van wonen en zorg, Amsterdam 2002 Berkel, Ben van, Aaron Betsky en Caroline Bos, e.a. UN Studio UN fold, Rotterdam 2002 Betsky, Aaron Landscrapers. Building with te land, Londen 2002 Betsky, Aaron, e.a. (red.) Architectuur = een boek, Rotterdam 2004 Betsky, Aaron en Jan van Hooff Dierbare ruimte. Essays van Aaron Betsky en Jan van Hooff, Hilversum 2004 Beunke-Meekes, Willy en Juliette Roding Th.W. Rueter ( ). Bouwen naar een levensideaal. Eenvoudig, harmonieus en doelmatig, Rotterdam 2003 Blijdenstijn, Roland en Ronald Stenvert Bouwstijlen in Nederland , Nijmegen 2000 Blokhuis, Marleen, Els Hoek, Meta Knol en Roman Koot Theo van Doesburg. Oeuvrecatalogue, Utrecht 2000 Bock, Manfred, Vincent van Rossem en Kees Somer Bouwkunst, stijl, stedebouw. Van Eesteren en de avant-garde, Rotterdam 2001 Boer, D. de Architectuurgeschiedenis, Groningen 2003 Bohlin, Boerje en Badeloch Noldus Stadspaleizen en buitenplaatsen. Nederlandse bouwkunst in Zweden, Stockholm 2002 Bok, P. de Stof tot stof. Begraafplaatsen in Nederland, Amsterdam 2003 Bibliografie VNK

10 Borggrefe, Heiner, Thomas Fusenig en Barbara Uppenkamp (red.) Tussen stadspaleizen en luchtkastelen. Hans Vredeman de Vries en de renaissance, Gent/Amsterdam 2002 Bosma, Koos 'H.P. Berlage's Pantheon der Menschheid', Jaarboek van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, 13 (2002), Bosma, Koos 'Manfted Bock, Vincent van Rossem en Kees Somer: Bouwkunst, Stijl, Stedebouw. Van Eesteren en de avant-garde', De architect, 33 (2002), 7-8, 60 [recensie] Bosma, Koos 'In search for the perfect airport', in: Vegesack, A. von en J. Eisenbrand (red.), Airworld, design and architecture for air travel, Wheil am Rhein 2004, Bosma, Koos, Dorine van Hoogstraten en Martijn Vos Housing for the millions. John Habraken and the SAR ( ), Rotterdam 2000 Bosman, Lex 'Nieuwe media en oude architectuur. Drie bisschopskerken op CD-Rom gepresenteerd', Bulletin KNOB, 100 (2001), 2, Bosman, Lex The power of tradition. Spolia in the architecture of St. Peter's in the Vatican, Hilversum 2004 Bouman, Ole 'Architectuur gaat door voor de langzaamste kunst, daar dreigt verandering in te komen; architectuur die geen tijd kost, maar tijd oplevert, tijd voor architectuur', Archis, 18 (2003), 2, Bouman, Ole 'Bemoei je met je eigen zaken. Een kleine analyse van de "single issue space"', Archis, 18 (2003), 6, Bouman, Ole 'Borderline Syndrome', Archis, 18 (2003), 5, Bouman, Ole 'Dat is nog eens een einde van de geschiedenis', Archis, 18 (2003), 4, Bouman, Ole 'Euroferno. Architectuur voor het Europese volk', Archis, 18 (2003), 1, Bouman, Ole 'Ik of de chaos', De gids, 166 (2003), 4, Bouman, Ole 'Woekeren met de ruimte. Architectuurbeleid tussen droom en daad', Archis, 18 (2003), 6, Bouman, Ole 'Krimp, kramp, bekrompenheid', Archis, 19 (2004), 1, Bouman, Ole 'Op het kerkhof der goede bedoelingen', Archis, 19 (2004), 5, Bouw, Matthijs en Joost Meuwissen 'Architectuur zonder dwang. De cirkel', Archis, 15 (2000), 5, Brasser, Fons en Henk van der Veen Water towers, watertorens, wassertürme, Rotterdam 2005 Breedveldt Boer, Inge Maria Tekenen en vasseren. Het bedrijf van Jan Peter van Baurscheit ( ) en de architectuur in het tweede kwart van de achttiende eeuw, Utrecht 2003 [diss.] Brinkman, Els, Andrew May en Michelle Provoost Wimby! Welcome into my backyard!, Rotterdam 2000 Bibliografie VNK

11 Brinkman, Els en Linda Vlassenrood Reality machines. Het alledaagse weerspiegeld in hedendaagse Nederlandse architectuur, fotografie en vormgeving, Rotterdam 2003 Broekhuizen, Dolf De Stijl toen, J.J.P. Oud nu. De bijdrage van architect J.J.P. Oud aan herdenken, herstellen en bouwen in Nederland ( ), Rotterdam 2000 Broekhuizen, Dolf Openluchtscholen in Nederland. Architectuur, onderwijs en gezondheidszorg, , Rotterdam 2005 Brouwer, Petra 'Een souvenir uit Cardiff. Over geschiedenis, massa en waarneming in de negentiende eeuw', Feit en fictie, (2000), 4, Brouwer, Petra 'Spilzucht van tijd. Over nut en noodzaak van anachronismen', De Witte Raaf, 16 (2001), 94, Burkom, Frans van Michel de Klerk. Bouw- en meubelkunstenaar , Rotterdam 2000 Burkom, Frans van 'Michel de Klerk', Biografisch woordenboek van Nederland, 5 (2001), Burkom, Frans van, Karin Gaillard en Eloy Koldeweij, e.a. Leven in toen. Vier eeuwen Nederlands interieur in beeld, Zwolle 2001 Buurman, Marlies en Maarten Kloos Mooi van binnen. Mart Stamprijs voor interieurarchitectuur , Amsterdam 2001 Buurman, Marlies en Maarten Kloos (red.) Bij wijze van kijken, Rotterdam 2000 Calabrese, Luisa Maria en Francine Houben (red.) Mobility. A room with a view, Rotterdam 2003 Camp, Peter Gebouwen met een ziel, Amsterdam 2003 Carasso-Kok, Marijke, Carry van Lakerveld en Corrie Boschma-Aarnoudse, e.a. Een curieus werck. Oorlog en vrede verbeeld in een zeventiende-eeuwse maquette, Hilversum 2003 Caso, Donadei Rebeca en Alexander Tzonis Calatrava bridges, Londen 2005 Cate, Gerda ten en Wout Eijkelenboom EGM architecten, Rotterdam 2003 Chambers, Marlene, C. Willemijn Fock en Mariët Westermann (red.) Art & home. Dutch interiors in the age of Rembrandt, Denver/Zwolle 2001 Cieraad, Irene Vanbinnenuit. Interieurarchitectuur in ontwikkeling, Bussum 2001 Cieraad, Irene, Karin Gaillard en Jaap Huisman Honderd jaar wonen in Nederland , Rotterdam 2000 Claassen, Tonny A. Bodon ( ). Llichtheid en transparantie. Architectuur als dienend ambacht, Rotterdam 2001 Clegg, M.D. en Paul Rem Hofmeubilair. Negentiende-eeuwse meubelen uit de collectie van Paleis Het Loo, Apeldoorn 2003 Coelman, B.H. Beweegbare bruggen en hun levensduur, Utrecht 2001 Coenen, Jo en Willem K. Coumans Architect van het verlangen. Laurens Bisscheroux in zijn tijd, Rotterdam 2001 Bibliografie VNK

12 Colenbrander, Bernard Frans van Gool. Leven en werk, Rotterdam 2005 Coomans, Thomas 'Marie-Thérèse van Thoor: Het gebouw in Nederland. Nederlandse paviljoens op de wereldtentoonstellingen ', Bulletin KNOB, 100 (2001), 1, [recensie] Coomans, Thomas 'De middeleeuwse bedelordearchitectuur in Nederland', Bulletin KNOB, 101 (2002), 6, Coomans, Thomas Abdijmolens tussen Rijn en Schelde, Utrecht 2003 Coomans, Thomas 'The medieval architecture of Cistercian nunneries in the Low Countries', Bulletin KNOB, 103 (2004), 3, Coumans, Paul, Mireille Cohendy, Hans Ibelings en Felicity Lunn Interior view. Architectuur als bron voor verbeelding, Amersfoort 2004 Craen, Hilde van en Annemieke Kylstra-Wielinga Leven in een kasteel, Houten 2000 Cruyningen, Piet van, e.a. Het boerderijenboek, Zwolle 2003 Cruyningen, Piet van en Eloy Koldeweij Binnen bij boeren. Wonen en werken in historische boerderijen, Zwolle 2003 Dekker, Jeannet en Neil Parkyn De zeventig beroemdste bouwwerken van de wereld jaar van bijzondere architectuur en bouwtechniek, Bussum 2002 Deleu, Jozef, Hans Ibelings en Francis Strauven Hedendaagse architecten in Nederland en Vlaanderen, Rekkem 2000 Derks, Axel, Jan Jaap Kuyt en Juliette Roding A.J. Kropholler ( ). Terugkeer tot de Hollandse architectuurtraditie, Rotterdam 2002 Derwig, Jan en Mariëlle Hageman De Nederlandse architectuur , Bussum 2004 Dettingmeijer, Rob 'Wolfgang Pehnt. Die Architektur des Expressionismus', Jong Holland, 16 (2000), 4, Dettingmeijer, Rob 'Een grote tentoonstelling, een flinterdunne sculptuur en een dik leesboek. Het raadsel J.J.P. Oud', Archis, 16 (2001), 4, Dettingmeijer, Rob 'De kerk uit het midden. Van godshuis tot 'een of ander huis'. Het belang van de kerken in de Wederopbouw', Bulletin KNOB, 101 (2002), 1, 1-15 Dettingmeijer, Rob 'Van Europese stad tot Vinexvesting. Het nieuwe traditionalisme in Nederland', Archis, 19 (2004), 5, Dettingmeijer, Rob en Arjen Oosterman 'Tentoonstelling UN-studio onthullend verhullend', Archis, 17 (2002), 4, Devreese, Jozef. T. en Guido Vanden Berghe Wonder en is gheen wonder. De geniale wereld van Simon Stevin , Leuven 2003 Dijk, Jan van, Hans Ibelings, Joline Korthoven en Pieter Wester Inbo. De metamorfose van een bureau, Woudenberg 2004 Dijke, Charlotte ten, Bart Mispelblom Beyer en Ton Verstegen Tangram architekten, Amsterdam 2000 Bibliografie VNK

13 Dikken, Judy den en Juliette Roding Liem Bwan Tjie ( ). Westerse vernieuwing en oosterse traditie, Rotterdam 2002 Don, Peter (red.) De bouwkunst vereeuwigd. Fotografie voor monumentenzorg. Jaarboek monumentezorg, Zwolle 2000 Donkers, Cees 'De lessen van Dudok', Stedebouw & ruimtelijke ordening, 84 (2003), 3, Dorman, Ewoud en Wouter Vanstiphout Too blessed to be depressed. Crimson architectural historians , Rotterdam 2002 Duin, Emmar van, Sophie van Ginneken en Annuska Pronkhorst De Amsterdamse School, Alphen aan den Rijn 2003 Dullemen, C.J. van 'Charles Prosper, Wolff Schoemaker en de Architectuur in Nederlands-Indië', Bulletin KNOB, 104 (2005), 6, Dunk, Thomas H. von der 'De 'zotte trotsheid' van een vreemdeling. Cornelis Ploos van Amstel contra Cornelis Rauws', Maandblad Amstelodamum, 87 (2000), 2, Dunk, Thomas H. von der De Maandelijkse Nederlandsche Mercurius en de rol van zijn architectuurprenten bij de verbreiding van de kennis van de vaderlandse bouwkunst, Amsterdam 2000 Dunk, Thomas H. von der 'Het patriotse bouwen. Een poging tot vaderlandslievende architectuur aan het einde van de achttiende eeuw', Tijdschrift voor geschiedenis, 113 (2000), 1, 5-29 Dunk, Thomas H. von der 'Reizen naar het Oosten. Jacob Otten Husly en andere Nederlanders in Bentheim en Burgsteinfurt op het laatst van de achttiende eeuw', De Achttiende Eeuw, 33 (2001), 1, Dunk, Thomas H. von der Een Duits architect in Rotterdam in de republiek. De Reiseanmerkungen van Leonhard Christoph Sturm ( ), z.pl Eck, Caroline van Germain Boffrand. Book of Architecture. Containing the general principles of the art and the plans, elevations and sections of some of the edifices built in France and in foreign countries [vert. van Germain Boffrand, Livre d'architecture, Paris 1745], Aldershot 2002 Eck, Caroline van (red.) British architectural theory , an anthology of texts, Aldershot 2003 Eck, Caroline van en Edward Winters (red.) Dealing with the visual. Art history, aesthetics and visual culture, Aldershot 2005 Egmond, Florike en Hans Ibelings Onmoderne architectuur. Hedendaags traditionalisme in Nederland, Rotterdam 2004 Elderen, Rosa van, Annemieke Kylstra-Wielinga en Maarten Jan Vos Nederlandse kastelengids, Wijk bij Duurstede 2001 Eldik, Cor van, Michel Bakker en Meindert Stokroos, e.a. ANWB monumentenboek Nederland, Den Haag 2003 Eliëns, Titus M. Het Art Nouveau Art Deco boek. Nieuwe Kunst, Amsterdamse School, Haagse School en Het Nieuwe Wonen, Zwolle 2003 Essen, Gea van 'De liassen van Cornelis Brize', Maandblad Amstelodamum, 89 (2002), 2, Ex, Nicole en Frits Scholten De Prins en De Keyser. Restauratie en geschiedenis van het grafmonument voor Willem van Oranje, Bussum 2001 Bibliografie VNK

14 Ferlenga, Alberto, Hans van der Laan en Paola Verde Dom Hans van der Laan. Works and words, Amsterdam 2001 Fischer, P.M. Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw, Alphen aan den Rijn 2005 Fock, C. Willemijn 'The décor of domestic entertaining at the time of the Dutch Republic', Nederlandsch Kunsthistorisch Jaarboek, 51 (2001), Fock, C. Willemijn 'Abraham Meertens. Een eigenzinnig ontwerper', in: Heyning, K. en G. van Herwijnen (red.), "Om prijs en plaats". De Middelburgse Teeken Academie , Middelburg 2004, 27-34, Fock, C. Willemijn, Titus M. Eliëns, Eloy F. Koldeweij en Jet Pijzel-Dommisse Het Nederlandse interieur in beeld, , Zwolle 2001 Franken, Jörg en Wendy van der Torre 'Notariële akten als bron. De historische ontwikkeling van buitenplaatsen', Historisch-geografisch tijdschrift, 20 (2002), 3, Frankenhuis, Maarten 'Dierentuinarchitectuur', Maandblad Amstelodamum, 88 (2001), 6, Freeman, Michael, Liane Lefaivre en Alexander Tzonis Systemes conceptuels de l'architecture en France de 1650 à Galema, Wijnand en Gaby Hutjes E.H. Kraaijvanger ( ), H.M. Kraaijvanger ( ). Tussen traditionalisme en modernisme. Op zoek naar schoonheid voor een moderne wereld, Rotterdam 2000 Gameren, Dick van, Bjarne Mastenbroek en Michaël Snitker, e.a. Prototype > experiment. Van Gameren Mastenbroek. De architectengroep, Rotterdam 2001 Gautier, Caroline, Arne van Herk, Hans Ibelings en Sabien de Kleijn Van Herk en De Kleijn Tools and architecture, Rotterdam 2004 Gautier, Caroline, Hans Ibelings en Robyn de Jong Dalziel Claus en Kaan, Rotterdam 2001 Geluk, Marit en Ernst von Meijenfeldt Verborgen ruimte. De ontdekking van ondergrondse architectuur, Gouda 2002 Geneste, David, Albert Gielen en Rick Wassenaar L. van der Laan ( ), J.A. van der Laan ( ). Een katholieke architectenfamilie, rechtzinnig, maar veelzijdig en pragmatisch, Rotterdam 2002 Geneste, David, Iris van der Horst en Juliette Roding J. Verheul Dzn ( ). Voor iedere periode, locatie of functie een passend ontwerp, Rotterdam 2003 Gerlagh, Wim, Sjaak Hubregtse en Lieske Tibbe, e.a. William Morris in Nederland, een bibliografie. Geschriften van en over William Morris verschenen in het Nederlands taalgebied, , Leiden 2003 Gerritsen, Elske Architectuurtekeningen. De tekening in de zeventiende-eeuwse ontwerp- en bouwpraktijk in de Noordelijke Nederlanden, Utrecht 2004 [diss.] Ghaït, Laila, Herman Hertzberger en Ina Rike Lessons for students in architecture, Rotterdam 2001 Giannisi, Phoebe en Alexander Tzonis Classical Greek architecture. The construction of the modern, Parijs 2004 Bibliografie VNK

15 Gielen, Albert Ad van der Steur ( ). Zorgvuldig en met kleine stapjes vooruit. Architect tussen traditie en vernieuwing, Rotterdam 2002 Gielen, Albert en Juliette Roding A.C. Nicolaï ( ). Bouwstenen voor een moderne woonomgeving, Rotterdam 2004 Giesen, Maurits, Jeroen Hofman, Jaap Huisman en Aad Speksnijder Industrieën, Industries, Rotterdam 2004 Ginneken, Sophie van, Willemijn van Helbergen en Maarten Jan Hoekstra Dudok. Een bouwmeester in beeld, Alphen aan den Rijn 2005 Goedings, Truusje, Herman van Run en Geraart Westerink Otto B. de Kat. Leven en werk , Bussum 2002 Goossens, Eymert Jan, Koen Ottenheym en Yvette Rosenberg Tilman van Gameren Een Hollandse architect aan het hof van Polen, Amsterdam 2002 Goudeau, Jeroen Nicolaus Goldmann ( ) en de wiskundige architectuurwetenschap, Groningen 2005 [diss.] Grieken, L. van, P.D. Meijer en A. Ringer Harry Elte Phzn ( ). Architect van de joodse gemeenschap tijdens het interbellum, Rotterdam 2001 Groen, Bert 'Het oude Rome en het 'nieuwe Rome'. De christelijke kerk in het Byzantijnse rijk', Spiegel historiael, 39 (2004), 3-4, Groenendijk, Paul en Piet Vollaard Gids voor moderne architectuur in Nederland, Rotterdam 2000 Groenendijk, Paul en Piet Vollaard Gids voor hedendaagse architectuur in Nederland, Rotterdam 2004 Groenendijk, Paul, Piet Vollaard en Nico Out De plek, plaats en tijd in de architectuur, Tilburg 2000 Gronowicz, K., C. Heuer en P.S. Zimmerman 'Hans Vredeman de Vries ( )', Bulletin KNOB, 100 (2001), 1, 2-40 Gruenhagen, Harm en Hans Ibelings Een beeld van een eeuw. Vijftig hoogtepunten uit honderd jaar sociale woningbouw, Hilversum 2000 Ham, Willem van der Meester van de zee. Johan van Veen ( ) waterstaatsingenieur, z.pl Harmanni, Richard 'Schilderingen in interieurs (ca )', Monumenten, 25 (2004), 7/8, 6-9 Hartigh, Edith den en Sietse van der Hoek, e.a. Boerenbouw. Monumenten van het agrarisch bedrijf, Amsterdam 2003 Heijmans-van Bruggen, Mariska, Madelon de Keizer en Erik Somers (red.) Utopie. Utopisch denken, doen en bouwen in de twintigste eeuw, Zutphen 2002 Hekkema, Herma Uitvaartcultuur als ontwerpopgave. Situering en architectuur van funeraire functies in een veranderende samenleving. Een ideeënprijsvraag voor studenten, Zwolle 2002 Hekkema, Herma, Gerlinde Groenewold en Dick Siersema Gerriet Postma tot de kleurrijke grens, Groningen 2001 Hekking, Wiet, e.a. Hein Stolle. Architect, meubelontwerper, verteller, Amsterdam 2004 Bibliografie VNK

16 Hellinga, Helma, Dorine van Hoogstraten en André van der Velden Ernest Groosman. Bouwer met grenzeloze ambities, Rotterdam 2001 Hendriks, Ben Nederlandse kastelen. Interessante bijzonderheden over Nederlandse kastelen, borgen, havezaten, stinsen, paleizen, buitenplaatsen en adellijke woningen, Duiven 2001 Henket, Hubert Jan en Hilde Heynen Back from Utopia. The challenge of the Modern Movement, Rotterdam 2002 Hermans, Lex 'De lijst van Meerman. Over de aanzetten tot artistieke innovatie in het Koninkrijk Holland en de nieuwe oriëntatie op Rome in de bouwkunst rond 1800', Kunstlicht, 22 (2001), 2-3, 11 Hermans, Lex Alles wat zuilen heeft is klassiek. Classicistische ideeën over bouwkunst in Nederland , Rotterdam 2005 Hertzberger, Herman Space and the architect. Lessons in architecture 2, Rotterdam 2000 Hertzberger, Herman, e.a. Cultuur onder dak. Shelter for culture. Herman Hertzberger & Apeldoorn, Rotterdam 2004 Hertzberger, Herman en Birgit Lutosch Articulations, München 2002 Heuvel, Charles van den 'De huysbou'. A reconstruction of an unfinished treatise on architecture, town planning and civil engineering by Simon Stevin, Amsterdam 2005 Heuvel, Charles van den, Koen Ottenheym en Annemie de Vos 'Propaganda voor staat en huis. Maurits en de bouwkunst', in: Zandvliet, Kees (red.), Maurits. Prins van Oranje, 2000, , Heynen, Hilde Dat is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam 2001 Hinte, Ed van, Marc Neelen en Jacques Vink, e.a. Smart architecture, Rotterdam 2003 Hinterleitner, Jutta, Gert Staal en Jouke van der Werf Asking questions. 10 years of architectural design at the Gerrit Rietveld Academy, Rotterdam 2004 Hoekstra, Rixt Building versus Bildung. Manfredo Tafuri and the construction of a historical discipline, Groningen 2005 Hof, Jan van 't 'Roze, witte, zwarte en blauwe nonnen. Kloosterenclaves en hun bewoners', Cuypersbulletin, 7 (2001), 2, Holsappel, Eveline Ida Falkenberg-Lieferinck (1901). De rotan stoel als opmaat voor een betere woninginrichting, Rotterdam 2000 Hoogendoorn, Hans en Ernest Kurpershoek Huizen van Nassau. Een gids langs de kastelen en paleizen van een vorstengeslacht, Den Haag 2002 Hoogerwerf, Walter, H. Knijtijzer en Juliette Roding H. Knijtijzer ( ). Architectonische waarden, achter de rooilijn verscholen, Rotterdam 2000 Hoogewoning, Anne, Hans Ibelings en Ingrid Oosterheerd, e.a. Het kunstmatig landschap. Hedendaagse architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur in Nederland, Rotterdam 2000 Hoogewoud, Guido 'De geschakeerde stad. De infrastructuur van het geloofsleven ', in: Bakker, Martha, Renée Kistemaker en Henk van Nierop, e.a. (red.), Amsterdam in de tweede gouden eeuw, Bussum/Amsterdam 2000, Bibliografie VNK

17 Hoogewoud, Guido 'De gezonde stad. Ziekenhuizen, openbare hygiëne en sport', in: Bakker, Martha, Renée Kistemaker en Henk van Nierop, e.a. (red.), Amsterdam in de tweede gouden eeuw, Bussum/Amsterdam 2000, Hoogstraten, Dorine van Vuurtorens, betrouwbare bakens, inspirerend erfgoed, Alphen aan den Rijn 2000 Hoogstraten, Dorine van Villa's in Nederland. Onder architectuur gebouwde huizen , Alphen aan den Rijn 2002 Hoogstraten, Dorine van Dirk Roosenburg. Architect , Rotterdam 2005 Hooimeijer, Fransje en Annuska Pronkhorst Hendrik Petrus Berlage. Een bouwmeester in beeld, Alphen aan den Rijn 2002 Huisman, Jaap 'De wereld van Manga en Bunraku. Japanse architectuur en stedenbouw', Vitrine, 13 (2000), 7, Huisman, Jaap 'De maker van het woon-fort. J.J.P. Oud', Vitrine, 14 (2001), 4, Huisman, Jaap 'Interview met de Rijksbouwmeester, Jo Coenen. 'Van de tien Grote Projecten moeten we kunnen leren'', Smaak, blad voor de rijkshuisvesting, 2 (2002), 5, 8-10 Huisman, Jaap en Patrick Spijkerman Droomhuizen, Blaricum 2001 Hulsman, Bernard De krul en andere modes in de architectuur, Amsterdam 2005 Hurk-van Haagen, Trudy van den K. van der Gaast ( ). Transparantie en onverhulde constructies, Rotterdam 2004 Ibelings, Hans 'Experimenten met traditionele middelen. Het werk van Soeters Van Eldonk Architecten', Ons erfdeel, 43 (2000), 1, Ibelings, Hans 'Expo 2000 Hannover. Nederland steelt de show', Archis, 15 (2000), 7, Ibelings, Hans 'Na het postmodernisme. Less aesthetics, more ethics', Archis, 15 (2000), 8, Ibelings, Hans Van den Broek en Bakema Architectuur en stedenbouw. De functie van vorm, Rotterdam 2000 Ibelings, Hans 'Glorieuze lompheid. Het "zware oeuvre" van Neutelings Riedijk Architecten', Ons erfdeel, 44 (2001), 1, Ibelings, Hans Meyer en Van Schooten Architecten, Rotterdam 2001 Ibelings, Hans De Architectengroep, Amsterdam 2002 Ibelings, Hans Supermodernism. Architecture in the age of globalization, Rotterdam 2002 Ibelings, Hans Nederlandse architectuur van de 20ste eeuw, Rotterdam 2003 Ibelings, Hans Zwarts en Jansma Architecten , Rotterdam 2003 Ibelings, Hans 'In the Kingdom of the Netherlands. A province of architecture', Architectural design, 74 (2004), 1, Bibliografie VNK

18 Ibelings, Hans 'Een passie voor het nooit vertoonde. Rem Koolhaas & OMA', Ons erfdeel, 48 (2005), 2, Ibelings, Hans 'Samenhang in de stad. Architectuur en stedenbouw van Jo Coenen', Ons erfdeel, 48 (2005), 5, 1 Ibelings, Hans en Egbert Koster, e.a. Atelier Pro, Rotterdam 2001 Ibelings, Hans en Erna van Sambeek Van Sambeek & Van Veen Architecten. Vrijheid van ordening, Rotterdam 2005 Ibelings, Hans en Kim Zwarts Jacq. de Brouwer. Bedaux de Brouwer architecten, architectuur , Rotterdam 2004 Jager, Ida 'Wytze Patijn en het Rijksbouwmeesterschap', Archis, 15 (2000), 2, Jans, Everhard en Zeno Kolks De kerken van Jan Jans. Periode , Enschede 2000 Jans, Everhard en B.M. Oostendorp 'Ornamenten en windvanen', Bulletin KNOB, 99 (2000), 5, 208 [recensie] Janssen, G.B. Landelijke bouwkunst in het jaar van de boerderij, z.pl Jong, Ad de 'Follies. Dorpen en marktpleinen, de visuele boodschap van traditionele bouwkunst in de 19de eeuw', Spiegel historiael, 39 (2004), 1, Jong, Sigrid de J.H. Leliman ( ). Eclecticisme als ontwerpmethode voor een nieuwe bouwkunst, Rotterdam 2001 Jonge, Krista de en Gustaaf Janssens Les Granvelle et les anciens Pays-Bas, Leuven 2000 Jonge, Krista de, Joris Snaet en Annemie de Vos Bellissimi ingegni, grandissimo splendore. Studies over de religieuze architectuur in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de 17de eeuw, Leuven 2000 Jonge, Krista de en Dirk van de Vijver Ingenieurs en architecten op de drempel van een nieuwe tijd ( ), Leuven 2003 Karstkarel, Peter 'Nieuwe boerderijen in Fryslân. Prikkelende incidenten', Noorderbreedte, 27 (2003), 3A, Kesteren, Ronald van Het verlangen naar de Middeleeuwen. De verbeelding van een historische passie, Amsterdam 2004 [diss.] Kint, Johanna Expo 58 als belichaming van het humanistisch modernisme, Rotterdam 2001 [diss.] Kleijn, Koen, Jos Smit, Paul Spies en Claudia Thunnissen Nederlandse bouwkunst. Een geschiedenis van tien eeuwen architectuur, Alphen aan den Rijn 2004 Kloos, Maarten Was getekend, de architect, Amsterdam 2004 Koninkx, Désirée en Barbara Laan 'Het rijk der verbeelding. Romans en novellen als bron voor kunsthistorisch onderzoek naar het negentiende- en twintigsteeeuwse woonhuisinterier ( )', Jaarboek Cuypersgenootschap, 16 (2000), Korthals Altes, Harm Jan Tuinsteden. Tussen utopie en realiteit, Bussum 2004 Bibliografie VNK

19 Kos, Anton en Karel Loeff Huizen, boeren, vissers, bouwers, Huizen 2002 Kroesen, J.E.A., Jan R. Luth en Arie L. Molendijk (red.) Religieuze ruimte. Kerkbouw, kerkinrichting en religieuze kunst, Zoetermeer 2002 Kruidenier, Michiel Z.D.J.W. Gulden ( ), M. Geldmaker ( ). Specialisten in volkshuisvesting, Rotterdam 2003 Kruidenier, Michiel en Annet Pasveer F.A. Warners ( ). Pionier van het etagehuis, Rotterdam 2004 Kuiper, Yme en Rob van der Laarse (red.) Beelden van de buitenplaats. Elitevorming en notabele levensstijl in Nederland in de negentiende eeuw, Hilversum 2005 Kuipers-Verbuijs, Marion Bibliografie, architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening, tuin- en landschapsarchitectuur, monumentenzorg door Nederlandse kunsthistorici, , Amsterdam 2000 Kuipers, Marieke Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedebouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwolle 2002 Kuper, Marijke Mart van Schijndel. Kleurrijk architect, Rotterdam 2003 Laan, Barbara 'De heilige cultus van het wonen', Jaarboek Cuypersgenootschap, 16 (2000), 7-11 Laan, Barbara (red.) Achter gesloten deuren. Bronnen voor interieurhistorisch onderzoek Jaarboek Cuypersgenootschap, Rotterdam 2000 Laarakkers, Ingeborg '2003. Jaar van de boerderij', Tussen Vecht en Eem, 21 (2003), 1/2, Landheer, Hugo Kerkgebouw op krediet. De financiering van de kerkbouw in het aartspriesterschap Holland en Zeeland en de bisdommen Haarlem en Rotterdam gedurende de periode , Nijmegen 2004 [diss.] Leer, Kees van der en Ton van Strien Hofwijck. Het gedicht en de buitenplaats van Constantijn Huygens, Zutphen 2002 Leeuwen, Wilfred van 'Een architect in de ramsj. Notities bij het werk van Edouard Niermans ( )', Cuypersbulletin, 11 (2005), 2, 4-9 Lefaivre, Liane en Alexander Tzonis Tropical architecture. Critical regionalism in the age of globalization, Chichester 2001 Lefaivre, Liane en Alexander Tzonis Die metaphorische Form. Formfindung zwischen Geometrie und biomorphen Analogien. Der schöpferische Prozess von Santiago Calatrava 2002 Lefaivre, Liane en Alexander Tzonis Critical regionalism. Architecture and identity in a globalized world, München 2003 Lefaivre, Liane en Alexander Tzonis The emergence of modern architecture. A documentary history, from 1000 to 1810, Londen 2004 Leupen, Bernard Ontwerp en analyse, Rotterdam 2005 Leupen, Bernard Kader en generieke ruimte. Een onderzoek naar de veranderbare woning op basis van het permanente, Rotterdam 2002 [diss.] Lochem-van der Wel, Sandra van en Henk van Lochem 'Luchtwachttorens. Militair erfgoed uit de Koude oorlog', Historisch-geografisch tijdschrift, 18 (2000), 3, Bibliografie VNK

20 Lochem-van der Wel, Sandra van en Henk van Lochem 'Luchtwachttorens. Zeldzaam militair erfgoed uit de Koude Oorlog', Saillant, 5 (2003), 3, Loggers, Tineke Wattjes en de Nieuwe Bouwkunst. Prof. ir. J.G. Wattjes ( ). Publicist en architect, Zutphen 2005 Lombaerde, Piet (red.) Hans Vredeman de Vries and the artes mechanicae revisited, Turnhout 2005 Louter, Floortje en Ed van Savooyen Parkeren op niveau. De parkeergarage als ontwerpopgave, Bussum 2005 Mare, Heidi de Het huis en de regels van het denken. Een cultuurhistorisch onderzoek naar het werk van Simon Stevin, Jacob Cats en Pieter de Hooch, Amsterdam 2003 [diss.] Medema, Geert '"Het is een stadswerk, daar word niet nagesien". Aspecten van bouwbeleid en -praktijk van Hollandse steden gedurende de achttiende eeuw', Bulletin KNOB, 104 (2005), 5, Meijer, Peter Hekken in Nederland, Zwolle 2002 Meischke, R. 'Beschouwingen rond de huizencollectie van de Vereniging Hendrick de Keyser', Bulletin KNOB, 99 (2000), 6, Meischke, R. en H.J. Zantkuijl 'De wederopbouw van kastelen en buitenhuizen na circa Met centraal het Huis te Capelle bij Rotterdam', Bulletin KNOB, 104 (2005), 4, Meischke, R., H.J. Zantkuijl en P.T.E.E. Rosenberg Huizen in Nederland. Architectuurhistorische verkenningen aan de hand van het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser. Deel IV. Utrecht, Noord-Brabant en de oostelijke provincies, Zwolle 2000 Mens, Noor Rob Ligtvoet architect, Rotterdam 2000 Mens, Noor 'Bouwkunst, Stijl, Stedebouw. Van Eesteren en de avantgarde', Stedebouw & ruimtelijke ordening, 83 (2002), 2, [recensie] Mens, Noor De architectuur van het psychiatrisch ziekenhuis, Wormer 2003 Mens, Noor, Vladimir Stissi, Annet Tijhuis en Cor Wagenaar 'De architectuur van het ziekenhuis. Transformaties in de naooorlogse ziekenhuisbouw in Nederland', De architect, 31 (2000), 3, 76 Metz, Tracy, e.a. Bouwen aan de snelweg, Rotterdam 2002 Meuwissen, Joost 'Le futur du classique. Extension d'une maison près d'eindhoven, Pays-Bas. One Architecture', L'architecture d'aujourd'hui, (2002), 343, Mézil, Éric en Kim Zwarts Charles Vandenhove. Art in architecture, Gent/Amsterdam 2005 Middelaar, I. van (red.) Utopie. Utopisch denken, doen en bouwen in de twintigste eeuw, Zutphen 2002 Molema, Jan 'De zaak Wijdeveld versus Duiker', Maandblad Amstelodamum, 92 (2005), 5, Molle, Marcel, Wouter Vanstiphout en Cassandra Wilkins Profession architect. De Architekten Cie, Rotterdam 2002 Bibliografie VNK