deinhoud I 4 HANDBOEK VOOR EEN NIEUWE POLITIEKE KLASSE

Transcriptie

1

2 deinhoud 4 IMAGO POLITIEKE PARTIJEN "De marketing van de politiek is de beslissende factor in de verkiezingsstrijd geworden. De lijsttrekker is slechts een reclame-instrument. Een '/eading character' waar het hele produkt aan op wordt gehangen. Inderdaad, een Camel Man, die gelukkig wel iets zegt: namelijk die woorden die goed vallen. Communicatie-adviseur G.P. Hermans legt uit hoe politieke partijen zichzelf het beste kunnen verkopen. I 4 ILLEGALE ARBEID Nederland kent een omvangrijke 'onderwater-economie'. Sinds kort doet de overheid verwoede pogingen om de illegale arbeid te bestrijden. "De problemen in de confectie en andere arbeidsintensieve sectoren zijn niet nieuw. Ze zijn zo oud als het kapitalisme zèlf " Een reportage van Hans Krikke overhet falend beleid van de overheid. 35 OORLOGSVERWERKING "Je stompt af. Zo'n puur antisemitische brief van Rost van Tonningen- ik beschouw alle joden als ongedierte' - dat zie ik niet meer als bijzonder." Een interview met David Barnouw, stafmedewerker van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie en uitgever van het definitieve Anne Frankdagboek. 26 EMOTIE-TV Dramaturg Marijn van der Jogt raakte in de ban van de tvprogramma's die volgens de cultureel-correcte elite zo platvloers op de gevoelens van de kijker inspelen. "De zoektocht naar pijnlijke plekken, naar wonden en littekens, wordt gedreven door het verlangen naar heling. Eigenlijk is dat een prachtig, bijna religieus streven." 40 INDUSTRIEPOLITIEK "Ter linkerzijde heeft lange tijd de angst geheerst dat nadruk op industrie ten koste zou gaan van het milieu. Het sommetje 'industrie x extra aandacht = extra milieuvervuiling' is snel gemaakt, en roept schrikbeelden op van stinkende schoorstenen, geestdodend werk, hoog energieverbruik en van bergen onverwerkt afval", aldus Winfried Ruigrok en Rob van Tulder HANDBOEK VOOR EEN NIEUWE POLITIEKE KLASSE In samenwerking met politiek-cultureel centrum DE BALIE biedt DE HELLING hierbij alle lezers gratis een aflevering van het tijdschrift DE MIDDENPAGINA aan. In de vorm van een verklarende woordenlijst verschijnen in twaalf pagina's alle gruwelijke en schitterende woorden ten tonele die het huidige politieke spraakgebruik zijn binnengeslopen.

3 COMMENTAAR 9 De politieke cultuur van verkiezingsprogramma's Henk Krijnen 20 Burgers en hun niet altijd te waarborgen recht op veiligheid Hans Bunkers GELD 30 De afwezigheid van democratisch toezicht op het bankwezen Leo van Eerden RUBRIEKEN 25 Column 45 Column Jantine Oldersma Karin Spaink 46 WB-berichten ACHTERPAGINA Tom Schreuder 10 BURGERS EN POLITICI Politicoloog /do de Haan gaat na hoe de burger wordt opgevoerd in de recente verkiezingsprogramma's. "Eind jaren vijftig sprak men vooral over 'soberheid' en 'tevreden consumenten', in de eerste helft van de jaren zeventig voortdurend over 'participatie' en 'mentaliteitsverandering'. En nu dan over 'zelfstandige burgers' en 'burgerschap'." COLOFON De Helling, tijdschrift voor linkse politiek, is een onafhankelijk politiek magazine met belangstelling voor ontwikkelingen op het sociale en culturele vlak. Het wil een algemeen medium zijn voor linkse politieke meningsvorming en publieke debatten beïnvloeden. De Helling verschijnt viermaal per jaar. Losse nummers: f I 0, -, jaarabonnement: f39,50, gironummer: , Stichting Wetenschappelijk Bureau Groen Links (o.v.v. DE HELLING). Uitgever: Stichting Wetenschappelijk Bureau Groen Links. Redactie: Marianne van den Boomen, Els Diekerhof, Adriënne van Heteren, Henk Krijnen, Joost Lagendijk, jas van der Lans, Hans Schoen, Radi Suudi, Kees V end rik. Hoofdredactie: Henk Krijnen. Vormgeving & zetwerk: Richard Pollé/ Ruparo, Amsterdam. Druk: Drukkerij Raddraaier. Abonnement: De abonnee verplicht zich het abonnementsgeld over te maken vóór het begin van het nieuwe kalenderjaar. Niet voor I januari opgezegde abonnementen worden automatisch voor één jaar verlengd. Redactiesecretariaat, administratie & correspondentie: DE HELLING, Postbus 700; I 000 AS Amsterdam (020) Omslagfoto: Fran van der Hoeven I HH. ISSN

4 H.etcor orate 1ma e van partijen Het is zover: de kiezer (m/v) mag uit z,n winterslaap ontwaken. Want in 1994 wordt deze herontdekte vriend van de politieke partijen maar liefst drie keer opgeroepen de gang naar de stembus te maken. Tweede Kamer, gemeenteraad en het Europees Parlement zijn de alibi,s voor een weldra losbarstende nationale passie: het grote verleidingspel om de kiezer. Vandaar dat momenteel in rokerige politieke achterkamertjes tal van zeer deskundige mensen zich beraden over de twee, hooguit drie trefwoorden waarmee het hele verkiezingsprogramma is samen te vatten. De tijden veranderen, ook in de politiek. Vroeger stond de boodschap nog ècht centraal. Daarom was het schrijven van een verkiezingsprogramma een voorrecht voor de ftne reur van de partij. Nu is dat laatste tegenwoordig nog zo, maar het verschil is dat het niet meer de boodschap is die nog langer kiezers trekt. Het is de verpakking die de stemmen moet genereren. En dus gebeurt nu ook in dit landje precies hetzelfde wat al veertig jaar aan de gang is in de Verenigde Staten: het 'marketen' van de politiek. De consument, vroeger kiezer genaamd, heeft niet alleen een ruime keuze uit de politiek, hij kan zich zelfs de luxe permitteren om niet te gaan stemmen. En àls mensen tegenwoordig stemmen, dan doen ze dat als consument. Net als een produkt kies je dat merk waar je 'beter' van wordt. Of watje 'sympathiek' vindt. Of wat 'in' is. Maar waarom zou je nog politiek kiezen? De noodzaak van het stemmen is een beetje zoek. Natuurlijk, het hoort bij de democratie, maar met steeds lager wordende opkomstpercentages doemt de vraag op: wie z'n schuld is dat? De politiek? De kiezer? Of beiden? DANSI DANSI Hoe het ook zij, de politieke partijen schijnen het antwoord op de schuldvraag al te weten: de kiezer, hij is de schuldige. Die luistert niet, 'dus' net als bij slechtlopende limonade gaat de communicatie-trucendoos open om extra verkoop van het produkt te bewerkstelligen. Met nog mooiere posters; 'nu gratis button'; 'nu met gratis 4 de Helling- jaargang 6 - nummer 4 -winter

5

6 De politiek moet roos'; 'tijdelijk gratis goed gesprek met lijsttrekker'; 'gratis partner in de strijd tegen de afbraak'. Het produkt, de politiek, gaat zich weer extra goed aan 'het volk' presenteren, in de hoop dat daarmee de vraag positief beïnvloed wordt. De politiek zet haar beste beentje voor, of in 'communicatiejargon': zij probeert te kapitaliseren op hetcorporate image, op het beeld dat anderen van jouw onderneming en jouw produkten hebben. De performance telt. Hoe sta je op het schap? Naast welk produkt wil je absoluut nietgezien worden? Met welke producent ga je een joint promotion aan? Of vergroot je de 'distributie' van het produkt door je op meest onverwachte plekken te vertonen? Maar ja, hoe maak je een dansi dansi zonder dat een complete minderheidsgroep acute ademnood krijgt? Hoe houd je je schoenen heel bij de aftrap? Of voor de back benchers, hoe hou je je voeten warm achter het kraampje? De marketing van de politiek is de beslissende factor in de verkiezingsstrijd geworden. Vandaar dat (idealiter) de campagneleiders in die tijd de belangrijkste mensen van de partijen zijn. Zij, en niet de lijsttrekker, dienen de 'marketing-strategie' te bepalen, zo luidt het credo. De lijsttrekker is slechts een reclame-instrument. Een /eoding character waar het hele produkt aan op wordt gehangen. Inderdaad, een Camel Man, die gelukkig wel iets zegt: namelijk die woorden die goed vallen. Dus variaties op 'Nu gratis, spaar de hele serie, tijdelijk met knuffelbeer'. Ronald Reagan is het beste bewijs dat politiek niets anders is dan het kunnen verkopen van veelbelovende lucht. Wie niet mediageniek is, kan het verder vergeten. Een verstandige partijleider spreekt niet voor z'n beurt. Hij of zij dient het partijbelang het beste door precies te doen wat hem of haar verteld wordt. Campagneteams bestaan tegenwoordig dan ook uit hooggekwalificeerde communicatiedeskundigen. Zij koesteren het corporate image, of als het een beetje tegenzit: passen het aan. Gelukkig bestaat de vaderlandse communicatie-industrie uit een bonte stoet van geleerden, omhooggevallen HEAO-ers, gewiekste zakenlieden en moeilijk te hanteren creatievelingen. Ook wel 'de reclamewereld' genoemd. ledereen verdient daar volgens hardnekkige geruchten minimaal een ton en een turbo, en de belangrijkste bezigheid is het verplaatsen van lucht. Communicatiedeskundigen zijn er in velerlei uitvoering. De theoretici, de doctorandussen massacommunicatie, zitten bij elke politieke partij. Doorgaans zeer goed onderlegde lieden die met imponerende schema's en matrixen trefzeker de vinger op de zere plek weten te leggen. Net als bisschopconcurreren met de Love Letters van Linda, de pretletters van Duyvis en de koeieletters van het billboard pen, die vandaag de dag ook echt wel een mening hebben over de vraag of je het op zondagochtend niet één maar twee keer kunt doen, gaan dit soort intellectuelen zich nimmer te buiten aan de praktijk. Dat wordt overgelaten aan 'de bureauwere/d'. Zoals vier jaar terug, toen het bekende reclamebureau Saatchi & Saatchi de PvdA als prestigeklant verwierf. Jammer voor de socialisten, maar wat in Engeland wellukte met de Conservatieve Partij ('Labour doesn't work') leed om nimmer onthulde redenen schipbreuk in Nederland. Bureaus zijn fantastische instellingen die voor alles een oplossing weten. Al hangt er aan een dergelijk bureau wel een prijskaartje. De uitgebreide lunches, het legioen van ondefinieerbare 'lease-pakken', het ondeugende bezoek aan een bubbelbad met inhoud, al die dingen moeten tenslotte betaald worden. Dus komt op een bepaald moment de factuur binnen: 'Voor u op de hei gezeten, fase I, herpositionering, vijftigduizend gulden, exclusief BTW.' IDEALE SCHOONZOON Minder drastisch zijn de pr-bureaus. Doorgaans het type 'ideale schoonzoon/dochter'. Beleefd, vriendelijk, voorkomend en in het bezit van een lease-auto, en een enorme kring aan invloedrijke kennissen, staan zij de laatste maanden de politici bij. Hun aanwezigheid zie je overigens direct. Plotseling blijkt het scheerapparaat weer in ere te zijn hersteld. Worden nietsvermoedende peuters van de stoep geraapt voor een electorale knuffel, en wordt zelfs de partner van de lijsttrekker 'gerestyled' door haar te bombarderen tot succesvol penseel-autodidacte met een scherp oog voor de natuur. Is dit nu allemaal nodig? Vermoedelijk wel. De politiek moet concurreren met de Love Letters van Linda, de pretletters van Duyvis en de koeieletters van het billboard. Presentatie telt. Is vaak beslissend. Sterker nog: nu zelfs reumatische slechtzienden het zappen volledig onder de knie hebben, zal de politiek keihard moeten knokken om aandacht. Dat is geen sinecure, want het produkt politiek is zeker aan 'restyling' toe. Een paar voorbeelden. Politieke partijen zijn net V&D's. Ze hebben alles! Maar wat blijkt? De collectieve oplossingen spreken steeds minder mensen aan. Mensen maken tegenwoordig individuele keuzes, en gaan liever naar de leuke speciaalzaken. Ze willen zèlf kunnen kiezen. Word ik lid van Groenlinks of donateur van Greenpeace? De Groene V&D versus de Groene Lifestyle. Een ander probleem is dat de politiek een soort geheimzinnige sekte lijkt die 't doorgaans uitsluitend met zichzelf doet. De kleurrijke figuren zijn, dankzij de terreur van de profielschets, net als elders in de maatschappij verdwenen. De lastposten en de originele denkers hebben plaats moeten maken voor lieden die het politieke middenstandsdiploma gehaald hebben: de studie politicologie. Allemaal theoretici, terwijl de maatschappij langzamerhand snakt naar èchte mensen. (Neem de beschrijvingen van de kandidatenlijsten. Die mensen behoren toch stuk voor stuk tot de intieme vrienden van Onze Lieve Heer. Stuk voor stuk kanjers, die nog nooit een blunder hebben begaan.) En tenslotte kampt de politiek met het probleem dat ze verworden is tot een Low Interest Product. Vroeger kon je nog scoren met een mening. Immers, de jaren zeventig zijn het best te typeren als de jaren van 'de macht'. Om die te herverdelen ging je in de politiek. Maar het tij keerde. De aandacht voor politiek ebde weg. De jaren tachtig stonden in het teken van 'de energie'. ledereen werd opeens weer heel actief, in het persoonlijk leven wel te verstaan. Het joggen raakte in, en sinds enige tijd kun je in Nederland dan ook geen bos meer betreden zonder dat vanachter elke boom het trimmers-gehijg je tegemoet treedt. En nu, de jaren negentig? Niemand weet 't. Vermoedelijk zijn het de jaren van 'het gevoel'. Van het 'je thuis voelen' (Nederland voor de Nederlanders), van het 'je veilig voelen' (Pak de criminaliteit aan), 'je lekker voelen' (Niet alles is nog rationeel te verklaren). Hoe het ook zij, het lijkt om gevoelens te gaan. En de politiek verwordt tot een soort mental dressing. Vergelijk het met de modale boekenplank vol ongelezen ECI-Ciub-aanbiedingen. Zo'n boekenplankje oogt intellectueel en suggereert een enorme belezenheid. Het bezorgt je een heerlijk maar overigens wel gejat mentaal gevoel. Mental dressing, geestelijke modekleding. ledereen is gevoelig voor ideeën. En bepaalde standpunten zijn zelfs zó aantrekkelijk dat je persoonlijkheid er wel bij vaart. De bekendste vorm van mental dressing is D66. Je voelt je daar lekker bij. Dat mag je tegenwoordig ook gerust zeggen. D66 6 de Helling- jaargang 6- nummer 4- winter

7 staat op winst in de polls, dus stajij op winst. Want jij kiest een winnaar. Maar ook het CDA is mental dressing. En zelfs de PvdA ('oude formule') was tot voor kort een 'dressing' voor iedereen die een sociaal gevoel wenste te suggereren. Terug naar de campagneleiders, die zich momenteel suf peinzen over de vraag hoe hun lijsttrekkers zo voordelig mogelijk aan den volke te tonen. Hiervoor bestaan geen regels, maar je doet er als partij verstandig an om met je campagne niet teveel aan je bestaande corporate image te willen veranderen. Het beeld dat anderen van je hebben, ligt behoorlijk vast. Politiek is, zoals gezegd, een produkt. En hoelang duurt het niet eer je anders over Biotex, Dixan, Lux en Fa gaat denken? Jaren. Politieke partijen moeten daarom kapitaliseren op hun bestaande imago. De strijd wordt in de campagne op de winkelvloer gevoerd, en de verwachtingen van de consument mogen niet teleurgesteld worden. Zo doet D66 er verstandig aan om gewoon Marlboro te blijven. De door het leven getekende cowboy, Hans van Mierlo, doet het perfect. En zijn waarheden als koeien blijven telkens heel verrassend om aan te horen. De 'frontiergedachte', het verleggen van grenzen, is en blijft een prachtig verlangen zolang je 't maar niet in de praktijk hoeft te brengen. Het CDA is een partij waar je qua uithoudingsvermogen groot en groot respect voor moet hebben. Het is een soort Douwe Egberts Rood merk. Net zoals DE ongemerkt het pak koffie aanpast, kiest het CDA voortdurend een voorman die het goed doet in het tijdsgewricht. Nu is het Brinkman, die heel slim- compleet met een fraai geïllustreerde hagiografie - aan de goede vaderlander wordt gepresenteerd. Stem je CDA, dan stem je Hollands. Die partij voelt al honderd jaar feilloos aan wat de doorsnee-nederlander wil. Zekerheid, degelijkheid, geen rare fratsen, en vooral zuinige oppassendheid. Dat kan van de VVD momenteel niet gezegd worden. Die partij begint zich als een soort Reader's Digest te ontwikkelen. Sterker nog, de lijsttrekker Frits Bolkestein praat zelfs als eendirect marketing-brief, compleet met onderstrepingen, vetregels en uitroeptekens. Luister maar naar z'n intonaties. Nu is Reader's Digest een heel intelligent bedrijf, dat precies weet hoe je met een bepaalde doelgroep moet praten. En Frits Bolkestein is een intelligente man, en verder houdt in die partij iedereen z'n harses om de partijbaronnen niet tegen zich in het harnas te jagen. Kijk je naar 'klein-rechts', naar SGP, GPV en RPF, dan vertonen deze partijen stuk voor stuk een opvallende gelijkenis met Reformprodukten. De een zweert bij Dr. Kneipp, de ander bij Dr. Vogel en de meest wereldse kiest voor Dr. Oetker. De strijd in het schap gaan ze eigenlijk niet aan; ze hebben een zeer trouwe groep consumenten aan zich weten te binden. Het enige wat je soms ziet, is een verschuiving van Dr. Vogel naar Dr. Oetker, omdat die produkten blijkbaar wat vrouwvriendelijker zijn. COCA-COLA-TRUC Dan hebben we ook nog de Centrumdemocraten, die overigens geen echte partij zijn, maar veel eerder een manifestatie van een heersend gevoel. Geen enkele partij weet overigens raad met dat gevoel. De Centrumdemocraten sprongen eigenlijk in een gat in de markt, met Janmaat als 'leidsman' in zijn onnavolgbare vertolking van de nationale schlemiel. De Centrumdemocraten zijn absoluut handige communicatoren, die de gouden reclameregel 'Eén boodschap één', met verve toepassen. Hun Unique Se/ling Proposition (USP) zijn de buitenlanders. Daarmee is niet alleen alle ellende te verklaren. Nee, als Nederland vrij van allochtonen is, gaat het ook weer beter met de landbouw, het financieringstekort en zal het carpoolen ongetwijfeld weer toenemen. De Centrumdemocraten zijn al zó machtig dat hun USP zo'n issue geworden is dat alle partijen hun buitenlandersbeleid erop hebben aangepast. Van een heel andere orde is de Partij van de Arbeid. Daar is men nu druk bezig om de nieuwe verpakking bijtijds voor de verkiezing gereed te hebben. Waar de partij nu het best mee te vergelijken is, is moeilijk te zeggen. Ze heeft veel weg van Exota. Dat was jaren lang de nummer één in de frisdranken, maar twee exploderende flessen waren fataal oor het merk. Hetzelfde kan (wellicht) voor de PvdA gelden. De partij bleek toch niet zó betrouwbaar voor uitkeringsgerechtigden en arbeiders te zijn. Maar de PvdA kan ook met Coca Cola vergeleken worden. Felix Rottenberg is namelijk geen domme jongen, en misschien heeft hij wel een reclamehandboek gelezen, waar de Coca-Cola-story een echte 'case' is. Zoals bekend ging Cola opeens de receptuur vervangen, en werd de bestaande coke opgesierd met het etiket'c/assic'. De pleuris brak uit in Amerika. ledereen met een mening had wel een visie op Coca Cola. De gratis publiciteit was enorm. Verder kreeg Coca Cola meer ruimte in het schap (meer facings) en de nieuwe cola wilde iedereen op z'n minst één keer geproefd hebben. En zie wat gebeurde. Plotseling werden van coast to coast alle nieuwsuitzendingen onderbroken voor een special bulletin. Coca Cola keerde terug tot de oude receptuur. De vreugde was enorm. Tot op de dag van vandaag geloven nog steeds veel reclamemensen dat dit een zeer succesvolle vooraf bedachte truc uit Atlanta was. Coca Cola won namelijk behoorlijk marktaandeel terug. Rottenberg past momenteel exact dezelfde strategie toe. Blijft over de nog jonge partij GroenLinks. Die partij wil United Colours of Benneten zijn voor Zeeman- en Wibra-consumenten. Kijk maar naar de cijfers. GroenLinks komt op voor de zwakkeren, maar het produkt wordt niet door deze groep gekocht. De kopers zijn welgestelden met een groot maatschappelijk hart. De partij de Helling- jaargang 6 - nummer 4 - winter 19931/994 7

8 bedrijft een heel bijzondere vorm van marketing. Zelfs Felix Rottenberg weet dat je niet met twee gezichten op het pak moet gaan staan en heeft Piet Vreeman (of heet hij Veerman; nee die was van BZN), volledig weggedrukt. Maarwatgaat een kleine partij doen, die toch al om aandacht moet smeken: die komt in steeds wisselende verpakking op het schap. Niet echt handig, want consumenten wensen nu eenmaal duidelijkheid. Het corporate image is dus een groot goed voor politieke partijen. Het imago, het algemene beeld dat andere mensen over jouw partij hebben, ligt overigens behoorlijk vast. Het is er en het is moeilijk veranderbaar, zeker in een kortstondige en hectische periode als een verkiezingscampagne. Goede contacten met de pers zijn daarom van levensbelang. De vaderlandse parlementaire pers is echter zeer kritisch, en loert op kansen om de oplage dan wel de kijkcijfers te verhogen. Dit is een lastig gegeven voor wie een verhaal goed en op de eigen manier voor het voetlicht wil krijgen. Welk een Walhalla is in dit opzicht het reclamewereldje. Daar hoef je alleen maar de bladen te bellen met de mededeling: 'Ik ga masturberen', en prompt staatjan en Alleman op de stoep om zijn diensten aan te bieden. Blijft de vraag: hoe voer je een goede campagne? Het antwoord is te zien bij de kruidenier op de hoek. Oordeel zelf, en trek er lessen uit. Bijvoorbeeld dat er geen enkele producent lang van stof is. Goede produkten hebben eenmission Statement en bedienen zich vooral van veel beeld. Goede produkten in Nederland zijn gebaat met gedoseerde humor. Het zelfrelativerende vermogen (van Mierio's perfecte gecultiveerde permanente twijfel) scoort heel hoog in Nederland. Verder hebben goede produkten een 'emotionele produkt-pluswaarde'; ze verkopen een prettig gevoel mee. (Inderdaad, ment/ dressing. Consumenten willen trots zijn op hun keuzes). En verder zijn alle goede produkten heel duidelijk en vooral heel direct. Op de winkelvloer is geen plaats en tijd voor nuance. De politieke boodschap kan niet los gezien worden van het consumentengedrag. Meer en meer produkten spelen tegenwoordig op het gevoel van de consument. Zuiver rationele boodschappen worden nauwelijks meer gehoord. De politiek zal moeten verleiden. Niet zo zeer dat de Elco's en de lna's er verstandig aan doen om wat pikants uit de rekken van HIJ of ZIJ te halen. Maar er zit niks anders op om met hun boodschap wat meer te pronken of te lonken. De keuze tussen die twee is afhankelijk van de plaats die partijen innemen in het politieke spectrum. Pronken doe je als de succesvolle regeringspartij. Waarbij je hamert op het ontstaan van een heel ander 'nationaal gevoel' dat jij als partij bereikt hebt of nastreeft. Dus geen stompzinnige opsommingen van feiten, maar hameren op het gevoel dat we er weer tegenaan moeten, en dat het potverteren voorbij moet zijn. Je moet geen stemmen winnen, maar een winnaarsgevoel zien over te dragen. Oppositiepartijen moeten juist het àndere doen. Zij moeten lonken. Niet met droge berekeningen van het Centraal Planbureau, maar met nieuwe verlangens. Niet zeggen hoeveel werklozen er sinds de vorige verkiezingen zijn bij gekomen. Dat interesseert niemand. Nee, zij moeten een illusie aan hun produkt toevoegen. Een aantrekkelijk perspectief bieden. Een ideaal communiceren, waardoor de fantasie van kiezers geprikkeld wordt. Lonken doe je met spiritualiteit, en met originaliteit. Misschien zelfs wel met Hollandse koopmansgeest. Door een verkiezingscampagne te voeren die laat zien dat jouw politieke verlangens geld opleveren. den tot een boekje, en breng het in het voorjaar uit. Een bestseller. Natuurlijk je zult méér cases moeten verzinnen. Het 'probleem' van de democratie is dat de politieke partijen het monopolie op de besluitvorming hebben. Stenen gooien, of iemand overhoop schieten, gaat per slot van rekening sneller. Als kiezer kun je niet om de partijen heen. Maar, wie heeft er eigenlijk nog belang bij 'de politiek'11edereen1 Of is het slechts de bovenklasse, de mensen met betaalde arbeid, die een duidelijk aanwijsbaar belang hebben om naar de stembus te gaan. Maar de onderklasse? Is dat geen stemveel Een kudde die slechts met veel media-geweld nog vooruit te drijven is richting stemhok? Is het niet angstig, dat de politieke partijen alleen nog met commerciële communicatie hun kiezers kunnen bereiken? De billboards, die eigenlijk zelfbevlekkingsborden voor productmanagers met een ego-probleem zijn, worden nu ook door de campagneleiders bevlekt. Is dat niet een bewijs dat de verkoop van de politiek in een verschrikkelijk dal zit1 En dat zij weldra alleen nog schatrijke partijen de kiezers weet te bereiken? Of is het de tijdgeest? Gaat 't om de juiste coupure van de mental dressing/ De goede verpakking, en de lonkende danwel de pronkende vermogens van het teading character, vroeger de lijsttrekker genoemd? Of is Nederland àf1 Zijn de gemeenschappelijke idealen gerealiseerd, en is er niets meer om voor te strijden? Of is het politieke stelsel overleefd? Een soort analoog systeem, dat het digitale tijdperk absoluut niet meer kan bijhouden? Vragen waar verschillende antwoorden op mogelijk zijn. Maar, één conclusie kan al wèl getrokken worden: een goede campagne voor een positief corporate image is anno 1993 de beste politiek. G.P. Hermans G.P Hermans IS werkzoom b0 het communlcolieodvlesbureou G.P lnternotwnol 8 ABACADABRA Hoe? Door bijvoorbeeld nu al de munitie te verzamelen voor de politieke debatten van het voorjaar. Anonieme partijleden schrijven brieven aan lijsttrekkers om ze uit de tent te lokken. Bijvoorbeeld: 'Geachte lijsttrekker, Dit jaar ging ik met de OAD-bus op vakantie. Elke dag moesten we twee rijen in de bus naar voren schuiven, opdat iedereen èn eens mooi voorin zat èn ook een dag achterin mocht hobbelen. Dat bracht me op het idee om ook de arbeidsmarkt van zo'n mechanisme te voorzien. ledereen krijgt een arbeidspaspoort dat voor veertig jaar geldt. Daarmee mag je tien jaar bij de Overheid werken, of vrijwilligerswerk met behoud van uitkering verrichten. Tien jaar mag je in loondienst bij het bedrijfsleven zijn. Vijf jaar mag je ziek zijn, sabbatical years nemen of gewoon balen, en vijftien jaar ben je gewoon afroepkracht, freelancer, deel van een maatschap of een collectief, of zelfstandige. Je mag zèlf kiezen wanneer je wat doet. Is dat niet veel eerlijker? Ik weet wel dat dit systeem rücksichtlos geboycot wordt door de managers, want die hebben geen zin om te gaan freelancen. ('Tring, tring, nog leiding nog nodig vandaag? Nee, dank u, misschien volgende week'). Maar zo komen we wel af van de overwaardering van het zitvlees dat onze vaderlandse arbeidsmarkt zo star heeft gemaakt en waar vooral jongeren en vrouwen dupe van zijn. Ik hoor graag spoedig uw antwoord.' Op die manier vertaal je het politieke abacadabra in gewone-mensen-taal, en kun je heel makkelijk ontdekken wat het politieke produkt nu voorstelt. Bundel die antwoorde Helling- jaargang 6- nummer 4 -winter /

9 COMMENTAAR Verkiezingsprogramma's Het vreemde aan verkiezingsprogramma's is dat niemand erin gelooft terwijl ze door het gros van de mensen als onmisbaar worden beschouwd. De meeste burgers zien programma's als papieren tijgers, handig voor politici om naar te verwijzen als hen dat uitkomt maar zonder betekenis ih het dagelijkse spel van de politiek. Tot overmaat van ramp worden programma's geassocieerd met luidruchtige belangengroepen die in partijen hun zin proberen door te drijven. In het algemeen nemen linkse partijen verkiezingsprogramma's serieuzer dan rechtse. Want in dit soort documenten - zo wilde een hardnekkig bijgeloofwordt vastgelegd hoe de traditioneel gekoesterde idealen verwezenlijkt kunnen worden. Daar komt dit bij: hoe minder een partij zichzelf als potentiële regeringspartner zag, hoe radicaler de in het programma neergelegde punten konden zijn, hoe meer ook het programma de sporen droeg van verregaande wensen van belangengroepen. De amendementencircussen van de jaren zeventig en tachtig illustreerden hoezeer dit systeem van politiek bedrijven in zichzelf vastliep. De 'missiedrang' waaraan met name de linkse partijen in de afgelopen vijfentwintig jaar leden, zorgde voor ellenlange waslijsten vergezeld van een forse dosis politieke retoriek. Omdat deze retoriek almaar kunstmatiger aandeed, gingen verkiezingsprogramma's in de praktijk steeds meer als een boemerang werken. Bedoeld om te 'politiseren', deden ze in feite het tegenovergestelde: depolitiseren. Pijnlijke keuzen en complexe afwegingen werden uit de weg gegaan, beleidsmatige verantwoordelijkheid ontlopen. Hiermee werden programma's door de linkse partijen zèlf ongeloofwaardig gemaakt. 'Rechts' werkte hier ook aan mee, maar dan door programma's terzijde te schuiven zodra plaats werd genomen op het regeringspluche. Kortom: partijen maakten programma's 'politiek onbruikbaar' en vergrootten daarmee de kloof tussen de politici, die woordbreuk pleegden, en de burgers, die zich bedonderd voelden. Linkse partijen hadden hier het sterkst onder te lijden om de eenvoudige reden dat zij hun kiezers een onbereikbare sociale lotsverbetering beloofden. In de tweede helft van de jaren tachtig keerde het tij. Programma's werden nu een soort 'pedagogisch instrument' van de linkse partij-elites om het partijkader 'realisme' bij te brengen. Dit gebeurde eerst in de PvdA, met de verkiezingen van mei 1994 in het verschiet geschiedde dit nu ook in Groenlinks. En omdat D66 reeds enige tijd geleden haar politieke vernieuwingsidealen op de lange baan schoof, is het 'matigingsproces' in de progressieve partijen voltooid. Deze 'emancipatie' schept voor links evenwel een nieuw probleem: nu alle programma's zó opgesteld zijn dat ze 'doorrekenbaar' zijn voor het Centraal Planbureau, de opperkeurmeester van de Nederlandse politiek, worden deze tot een soort klonen van de 'echte' rijksbegroting. Wat in aanleg een goede gewoonte is, het financieel en beleidsmatig nemen van politieke verantwoordelijkheid, dreigt een handicap te worden: de verdwijning van elke vorm van begrijpelijke politieke profilering. Links versterkt hiermee de depressieve stemming rond het politieke bedrijf. De funeste gedachte dat de politiek niet meer dan een technisch beheer van de maatschappij kan zijn, wordt gevoed. De vraag is: wat doen de linkse partijen zèlf om het tanende geloof in de politiek te herstellen en op welke manier worden verkiezingsprogramma's daarvoor gebruikt? Maatgevend is of partijen in verkiezingsprogramma's de materie waarop de politiek greep dient te krijgen, geloofwaardig onder woorden weten te brengen. Deze gedrevenheid moet ook zichtbaar worden in opzet en stijl van de programma's. Laten we duidelijk zijn: alleen het verkiezingsprogramma van de PvdA kan in dit opzicht de toets der kritiek doorstaan. Het programma leest als een essay. Zoekend en tastend trachten de opstellers zich een beeld te vormen van een aantal kernproblemen van politiek en maatschappij. Een lofwaardig streven. Deze verkennende aanpak heeft toch ook nadelen: kiezers krijgen geen boter bij de vis èn vier jaar zwalkend beleid wordt makkelijk rechtgepraat. Maar deze nadelen poetsen het voordeel dat in algemene termen opnieuw de inzet van praktische politiek wordt geformuleerd, niet weg. Vergeleken met het PvdA-programma zijn de partijprogramma's van Groenlinks en D66 conventioneel te noemen. Ze zijn overgedetailleerd en weinig onderzoekend. Ze lijken vooral bedoeld om de eigen partij-achterban te doordringen van de noodzaak tot 'Realpolitik' en stellen in oppervlakkige termen Jan en Alleman tevreden. Het lijkt erop alsof D66 en Groenlinks het er vooral om te doen is zo min mogelijk politiek rumoer rond de eigen programma's te veroorzaken. De PvdA daarentegen heeft bij de totstandkoming en presentatie van het programma juist gekozen voor een scherpe openbare discussie. Als de tone ofvoice van partijprogramma's een maatstaf is voor het nastreven van een open politieke cultuur (en waarom zou dat niet zo zijn?), voldoet alleen het PvdA-programma hieraan. Opvallend is niet zozeer dat de programma's van Groenlinks en D66 nauwelijks de aandacht van de pers op zich hebben kunnen vestigen, maar veeleer dat de PvdA met meer daadkracht dan Groen Links en D66 het eigen programma voor het voetlicht trachtte te brengen. De PvdA heeft er duidelijk voor gekozen het partijprogramma tot een levend onderdeel te maken van de verkiezingscampagne. Doorslaggevend hierbij is de speelruimte die de partijtop zich toeëigent. Om een pluriform debat van de grond te tillen, moet het georganiseerd worden èn om de benodigde kwaliteit te verkrijgen, moet de voorhanden zijnde expertise rondom de eigen partij effectief benut worden. De mate waarin het een partij lukt om een centrale positie in het politieke debat te verwerven, hangt dus sterk af van de durf, vindingrijkheid en doortastendheid van de partijleiding. Begin oktober waren in de RAl in Amsterdam achthonderd mensen bij elkaar om te luisteren naar- door het landelijke partijbureau van de PvdA georganiseerde - debatten over de inhoud van het verkiezingsprogramma. De ontwerp-partijprogramma's van Groenlinks moesten het doen met een presentatie in Nieuwspoort. Partijprogramma's zijn nog altijd instrumenten voor het uitoefenen van politieke invloed. En als dat niet zo is, zou dat zo moeten zijn. Het heeft er alle schijn van dat in het progressieve kamp alleen de PvdA dit begrepen heeft. Henk Krijnen de Helling- jaargang 6 - nummer 4 -winter

10 De politieke omhelzing van de burger Politieke partijen zingen een lofzang op de burger. De verkiezingsprogramma's staan bol van de frasen over burgerzin en burgerschap. Maar de politieke partijen zijn dubbelzinnig in hun opstel/ing.aan de ene kant moeten de burgers zich beter aan de normen houden, soberder gaan leven en minder berekenend te werk gaan. Aan de andere kant moeten zij in de komende regeringsperiode de democratie verrijken. Hoe serieus is een dergelijk dubbel appel? Politieke partijen die zich beroepen op de burger zouden zich wel eens kunnen ontpoppen als tovenaarsleerlingen die overrompeld worden door de krachten die zij ontketenen. Degene die nog niet zeker weet dat Nederland een consensusdemocratie heeft, moet eens de nieuwe ontwerp-verkiezingsprogramma's lezen. Groenlinks: 'Méér dan voorheen moet het beheer van de maatschappij en het initiatief tot verandering in handen van de burgers komen.' CDA: 'Niet de regels die de overheid stelt, maar de activiteiten en de vindingrijkheid van burgers bepalen de veerkracht van de samenleving.' PvdA: 'De gedachte van nieuwe weerbaarheid en wederkerigheid drukt uit dat Nederlanders bepaalde materiële en morele hulpbronnen nodig hebben om volwaardig burger te kunnen zijn en dat een herstel van burgerschap zelf nieuwe hulpbronnen opwekt.' Anders gezegd: we zijn het er blijkbaar over eens dat burgers het zelf moeten doen en dat de overheid slechts een ondersteunende taak heeft. Nu is deze eensgezindheid niet nieuw: wanneer je over een langere periode de thema's bekijkt die in het politieke debat aan de orde komen, dan blijken de grootste verschillen in oriëntatie niet tussen de partijen te zitten, maar tussen opeenvolgendeperioden waarbinnen alle grote partijen zich van hetzelfde vocabulaire bedienen. Zo sprak men eind jaren vijftig vooral over 'soberheid' en 'tevreden consumenten', en in de eerste helft van de jaren zeventig voortdurend over 'participatie' en 'mentaliteitsverandering'. En nu dan over 'zelfstandige burgers' en 'burgerschap'. Het feit dat de grote partijen zich meester hebben gemaakt van de burger, betekent niet dat zij het over alles eens zijn. Achter het beroep op burgerschap gaan politieke 10 de Helling- jaargang 6- nummer 4 -winter

11 foto Bert Verhoeff/HH meningsverschillen schuil. Zoals blijkt uit een nadere blik op het politieke debat van de afgelopen tijd, doemt het idee van burgerschap altijd in een dubbele gedaante op. Ten eerste wordt ermee aan individuen een aantal publieke deugden en ondeugden toegekend: goede burgers zijn weerbaar, verantwoordelijk en rationeel, verkeerde burgers zijn zwak, normloos en kortzichtig. Ten tweede komt burgerschap ter sprake in de context van een aantal specifieke maatschappelijke kwesties: zwakke burgers zijn een probleem omdat ze een kostenpost zijn voor de collectieve uitgaven, normloze burgers frauderen of zijn anderszins crimineel, kortzichtige burgers miskennen het gezegde dat de kost voor de baat uitgaat. TWEE TRADITIES In die tweede hoedanigheid zijn burgers vooral een probleem voor de staat: zij verhogen de collectieve lastendruk, zij frustreren de uitvoering van wetten en noden de overheid meer politie en meer cellen beschikbaar te stellen, zij dragen niet bij aan de maatschappelijke welvaart die nodig is om alle zorgtaken van de staat te bekostigen. Jammer genoeg voor de overheid kunnen deze burgers niet buiten de deur worden gezet: ten opzichte van de staat is iedereen in formele zin een burger, en is burgerschap een vrijwel onvervreemdbaar schap van de stad is complex en bijzonder: men moet over een veelheid van deugden beschikken, en degenen die dat niet doen worden van het burgerschap uitgesloten. De moderne democratische en sociale rechtsstaat is een amalgaam van deze tradities. Hoewel de vrije steden het militair afleggen tegen de macht van de grote Europese staten, blijft de ideologie van de vrije steden, het republikanisme, zijn aantrekkingskracht behouden. Daardoor wordt de moderne democratische staat beschouwd als 'government of the people, for the people, and by the people': met andere woorden, het idee van de zichzelf besturende gemeenschap van burgers krijgt zijn uitdrukking in het beheer van de staat, dat geschiedt in naam van de bevolking, dat er is ten behoeve van de bevolking en dat door het volk zelf wordt uitgevoerd. Het idee van zelfbestuur gaat echter niet restloos op in het beheer van de democratische rechtsstaat. Tot in onze tijd blijft het idee van kracht dat een werkelijk zelfstandige burger die zelfstandigheid ontleent aan een positie buiten de staat en dat die positie ook tegen de staat verdedigd moet worden. Die positie wordt op drie verschillende manieren aangeduid. Ten eerste wordt de markt beschouwd als de plaats waar burgers pas echt zelfstandig kunnen zijn. Ten tweede wordt de culturele gemeenschap naar voren gebracht als plek waar recht. Maar gelukkig is burgerschap een dubbelzinnig begrip: burgerschap in de eerste betekenis is substantieel, en schept de mogelijkheid om het kaf van het koren te scheiden, om zo de goede burger ten voorbeeld te stellen aan de slechte burger. De afwisseling tussen verschillende noties van burgerschap kan verklaard worden door te kijken naar de herkomst van de moderne democratische en sociale rechtsstaat. Deze is het produkt van twee tradities van politieke organisatie: ten eerste die van de vrije steden, waarin de burgers zichzelf besturen en niet bestuurd worden door een despoot of een externe mogendheid; ten tweede die van de gecentraliseerde staat, waarin de burgers bestuurd worden door een centrale overheid. In beide tradities wordt vormgegeven aan het idee van gelijkheid en vrijheid. In de republikeinse ideologie van de vrije steden zijn burgers gelijk als deelnemers aan het bestuur van de stad en vrij voorzover zij zichzelf besturen. In de ideologie van het staatsbeheer zijn burgers gelijk in hun verhouding tot de centrale overheid, die ieders leven gelijkelijk beschermt, en zijn zij vrij om onder bescherming van de overheid hun eigen leven te leiden. Het burgerschap onder de staat is simpel en algemeen: in principe hoeft men niet over speciale vaardigheden of deugden te beschikken om door de staat als burger te worden erkend. Het burgerde Helling- jaargang 6- nummer 4- winter I I

12 burgers pas de geborgenheid wordt geboden om hun leven zelf vorm te geven. En ten derde wordt soms verwezen naar een publieke sfeer, waarin burgers hun zegje kunnen doen en vrijwillig verbanden aangaan die overeenkomen met hun visie op een waardevol leven. Markt, gemeenschap en publieke sfeer zijn met andere woorden de domeinen waarop een anti-etatistische politieke strategie geënt kan worden. Afgezien van het anti-etatisme, delen deze domeinen nog een ander kenmerk, waaruit ook hun gemeenschappelijke republikeinse herkomst blijkt: iedervan deze domeinen is exclusief, je kan er alleen van deel uitmaken als je voldoende produktief, moreel of weerbaar bent. Voorzover burgerschap gedefinieerd wordt als deelname in deze domeinen, is het mogelijk onderscheid te maken tussen goede en minder goede burgers. CALCULERENDE BURGERS Doordat het idee van zelfbestuur niet restloos opgaat in het beheer van de democratische rechtsstaat, bestaat er spanning tussen zelfbestuur en staatsbeheer. Het is die spanning die maakt dat burgerschap telkens weer opduikt in het politieke debat. De spanning tussen zelfbestuur en staatsbeheer is duidelijk aanwezig in de discussie over de crisis van de verzorgingsstaat die in de loop van de jaren zeventig ontbrandt. In kringen van de WD en van het zich hergroeperende christen-democratische blok is steeds vaker te horen dat de verzorging is doorgeschoten, en dat er een kaste van welzijnswerkers is ontstaan die de mensen allerlei bizarre behoeften aanpraat. De verzorgingsstaat, die mensen zelfstandiger zou moeten maken, heeft tot onbedoeld gevolg dat mensen afhankelijker worden van bureaucratische instellingen, en dat zij steeds meer geneigd zijn met hun zorgen direct bij de overheid aan de bel trekken. De overheid raakt daardoor overbelast met eisen uit de bevolking. De remedie voor deze ontsporing is dat burgers zich niet langer laten misleiden door aangeprate behoeften, maar zich richten op hun redelijke belangen. De context waarin dat het beste lukt is de markt: daar wordt duidelijk dat wie niet werkt niet zal eten, en dat elk verlangen zijn prijs heeft. Het is daarom zaak dat de overheid meer ruimte laat voor de markt, en dat marktmechanismen, zoals het profijtbeginsel, ten grondslag komen te liggen aan het overheidsbeleid. Ziehier de lof van de calculerende burger op de markt, die zijn zelfstandigheid heeft gered uit de klauwen van de albedillende staat. Maar die lof slaat al snel om in afkeer. Want geheel conform de exclusieve werking van anti-etatistische vormen van burgerschap, Door de spanning tussen zelfbestuur en staatsbeheer duikt burgerschap telkens weer op in het politieke debat schept de goede calculerende burger zijn tegenbeeld van de slechte calculerende burger. Waar er goede calculerende burgers zijn die op rationele wijze hun eigenbelang nastreven en verstandig inzetten op de markt, zijn er slechte burgers die even calculerend proberen om het onderste uit de kan te halen, en bijvoorbeeld hogere lonen eisen. En daarenboven blijkt er een groep mensen te zijn die het vermogen ontbeert om op de markt mee te doen, en die zich alleen staande kan houden door vals te spelen. In reactie hierop neemt de druk op de staat toe: meer aanvragen voor uitkeringen, meer controle, hogere collectieve lasten. Het beroep op de calculerende burger heeft derhalve tot onbedoeld gevolg dat de druk op de overheid toeneemt. Zoals uit de nieuwe verkiezingsprogramma's blijkt, is de calculerende burger niet de enige gedaante waarin burgerschap in het politieke debat opduikt. Naast de calculerende burger op de markt, verschijnt de burger ook als deelgenoot van de moreel geïntegreerde sociale gemeenschap en als actief deelnemer in de publieke sfeer. Ook in die gedaanten heeft het beroep op de burger onbedoelde gevolgen. De VVD houdt vast aan het bekende verhaal van produktiviteit en rationele berekening: volgens de liberalen moeten we weer aan de slag, en is het verrichten van betaalde arbeid de beste garantie voor individuele zelfstandigheid. Opvallend genoeg is deze vorm van burgerschap ook sterk vertegenwoordigd bij D66. Deze partij presenteert zich als vaandeldrager van een politieke vernieuwing, die de burger nauwer bij de politiek moet betrekken. Maar in het programma van de partij gaat het vooral over de burger als produktieve kracht, wiens inzet van belang is voor het instandhouden van de slagvaardigheid van de Nederlandse economie. Waar je eigenlijk zou verwachten dat de partij pleit voor een democratisering van de besluitvorming, bijvoorbeeld over de uitbreiding van Schiphol, stellen de vrijzinnige democraten zich achter de uitbreiding van de luchthaven. Nadelige milieu-effecten, net als andere externe effecten van de economische groei, moeten worden tegengegaan door meer overheidscontrole. Het idee dat burgers daar zelf iets mee te maken zouden hebben, is in het programma ver te zoeken. Het CDA komt met een andere burger op de proppen. Ook hier is de berekenende burger niet afwezig, maar centraal staat toch het idee dat de burgers zelf verantwoordelijkheid kunnen dragen, wanneer zij deel uit maken van zingevende maatschappelijke verbanden. De taak van de overheid is 'gericht op het stimuleren en steunen van eigen organisatievormen'. Dat houdt enerzijds financiële ondersteuning in, anderzijds het scheppen van kaders en het stellen van normen. Waar dat toe leidt, blijkt uit de curieuze paragraaf getiteld 'samenlevingsopbouw'. Na opmerkingen over regulering van samenlevingsvormen (waarin het huwelijk niet als zaligmakend wordt gezien, maar wel als model wordt gehanteerd voor andere vormen), vervolgt de paragraaf met een beschouwing over vreemdelingen. Kern van het betoog is dat er een restrictief toelatingsbeleid moet worden gevoerd, dat bovendien nauwgezet moet worden uitgevoerd. Want: 'De duurzame aanwezigheid van grote aantallen illegaal verblijvende vreemdelingen vormt op termijn een bedreiging voor de maatschappelijke verhoudingen'. Afgezien van een snellere afhandeling van asielaanvragen en sancties voor illegale tewerkstelling, is het enige positieve dat het CDA aan vreemdelingen te bieden heeft de '(aansporing) zo snel mogelijk volwaardig zelfstandig aan het maatschappelijk verkeer deel te nemen via scholing en beheersing van de Nederlandse taal.' Met andere woorden: de nadruk op de integriteit van zingevende verbanden waardoor burgers zelfstandigheid verkrijgen, leidt er bij het CDA toe dat vooral de justitiële en controlerende taken van de overheid aan belang winnen. Bij Groenlinks en de Partij van de Arbeid figureert de burger in een derde variant, die van de deelnemer in de openbare sfeer. Het gaat, zoals het Groenlinkse programma stelt, om 'een democratie waarin burgers meer dan nu mogelijkheden hebben om hun invloed te doen gelden en betrokken te zijn bij de belangrijke beslissingen die hen raken'. Opvallend in verhaal van Groen Links is echter, dat op beslissende momenten niet wordt gekozen voorprocedures ten behoeve van een beter functionerend openbaar debat, maar voor financiële prikkels, die stammen uit het utilitaire model van de calculerende burger. Vrijwel het gehele milieubeleid is op die gedachte gebaseerd. Afgezien van de voorstellen voor het referendum en het volksinitiatief, keert het idee van zeggenschap alleen terug bij de organisatie van het economisch leven. Ook daar stuit het beroep op de actieve I l de Helling- jaargang 6 -nummer 4 -winter /993//994

13 burger weer op onbedoelde gevolgen. Onder het kopje 'voorwaarden voor maatschappelijke zelfregulering' in de milieuparagraaf, wordt de verwachting uitgesproken dat een grotere medezeggenschap van vakbonden en werknemers zal bijdragen aan een duurzame economische ontwikkeling. Dat lijkt nogal optimistisch: als werknemers een afweging moeten maken tussen behoud van de bedrijfstak of van het milieu, is het nog maar de vraag tot welke uitkomst het democratische debat zal leiden. Het is dan ook geen toeval dat Groenlinks zich in hoge mate verlaat op de regulerende werking van de overheid. Ook op andere punten is dat het geval: met betrekking tot de zorgpolitiek wordt weliswaar veel gerept over het beter afstemmen van zorgvraag en zorgaanbod, maar de vraag die daaraan vastzit- hoe bepaal je zorgbehoeften? - wordt gesteld zonder te worden beantwoord. In plaats daarvan volgt een pleidooi voor 'zorgzelfstandigheid', die ongetwijfeld bijdraagt tot een grotere bewegingsvrijheid voor individuele burgers, maar die tegelijkertijd eerder de taken van de overheid zal doen toenemen dan dat de burgers 'het beheer van de maatschappij en het initiatief tot verandering' in handen krijgen. HULPBRONNEN Wat mensen bindt van de PvdA lijkt nog het meest te beloven. Ook daar staat de burger als deelnemer aan de publieke sfeer centraal, maar anders dan in andere programma's is de rest van het betoog daarop afgestemd. Sociale zekerheid moet beschouwd worden als 'hulpbron'; betaalde arbeid is niet zaligmakend, en het moet de burgers vrij staan af te wegen wat voor soort activiteiten zij willen ontplooien; cultuurpolitiek ligt in het verlengde van dit 'postmaterialistisch emancipatiemotief. Er zijn ook andere geluiden te bespeuren in het PvdA-programma, zoals het pleidooi voor 'strenge rechtvaardigheid' en het milieubeleid, dat, net als bij Groenlinks, grotendeels op financiële prikkels is gebaseerd. Maar het culminatiepunt van het programma is het idee van democratisch burgerschap, dat onder andere vorm moet krijgen in een burgerlijk handvest ten behoeve van de rechtspositie van cliënten en personeelsleden in bedrijven en de overheidsdienst, en in de 'maatschappelijke enquête', die in de plaats moet komen van Planologische Kernbeslissingen. Ook hier treden neveneffecten op. Voor een deel zijn die voorzien: in een gedemocratiseerde samenleving kunnen grotere maatschappelijke ongelijkheden ontstaan, als gevolg van verschillen in de vaardigheid van burgers om op te treden in de publieke sfeer. Vandaar de nadruk op weerbaarheid (oto. Bert Verhoeff/HH van burgers, die onder andere gestalte krijgt in het hulpbronnenbeleid en de cultuurpolitiek. Maar er kunnen ook onvoorziene gevolgen optreden. Immers, het PvdA-programma stuurt aan op grotere rol van de burgers, op hun zelfstandigheid, tolerantie en beschaving. Wat voor boodschap zullen die burgers nog hebben aan een partij die zich tot nu toe heeft gekenmerkt door het tegendeel van zelfstandig denken en beschaving: de combinatie van het krampachtig verdedigen van verworven rechten en het wild, ongecoördineerd wegkappen van diezelfde rechten? Het is nog maar de vraag of de PvdA zich tijdig kan omvormen tot een partij die 'uit de afdelingszaaltjes en onder de Haagse kaasstolp vandaan (is gekomen) om zich met het publiek te verstaan', om het soort 'publieke partij' te worden waar ook Groenlinks op mikt. Want hoe mooi het ook allemaal bedacht is in de partijprogramma's: wanneer burgers wèrkelijk zo zelfstandig kunnen optreden als in de programma's beoogd wordt, dan zullen zij voor de politieke partijen die zich moeizaam aan het hervormen waarschijnlijk weinig enthousiasme kunnen opbrengen. Maar misschien is dat helemaal niet zo erg ldo de Haan /do de Hoon rs oongesteld bij de Vakgroep Algemene Politrcologre van c!c Universrlert van Am st crdom en vcrbonden urm de Am st erdomse School voor Socroolwetenschoppeluk Onderzoek. Onlangs is hrj gepromoveerd op de cirssertotie Zelfbestuur en stootsbeheer. Het fjolrtreke cicbot over burgerschop en rechtsst oot in c!e lwrntrgste eeuw. Am st erdom, /993. de Helling -jaargang 6 - nummer 4 - winter I 993 I I 994 I 3

14 De onmogelijke jacht op de illegale arbeid Illegale arbeiders in de Nederlandse economie vormen voor de politieke en bestuurlijke elite een moeilijk te bestrijden kwaad. Ondanks de intensievere controle. Ook de verwoede pogingen tot sanering zetten weinig zoden aan de dijk. Een reportage over kapitalistische vrijbuiterij en falend overheidsbeleid. Ergens op het platteland, tussen snelwegen en vlak buiten Amsterdam is een nieuw industrieterrein aangelegd. Tien garageboxen. In één daarvan is het atelier gevestigd. Op de achtergrond boerderijen, een molen en wuivend riet. Stapelwolken vervolmaken het panorama. Uit het atelier klinkt Turkse muziek. lsmail en zijn vrouw zitten achter de machines. Het zesjarige zoontje speelt met houten blokken. Op een enkel blok staat in bibberend handschrift 'Politie.' De tafel is al gedekt. Brood. Olijven en fêta en veel thee. lsmails vrouw serveert een omelet. IS MAIL lsmail had ooit een goede baan in lstanbul. Als chef van een confectiebed rijf, verdiende hij meer dan een doorsnee arbeider. Toch is lsmail naar Nederland gekomen. 'Voor het avontuur', licht hij toe. Als jochie van twaalf had hij zijn geboortedorp verlaten om in de stad werk te zoeken. Hij kwam terecht in de confectie. De eerste jaren als leerlingarbeider, later als geschoolde machinestikker. Zijn werkdagen toen bedroegen tien uur per dag, zeven dagen in de week. 'Ik was moe', zegt hij. Daarom is lsmail naar Nederland vertrokken om zich van een toekomst te verzekeren. in Turkije zou het slecht met hem aflopen. De werkdruk was te groot, zeker na de slopende jaren die achter hem lagen. 'Als je in de Turkse confectie veertig bent, dan ben je oud. Oud en versleten.' Nu wonen ze al weer meer dan zes jaar in Nederland. Zonder werk- en verblijfsvergunning. lsmail werkt elke dag, zo nu en dan wordt hij bijgestaan door zijn vrouw. De zoon gaat naar school. Het eerste jaar in Nederland was heel moeilijk. lsmail vertelt over lage lonen, intimidatie en geweld. Soms werkte hij vier weken zonder betaald te worden. Protesten hielpen niet. Vanwege zijn vakmanschap, zijn snelle babbel en zakelijk inzicht klimt lsmail op tot chef van een atelier. Later wordt hij eigenaar van een kleine werkplaats. 'Ik heb geluk gehad', zegt Is mail. 'Opdrachten en zekerheid. Ik verdien nu goed. Niet veel maar genoeg.' lsmail haalt uit zijn namaak-samsonite-koffer een ordner met facturen. Op een kladje heeft de opdrachtgever berekend dat lsmail rond de tweeduizend gulden per maand kan verdienen. Voorlopig zijn de inkomsten verzekerd. Alleen huisvesting is nog een probleem. Het vele verhuizen - van afbraakwoning naar atelier, van atelier naar vrienden - 14 de Helling- jaargang 6 - nummer 4 -winter

15 biedt geen houvast. Vooral het zoontje van zes heeft daar problemen mee. Bij elke verhuizing een andere school. Pas dagen later, als ik het atelier nogmaals bezoek, hoor ik dat de hele familie lichamelijke klachten heeft. lsmail kampt al jaren met ondefinieerbare pijnen in buik en darmen. 'Een atelierkwaal', zo zegt hij. De vrouw van lsmail gaat gebukt onder chronische hoofdpijnen. Stress en de zorgen om het hoofd boven water te houden, worden haar soms teveel. Verzekerd zijn lsmail, zijn vrouw en kind niet. Met paracetamol worden alle kwalen bestreden. Kiespijn, stress, oververmoeidheid, hoofdpijnen, darmklachten en eenzaamheid. Hoewel het gezin nog in Amsterdam woont, zegt lsmail, verwijzend naar de arrestaties van illegale arbeiders en sluitingen van ateliers, dat hij Amsterdam ontsnapt is. 'Ik werk nu op een soort thuiswerk-contract. Helemaal legaal. Mijn baas betaalt belastingen en premies. Dat is wat ik wil. Niet opvallen en gewoon geld verdienen. Met een beetje geluk verdien ik genoeg om terug te keren naar Turkije om daarzelf een eigen bedrijf te beginnen.' De opdrachtgever, lsmail noemt hem 'de baas', had vroeger een eigen atelier. De bulk van de kleding - bedrijfskleding voor onder andere een grote Nederlandse bank en een grote uitgever van dagbladen - wordt in Turkije geproduceerd. De naorders of de kleine series in Nederland. Bij de komst van lsmail sluit 'de baas' zijn werkplaats en stelt de vier stiksters te werk op de ontwerp-afdeling en op kantoor. De 'baas' heeft lsmail de garagebox aangeboden. Voor de eerste maanden wordt de huur betaald en worden enkele machines geleverd tegen forse betaling. De boekhouding wordt ook voor lsmail verzorgd. GEDOGEN Over de toenemende controle in Amsterdam is lsmail sceptisch. Of het aantal ateliers zal dalen, betwijfelt hij ten zeerste. 'Wat is een atelier', zo vraagt hij zich af. 'Voor een paar honderd gulden kun je machines huren. Je hebt alleen een ruimte en opdrachten nodig.' Bovendien is een atelier heel mobiel en gaat het om seizoenwerk. 'Als je geluk hebt, dan kun je veel geld maken. Je hebt alleen goede contacten nodig.' lsmail verwacht dat de ateliers kleiner worden, uitwijken naar andere steden dan Amsterdam. Volgens de statistieken is de produktie van confectie in Amsterdam vooral een Turkse aangelegenheid. Van de geregistreerde confectie-ateliers is ongeveer zeventig procent in Turkse handen. Daarnaast zijn ondernemers met andere etnische afkomst actief. Egyptenaren, Pakistani en Nederlanders. Hoeveelniet-geregistreerde ateliersdie vooral de tweedehands uitbestede opdrachten doen - in Amsterdam gevestigd zijn, is niet bekend. Over het aantal arbeiders, werkzaam in de ateliers tast men evenzeer in het duister. Tussen de acht- en twaalfduizend volgens de overheidsinstellingen. Volgens lsmail gaat het om twee of drieduizend. In de piekmaanden kan dat oplopen omdat dan de mensen uit andere delen van Europa en zelfs Turkije overkomen. De explosieve groei van de Turkse confectie dateert van begin jaren tachtig. De toename van industriële bedrijvigheid in de confectiebranche wordt veroorzaakt door een combinatie van hoge werkloosheid in de Turkse gemeenschap, het ontbreken van alternatieve mogelijkheden op de arbeidsmarkt, plus een toename van de vraag naar snel aan te leveren, goedkope en kwalitatief goede confectie. En door het overheidsbeleid. In de jaren tachtig is het overheidsbeleid het beste te typeren als een 'gedoogbeleid.' Het is de tijd van de terugtredende overheid en zelf-verantwoordelijkheid van de partijen in de branche. Pas in 1989 wordt de wildgroei in de confectie ook voor de overheid een hot issue. De branche, vertegenwoordigd in de Vakraad voor de Confectie-industrie, wordt door de overheid gemaand echt orde op zaken te stellen. De zogenaamde Brede Vakraad, het overleg van de branche-partijen aangevuld met uitvoerende overheidsinstanties, wordt vanaf 1989 steeds belangrijker. Het de Helling- jaargang 6 -nummer 4 - winter I 5

16 beleid wordt meer gecoördineerd maar krijgt bovenal een repressief karakter. Opsporing van illegale arbeiders en sluiting van wat 'illegale ateliers' zijn gaan heten, moet leiden tot sanering van het illegale circuit van de confectiebranche. De overheid verwacht veel van wat je het 'uitroken' van illegalen zou kunnen noemen. De loketten van de burgerlijke stand en volksverzekeraars zijn gesloten. Sofi-nummers worden niet meer verstrekt. Zelfs het recht op juridische bijstand aan illegale arbeiders wordt afgeschaft. In de woorden van staatssecretaris Koste: 'het financieel en feitelijk verblijf van illegalen onmogelijk maken.' De lijst van bezwaren tegen de 'illegale ateliers' is onmetelijk lang. Zo beweren vakbonden dat het 'illegale circuit' leidt tot banenverlies in het formele circuit. De grootwinkelbedrijven stellen dat het imago van de handel ernstig wordt aangetast. Confectieproducenten, verenigd in de ondernemersorganisatie Fenecon, klagen over valse concurrentie. En de overheidsinstellingen wijzen op overtreding van wetten en regels. Belastingen en premies worden niet betaald. Het 'illegale circuit' bezorgt overlast en leidt tot ontwrichting van de arbeidsmarkt. Het gerenommeerde Buro voor Ecocomische Argumentatie, kortweg BEA, heeft de wetenschappelijke onderbouwing gegeven aan de klachten lijst. Het bureau, dat in 1992 in opdracht van de Vakraad onderzoek verrichtte, meent dat de maatschappelijke schade van de 'illegale confectie' groter is dan op het eerste gezicht lijkt. 'Illegale confectie' trekt in de analyse van BEA criminelen aan en is een werkterrein van mafiose revolverhelden en drugsdealers. De ateliers zijn reeds geïnfiltreerd, aldus BEA, en de mafia bedreigt nu zelfs de handel. Kort na het verschijnen van het BEA rapport wordt door het Haagse circuit hetplan van aanpak gepresenteerd. Het plan beoogt de confectiebranche te reguleren door het aanbad, de atelierhouders en de arbeiders, aan te pakken. In de analyse heet dat: 'Veel van de betrokken bedrijven zouden, als zij zich aan de wettelijke regels houden, niet kunnen bestaan. De winst van deze bedrijven wordt goeddeels gevormd door het niet afdragen van sociale verzekeringspremies en loon- en omzetbelasting.' Sanering van de loonconfectie dus. De voorstellen met betrekking tot het aanpakken van de vragers van zogenaamde illegale ateliers en hun illegale arbeiders zijn vooralsnog vaag. De Wet Ketenaansprakelijkheid (WKA) wordt in het vooruitzicht gesteld. Zo op het eerste oog een probaat middel om de distributeurs en de tussenhandelaren van confectie mede-verantwoordelijk te stellen voor de grootscheep- lsmail: 'Wat is een atelier? Voor een paar honderd gulden kun je machines huren. Je hebt alleen een ruimte en opdrachten nodig' se fraude en uitbuiting. De wet is gericht op het negatief sanctioneren van de uiteindelijke vrager van illegale of informele arbeid, de opdrachtgever van het atelier. Maar de WKA dreigt een doekje voor het bloeden te worden gezien de problemen in het bepalen wie nu de opdrachtgever is. Is dat het winkelbedrijf of de confectionair met eigen ontwerpfaciliteiten? Of de tussenhandel? In hetplan van Aanpak wordt dit probleem ondervangen met het begrip 'eigenbouwer.' Een waterdichte constructie? Niet voor de Vakraad. Deze acht de WKA praktisch niet toepasbaar omdat de tussenhandel buiten schot blijft en niet aansprakelijk gesteld kan worden. De zwarte piet wordt volgens de Vakraad teveel gelegd bij de detailhandel en het grootwinkelbedrijf. dam. De beloofde afnemers in Duitsland lieten het afweten. 'Het lijkt alweer lang geleden', zegt Sedat. 'Ik wilde iets anders. Maar wat. Er was niets, er is niets. Alleen confectie.' De vijfendertigjarige Sedat is opgegroeid in lstanbul en na de lagere school naar het atelier gestuurd. Als tiener maakte hij de vooravond mee van de militaire coup, Vrienden uit de straat werden gedood. Sedat was niet actief, wel links. Hij vertrok naar Parijs. Werkte in de confectie. Met de neergang van de confectie in de Franse hoofdstad verhuisde Sedat naar Amsterdam. Twee dagen na aankomst vond Sedat werk in ateliers. In het voorjaar 1993 krijgt Sedat een gouden kans. Althans zo lijkt het. Hem wordt een goeddraaiend atelier te koop aangeboden. 'Leer. Dat verdient goed', zegt Sedat. 'Beter dan thuis zitten en in het koffiehuis gokken. Heb je veel vrije tijd, dan ga je slechte dingen doen', zo licht hij zijn besluit toe. Via een Turkse Tedje van Es leent Sedat twintigduizend gulden, tegen betaling van een hoop commissie en woekerrente. Het atelier wordt aangekocht. Vanaf de eerste dag stapelen de problemen zich op. De vorige eigenaar heeft verzuimd de huurbaas in te lichten over de overname. De contactpersoon van de huurbaas eist twee maanden borg en een fiks bed rag voor bemiddeling. Sedat kan niets anders doen dan maar betalen. Later blijkt dat de contactpersoon ook handelt in garnituren en voor meerdere makelaars 'bemiddelt.' Regelmatig duikt hij op, verkoopt zijn garnituren en vertrekt. Een fles jonge Bols moet de bemiddelaar gunstig stemmen. De 'patroon', zoals Sedat zijn opdrachtgever noemt, wil na veel vijven en zessen wel zaken doen met de nieuwe eigenaar van het atelier. Hij stelt wèl een voorwaarde. Sedat moet alleen voor hem werken en een lagere maakprijs accepteren. Verlegen om opdrachten stemt Sedat toe. De produktie kan beginnen. De namaak-leren jasjes zijn moeilijk te maken. Sedat heeft niet de juiste machines. De naalden breken om het uur. Sommige modellen zijn relatief eenvoudig. Andere zeer bewerkelijk met franjes, extra zakken en vele opzichtige knopen. Sedat werkt van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat. Het aantal werknemers is afhankelijk van hoe moe Sedat zèlf is. Soms zeven, soms drie of vier. Overwerken doen de stikkers vier of vijf keer in een zesdaagse werkweek. Sedat woont bijna in zijn atelier. Hoeveel uren de mannen ook maken, het startkapitaal begint aardig te slinken en de voorschotten van de 'patroon' tikken ook niet aan. Sedat besluit om te verhuizen. Naar een goedkopere stek. 16 SE DAT In de grote ruimte staan twee rijen machines. Her en der slingeren stukken stof op de grond. Aan de kale muren hangen affiches; lstanbul. Achterin zijn drie gescheiden ruimtes. Eén doet dienst als opslagplaats. Rekken op wieltjes staan in de kamer die uitmondt in de voormalige keuken. Sedat, zo wil de atelierbaas genoemd worden, zit gehurkt op een oud kussen op de grond. Vóór hem op het aanrecht knettert een kleurentelevisie. De vorige avond heeft Sedat het oude toestel van straat geplukt. In een hoek van de keuken ligt een matras. Daarboven hangen aan wat haken kleren. Een broek, wat zwart leren jasjes. Stinkende sokken liggen naast het bed. Sedat heeft zijn atelier net ingericht. Begin jaren tachtig kwam Sedat als illegaal naar Nederland, trouwde, kreeg een verblijfstatus, werd door zijn vrouw na drie jaar aan de kant gezet. Wilde plannen maakte hij. Zo probeerde hij taxi-chauffeur te worden. Later ging hij op zoek naar een ruimte om een snackbar te openen.ln deze periode werkte Sedat zo nu en dan in ateliers. Zwart. Om schulden af te lossen. Een nieuw leven wilde hij beginnen. Liever geen confectie. Maar al zijn plannen liepen op niets uit. Ook het atelier niet op een gracht nabij het Centraal Station in Am sterde Helling- jaargang 6 -nummer 4- winter 1993//994

17 Sedat is na een paar maanden uitgeblust. Met donkere wallen onder zijn ogen, vertelt hij dat Aydin, de vorige eigenaar hem had voorgerekend vijfduizend gulden per week te kunnen maken. Schoon in het handje. We nemen de laatste order door die hij eerder die dag heeft afgeleverd. Vijfhonderd jassen met een maakprijs van 25 gulden per stuk. Met z'n negenen, inclusief Se dat zelf, wordt aan de opdracht gewerkt. Tien dagen van dertien uur. Sedat werkt dag en nacht. Hij slaapt en werkt in het atelier. Drie mensen krijgen zeven gulden per uur, de vijf anderen dertien gulden. Aan loon is Sedat elke dag gulden kwijt. Over tien dagen uitgerekend is dat I Resteert I 070 gulden voor Sedat; I 07 gulden per dag, iets meer dan 8 gulden per uur. Het is Sedats bruto-inkomen. Huur en elektra komen uit op 1300 gulden per maand; reparaties, garen en naalden, ongeveer I 00 gulden. Dan heb je nog de telefoon, de auto. FACTUREN Zwijgend staart Sedat voor zich uit. Uit zijn binnenzak haalt hij een aantal verfrommelde papieren. Een standaardbrief van het GAK, of hij gulden wil betalen. Een groot aantal met de hand uitgeschreven facturen - uit een Hema-facturenboekje - met de naam van het atelier, gooit hij op de grond. 'Ik ben een paar maanden geleden begonnen en heb niet meer dan gulden gekregen. Vanochtend moest ik een factuur tekenen op mijn naam van I 16 duizend gulden. Als ik niet tekende, zou hij een ander atelier nemen.' 'En', bekent Sedat, 'toen ik voor het eerst bij de patroon kwam, moest ik de schuld van Aydin overnemen. Een paar duizend gulden. Anders zou ik geen opdrachten krijgen.' Op aanwijzen van Sedat bezoek ik een aantal boetieks waar de nep-leren jassen te koop hangen. Eenvoudige modellen, die met franjes schommelen rond de 200 gulden. De patroon van Sedat, 'die Nederlander' zoals de ateliereigenaar hem uitdrukkelijk noemt, doet goede zaken. Maanden later krijg ik een telefoontje van Sedat. Hij heeft het atelier verkocht. Schulden. Onder andere bij een bevriende eigenaar van een eethuis die hem en zijn voormalige werknemers maanden heeft gevoed. Of ik hem aan woonruimte kan helpen. Of ik misschien vrienden heb die misschien een kamertje te huur hebben. Sedat vertelt dat hij anderwerk heeft. In een andere stad. Weg uit Amsterdam. Maar hij is de confectie niet kunnen ontvluchten. In één van de Brabantse steden hebben vage kennissen een atelier geopend. Sedat werkt daar nu. Zwart. In het rapportslikken of stikken presenteert (oto: Arnold Karskens/HH tie van de Turkse gemeenschap slechter zijn.' De dramatische inkomensachteruitgang in de jaren tachtig, de omvangrijke werkloosheid en een geblokkeerde arbeidsmarkt, maken de confectie-industrie, in de ogen van het lot, een belangrijke bron van - soms aanvullende - inkomsten om depoverty trap te ontwijken. De confectie biedt in potentie een reële kans op het lot, het Inspraak Orgaan Turken, een analyse van de problemen in de confectie die afwijkt van de gangbare beleidsanalyses. Uitgangspunt van het lot is de maatschappelijke en arbeidsmarktpositie van de Turkse gemeenschap in Nederland. 'Confectie-ateliers worden gedwongen om goedkoper te produceren naarmate de sociale omstandigheden en de rechtsposide Helling- jaargang 6- nummer 4- winter 1993/

18 sociale mobiliteit. Juist omdat deze sector een lage toegangsdrempel kent. Voor de inrichting van een atelier is een paar duizend gulden nodig en de kans op kapitaalsvernietiging zeer gering. Het lot adviseert de regering de zogenaamde illegale confectie te legaliseren en in plaats van een repressief beleid een stimuleringsbeleid te voeren. Het veelbesproken 'etnisch ondernemerschap' moet juist in de confectie een kans krijgen. Door kredieten beschikbaar te stellen en atelierhouders te steunen in een betere bedrijfsvoering. Het lot wijst intensievere controle en opsporing van de hand omdat dit tot 'uiterst negatieve beeldvorming' over de gemeenschap leidt. Het lot kiest bewust voor een sectorale benadering van de problemen met betrekking tot illegaliteit en illegale arbeiders in de confectie. In het ongevraagde regeringsadvies pleit het Turkse inspraakorgaan voor een aanpak van de problemen door juist de zwakste schakel in de produktieketen te steunen. Basis van het pleidooi van het Inspraak Orgaan Turken vormt een analyse van de structuur van de confectieindustrie. De branche maakt sinds begin jaren tachtig een drastische verandering door. De distributeurs - onder andere de grootwinkelbedrijven - en de dominerende fabrikanten besteden steeds meer arbeidsintensieve arbeidstaken uit. Aan buitenlandse producenten maar ook aan binnenlandse. De uitbestedingvan wat de 'assemblage' wordt genoemd, wordt gecombineerd met een toename van investeringen in de kapitaalintensieve onderdelen van het hele produktieproces in de confectie. Een en het ander heeft tot gevolg dat de arbeidsdeling tussen afzonderlijke ondernemingen verandert. Er treedt als het ware een specialisatie op. De één doet het ontwerp en de 'grading', de ander verzorgt het transport en weer een ander de marketing en verkoop. Aan de andere kant groeit de loon-confectie; ateliers die in opdracht van derden het stikwerk verzorgen. De etnische ondernemers zijn beter dan hun Nederlandse collega's en concurrenten in staat om aan de stringente toeleveringsvoorwaarden van de opdrachtgever te voldoen. Het gaat om flexibiliteit, kwaliteit en vooral om prijs. Het succes van etnische ondernemers in de loonconfectie is vooral te danken aan de betere toegangtot een informele arbeidsmarkt. Zij recruteren de onderbetaalde en niet zelden onbetaalde, maar vooral onbeschermde arbeidskrachten uit de eigen gemeenschap, lokaal en internationaal. De mate waarin loonconfectie-ateliers afhankelijk zijn van opdrachtgevers gaat soms Se dat: ~Leer. Dat verdient goed. Beter dan thuis zitten en in het koffiehuis gokken. Heb je veel vrije tijd, dan ga je slechte dingen doen' zo ver dat er nog nauwelijks sprake is van zelfstandige ondernemingen. Dit heeft te maken met de onderlingeconcurrentie tussen de ateliers en het feit dat veel ateliers qua omzet afhankelijk zijn van een of twee opdrachtgevers. Hierdoor kunnen de ateliers nauwelijks enige macht uitoefenen en - om het in marxistische termen uit te drukken- de strijd om de 'geproduceerde meerwaarde' in eigen voordeel beslissen. De in het atelier geproduceerde meerwaarde wordt eenzijdig door de opdrachtgever afgeroomd. Verlaging van de produktiekosten - dat wil zeggen loonkosten - is de enige ondernemingsvrijheid die het atelier nog rest. SCHOONMAAK EN GLASTUINBOUW Niet alleen in de confectiebranche worden grote groepen illegale arbeiders te werk gesteld en wordt met de wet- en regelgeving een loopje genomen. In de horeca- en schoonmaaksector doen zich soortgelijke problemen voor als in de confectiebranche. Uitbesteding van arbeidsintensief werk, toename van het aantal kleine schoonmaakbedrijfjes zonder noemenswaardige kapitaalinvesteringen en een vergaande flexibilisering van de arbeid. De werkgelegenheid in de schoonmaak is in de tweede helft van de jaren tachtig explosief gegroeid, tot over de mensen, vooral ten gevolge van de uitbesteding door instellingen en ondernemingen. De bulk van het uitbestede werk komt terecht bij grote schoonmaakondernemingen. Deze besteden op hun beurt, bij spoed- of ongeplande opdrachten, een deel van het werk tweedehands uit aan een circuit van duizenden kleine baasjes. Gezien de aard van het werk en de beloning is het niet vreemd dat het leeuwedeel van de schoonmakers van het vrouwelijke geslacht zijn en van niet-nederlandse afkomst. Hoeveel illegale arbeiders werkzaam zijn in de schoonmaaksector; niemand die daar een zinnig antwoord op kan geven. De verwachting dat de recrutering van onderbetaalde arbeid op de informele arbeidsmarkt zal toenemen, is niet geheel ondenkbaar. Naarmate meer voormalige schoonmakers uit de migrantengemeenschap de stap naar ondernemerschap in deze sector maken, zal de informele recrutering toenemen. In de glastuinbouw is een dergelijke ontwikkeling al jaren gaande. Voormalige kas-arbeiders hebben, zonder startkapitaal maar met de beschikking over goedkope en onbeschermde arbeidskrachten, een agrarisch loonbedrijf opgezet. Hoeveel koppelbazen in de glastuinbouw actief zijn, is niet bekend. Slechts een deel staat als loonbedrijf geregistreerd. De nietgeregistreerde loonbedrijven werken veelal in opdracht van grote Nederlandse koppelbazen. Over het aantal illegale arbeiders dat werkzaam is in de kassen van onder andere het Westland, tast men in het duister. De schattingen variëren van een paar tot vijftienduizend. Het Ondersteuningskomité illegale Arbeiders, OKIA, in Den Haag heeft berekend hoe lucratief de tewerkstelling van een illegale arbeider is. Voor Said, een illegale Marokkaanse arbeider die sinds 1990 in het Westland werkt, is het verschil tussen caoloon en wat hem uitbetaald wordt- over een periode van drie jaar - maar liefst gulden. De teler bespaart, ruwweg omgerekend, twintigduizend gulden aan loonkosten per jaar. Het geldelijk gewin maakt duidelijk waarom de informele arbeidsmarkt zo'n hardnekkig verschijnsel is in het Westland. Maar er is méér aan de hand. In het plan van aanpak voor de glastuinbouw, De oogst van een gezamelijke aanpak, wordt een lans gebroken voor het principe dat alle branche-partijen water bij de wijn doen en medeverantwoordelijkheid dragen om het beleid uit te voeren. Ten aanzien van de glastuinbouw is beleid een combinatie van repressieve maatregelen en het opvoeren van de arbeidsdwang. Dit laatste om de tuinders te garanderen dat voldoende arbeidskrachten beschikbaar komen om de openvallende arbeidsplaatsen op te vullen. Met een scherper toegepast sanctiebeleid zorgt de overheid voor alternatieve arbeidskrachten. De repressie richt zich vooral op illegale arbeiders en de door migranten gerunde loonbedrijven. De tuinders zelf krijgen hogere boetes opgelegd en zelfs gevangenisstraffen in het vooruitzicht gesteld. SLUIPWEGEN Mede-opsteller van het rapport De oogst van een gezamelijke aanpak, de Voedingsbond FNV, klaagt een jaar na het verschijnen over de wil van de kant van de tuinders. Volgens de voedingsbond verlenen de tuinders nauwelijks medewerking aan het afgesproken 18 de Helling- jaargang 6 -nummer 4- winter /993/1994

19 beleid. Verbetering in het personeelsbeleid is tot op heden uitgebleven. De kwaliteit van de arbeid, de beloning, de werktijden; het zijn slechts onbeschermde arbeiders die gedwongen kunnen worden dergelijke condities te accepteren; illegale arbeiders en voormalige werklozen. Uit de hoek van de door Koerden en Turken gerunde loonbedrijven wordt de kritiek van de vakbond onderstreept. Er vindt een selectie plaats onder de agrarische loonbedrijven. Een beperkt aantal, met name de groten, worden opgenomen in de koppelbazenvereniging, terwijl de kleintjes, 'degraderen' tot de positie arbeider/ondernemer. Zij verrichten veelal tweedehands uitbesteed werk. Voor velen is het terug naar af. Ooit waren kas-arbeiders, tegen betaling van een soort commissiegeld, vrienden en bekenden gaan ronselen om in de tuin van de teler te werken. Medio jaren tachtig maakten velen de stap de ad-hoc-ronselpraktijken om te zetten in een heus agrarisch loonbedrijf. De kleintjes onder de Koerdische en Turkse koppelbazen moeten anno 1993 concurreren met koppelbazen uit Polen en andere lage-lonen-landen. De tuinders zijn bijzonder creatief in het ontduiken van het beleid. Zo zijn er bedrijven bekend die Poolse 'zelfstandigen' aantrekken. Deze Polen hebben in eigen land een eenmansbedrijf, maar deze kleine zelfstandigen zijn in feite niet meer dan trek- of seizoenarbeiders. Op deze manier wordt de vergunningsplicht voor buitenlandse arbeiders ontweken omdat er een contract wordt opgesteld tussen twee zelfstandige bedrijven. FALENDE OVERHEID De overheid heeft een serie maatregelen genomen ter bestrijding van de illegaliteit en regulering van de arbeidsmarkt in de confectie, de schoonmaak en glastuinbouw. Enkele maatregelen zijn reeds genoemd, zoals de poging om alle branchepartijen in de sectoren op één lijn te krijgen en medeverantwoordelijk te maken voor het beleid. Genoemd is ook het effectueren van het arbeidsmarktbeleid door werklozen te om- en herscholen en met sancties aan werk te helpen. Het beleidsinstrumentarium van de overheid valt uiteen in twee categorieën: het reguleren van de arbeidsmarkt en het beteugelen van de migratiedruk. De overheid tracht in eerste instantie de arbeidsmarkt voor illegale arbeiders, zwartwerkers en andere 'fraudeurs' af te grendelen. Dit door het sluiten van loketten - illegalen kunnen bijvoorbeeld geen sofi-nummer meer krijgen of juridische bijstand - èn door het opvoeren van de controle bij de ondernemers en publieke gelegenheden zoals koffiehuizen. Ondernemers die illegalen te werk stellen worden daarbij hoge geldboetes en zelfs gevangenisstraffen in het vooruitzicht gesteld. Daarnaast wordt per sector, in nauwe samenwerking met branchepartijen, een 'reguleringsbeleid op maat' ontwikkeld. Dit vanuit de gedachte dat als de branche op haar morele en sociale verantwoordelijkheid wordt gewezen, er een proces optreedt dat in de tweede helft van de jaren tachtig 'zelfregulering' werd genoemd. De Wet Keten Aansprakelijkheid is een combinatie van overheidscontrole en medewerking van de branche zelf. Het beleid ter regulering van de arbeidsmarkt kent nog een ander aspect; de vrijgekomen arbeidsplaatsen vullen met alternatieve arbeiders. Zo hebben Westlandse tuinders en telers effectief lobby gevoerd voor de garantie dat de vrijgekomen arbeidsplaatsen opgevuld worden. De opsporing van illegale arbeiders in de kassen houdt bij wijze van spreken gelijke tred met het alternatieve aanbod van arbeidskrachten. In de confectie is een soortgelijk beleid in uitvoering. De ateliers worden gemotiveerd vacatures aan te melden onder andere door de controle flink op te voeren. Een vacature wordt pas door het arbeidsbureau geaccepteerd indien de arbeidspiek aan bepaalde eisen voldoet. Onderwijl wordt er druk gewerkt aan om- en herscholing van werklozen voor de confectieindustrie. Een ander beleidsinstrumentarium van de overheid is het op grote schaal arresteren van illegale arbeiders en het effectueren van de uitzettingsprocedure. De staatssecretaris van Justitie, Kosto, heeft ten aanzien van het arrestatie- en uitzettingsbeleid gesteld dat het om 'communicatie' gaat. In het buitenland moet bekend worden dat Nederland geen paradijs is en dat de politici hier geen doetjes zijn. Met andere woorden: repressie in Nederland is een manier om de potentiële migranten af te schrikken. Tellen we alle maatregelen bij elkaar op dan komen we uit op een saneringsbeleid ten aanzien van de confectie en de glastuinbouw. Het valt te betwijfelen of dit beleid zoveel zoden aan de dijk zet. De koppelbazen in het Westland verleggen het recruteringsgebied van illegalen naar vrouwen met een verblijfsvergunning. Ze zijn daarmee ook nog goedkoper uit. Een zwartwerkende vrouw verdient zeven à achtgulden per uur. De illegaal negen à tien. En de telers zetten desnoods andere koppelbazen in. Uit Polen of Noord-Ierland. En de voormalige werklozen, ook zij worden op straffe van forse sancties gemaand de arbeidsvoorwaarden te accepteren die in de glastuinbouw gelden. In de loonconfectie treedt ten gevolge van het beleid een verdere decentralisatie op. De ateliers worden kleiner en zijn daarom beter te verbergen. Industrieel thuiswerk neemt toe omdat het tweedehands uitbesteden toeneemt. Het geografisch verleggen van de loonconfectie is een ander resultaat. Atelierhouders zetten hun werkplaatsen buiten Amsterdam op en de opdrachtgevers- de confectionairs, de grote fabrikanten en de detailhandel - exploiteren de lage-lonen-landen in het voormalige Oostblok. Er vindt hooguit een stoelendans plaats. De problemen in de confectie en andere arbeidsintensieve sectoren zijn niet nieuw. Ze zijn zo oud als het kapitalisme zèlf. Goedkopere arbeidskrachten worden aangetrokken om het algemene loonniveau te verlagen of op z'n minst de groei daarvan te temperen. Van de kant van de overheid en ondernemers mogen we verwachten dat zij het vrije ondernemerschap verdedigen, want dat is wat er gebeurt met het huidige beleid. Doorslaggevend is niet dat de illegale en uitbuitingspraktijken worden uitgebannen, maar dat het realiseren van winst voortgang heeft. Hans Krikke Hans Krrkke is (reelance Journalist en medewerker van de Stichting Opstand de Helling- jaargang 6 -nummer 4 -winter

20 De burger, de crimineel en de politicus Er is zowat geen politicus meer of hij heeft het over een zwaardere aanpak van de criminaliteit. Het ziet er naar uit dat criminaliteitsbestrijding één van de hoofdonderwerpen van de komende verkiezingsstrijd wordt. Het politieke klimaat is in enkele jaren volledig omgeslagen. Hoe verliep deze klimaatswisseling? De VVD bood vorig jaar in haar alternatieve begroting een miljard extra voor de criminaliteitsbestrijding. In de verdediging gedrongen klopte CDA-woordvoerder Van der Heijden zich tegenover zijn VVDtegenhanger Dijkstal op de borst met het feit dat het huidige kabinet sinds zijn aantreden zo'n slordige 700 miljoen méér aan criminaliteitsbestrijding uitgaf dan het vorige. Hij vergat de afgesproken bezuinigingen af te trekken, meende DijkstaL Die zouden hij en PvdA-woordvoerder Staffelen ongedaan maken waar het de politie betreft, was het antwoord. In deze pingpong-stijl wordt het huidige parlementaire debat over het 'terugdringen van de criminaliteit' gevoerd. OMSLAG De verkilling van het 'humane' klimaat voltrok zich gedurende de jaren tachtig en ging vreemd genoeg samen met een nieuwe nadruk op preventie. Bij de verkiezingen van 1981 was de VVD nog de enige partij met een aparte brochure over criminaliteit. Sinds de verkiezingen van 1986 hebben ook CDA en PvdA de electorale markt van criminaliteit en de onveilige burger ontdekt. Er ontstond globale consensus tussen de grote partijen over de probleemstelling: de onveiligheidsgevoelens onder de bevolking zijn van een onaanvaardbaar hoog niveau. Deze overeenstemming bracht de uitvoering van het vlak voor de verkiezingen van 1986 gereedgekomen beleidsplan Samenleving en criminaliteit in gunstig vaarwater. In dit onder verantwoordelijkheid van minister van Justitie Korthals Altes vervaardigde plan werd gepoogd een samenhangend beleid op langere termijn uit te stippelen. Samenleving en criminaliteit maakte onderscheid tussen kleine criminaliteit en zware, georganiseerde misdaad. Voor kleine criminaliteit, zoals vandalisme of woninginbraak, was een preventieve aanpak op lokaal niveau het beste. De nadruk op een afzonderlijk beleid op dit punt was een tegemoetkoming aan de PvdA Deze partij pleitte al langer voor een aanpak waarbij in het strafrechtelijk beleid de prioriteit moest liggen bij die vormen van misdaad waar de bevolking het meest onder te lijden heeft. Er werd een commissie ingesteld onder voorzitterschap van het voormalige PvdA-Kamerlid Roethof. Deze deed een serie praktische voorstellen voor een preventief beleid. Ook onder invloed van de 'sociale vernieuwing' verschenen - tegenwoordig veelal via de banenpool gefinancierde - huismeesters, wijkopzichters, 20 de Helling- jaargang 6 -nummer 4 -winter