BIJLAGE. Docentenhandleiding. bij de reizende tentoonstelling Auschwitz-Birkenau en ter voorbereiding van een bezoek aan Auschwitz

Transcriptie

1 BIJLAGE Docentenhandleiding bij de reizende tentoonstelling Auschwitz-Birkenau en ter voorbereiding van een bezoek aan Auschwitz

2 BIJLAGE - Inhoudsopgave Inleiding 3 Opdrachten en werkvormen 5 Persoonlijke verhalen 6 - Citaten van overlevenden over Auschwitz-Birkenau 6 - Leven na de ondergang. Acht portretten van Holocaustoverlevenden 14 - Edek Galinski en Mala Zimetbaum 18 - Gedichten 19 - Persoonlijke verhalen van daders 22 Extra informatie 25 - Overzicht van Herinneringscentra in Nederland en in het buitenland 25 - Websites van voormalige concentratie- en vernietigingskampen 27 - Werk-, doorgangs-, concentratie- en vernietigingskampen 29 - Documentaires met getuigenverklaringen 32 - Websites met persoonlijke verhalen van overlevenden 33 - Websites over de Holocaust 33 - Literatuurlijst 34 FOTO VOORZIJDE De tentoonstelling in OSG Schoonoord in Doorn, mei 2012.

3 Inleiding IN DEZE BIJLAGE hebben we citaten van dertien overlevenden van Auschwitz bij elkaar gebracht. Een persoonlijk verhaal brengt het onvoorstelbare van de Jodenvervolging dichterbij. De geschiedenis en de nawerking ervan wordt verwoord door de mensen die het hebben meegemaakt. Er zijn verschillende vormen van persoonlijke verhalen beschikbaar. In de koffers bij de reizende tentoonstelling zijn zeven verhalen opgenomen van mensen die vanuit Westerbork naar Auschwitz zijn gedeporteerd. De teksten hiervan zijn in de handleiding te vinden. In deze bijlage hebben we citaten uit interviews en boeken van overlevenden opgenomen; korte citaten die steeds een bepaald aspect van de vervolging of van de overleving weergeven. Veel van deze citaten zijn ook terug te vinden in het Nederlands Paviljoen in Auschwitz en op de website van het Nederlands Auschwitz Comité. Wij geven verschillende suggesties hoe leerlingen met deze citaten kunt werken, om meer over Auschwitz-Birkenau te weten te komen. Van drie overlevenden, de Joodse Ronnie Goldstein-van Cleef en Ida Vos en de Sinto Zoni Weisz zijn gedichten opgenomen. Deze verwoorden op een andere manier de ervaringen van vervolging en van verlies. We stippen ook het verhaal van Edward Galinski en Mala Zimetbaum aan; een Poolse, niet-joodse gevangene en een Joodse vrouw uit België die samen uit Auschwitz wisten te ontsnappen maar gepakt en vermoord werden. Dit verhaal biedt de mogelijkheid stil te staan bij de Poolse gevangenen in Auschwitz, bij het verzet in het kamp en de Europese dimensie van de vervolgingen. Ook zijn enkele korte biografieën van daders in relatie tot Auschwitz opgenomen. Het is van belang dat leerlingen zich continu realiseren dat het systeem van de kampen en genocide alleen kon plaatsvinden doordat mensen er aan wilden meewerken en dat dit meewerken vele vormen kon aannemen. Uit de interviews op de DVD Leven na de ondergang. Acht portretten van holocaustoverlevenden zijn fragmenten gekozen rond thema s waar u in de klas verder op in kunt gaan. BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 3

4 4 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

5 Opdrachten en werkvormen Werken met citaten 1 Laat leerlingen in groepjes of tweetallen één of meer citaten lezen en daarbij vaststellen welk aspect van de Jodenvervolging of van het leven in Auschwitz in een citaat naar voren komt. Voor sommige leerlingen kan houvast gewenst zijn. U kunt bijvoorbeeld de volgende thema s opschrijven: aankomst; selectie; op appèl staan; arbeid; ziekte; vernietiging; geen naam, maar een nummer. 2 Laat leerlingen aan de hand van één citaat en de biografie van de persoon op zoek gaan naar meer informatie over hem of haar. Enkele vragen die ze hierbij kunnen beantwoorden: - Hoe oud was hij/zij toen de oorlog begon en hoe zag zijn/haar leven er uit voor de oorlog? - Wat waren enkele van de belangrijkste ervaringen tijdens de oorlog? - Heeft hij/zij de bevrijding in Auschwitz meegemaakt? - Heeft de naaste familie de vervolging overleefd? - Hoe heeft hij/zij na de oorlog om weten te gaan met de kampervaringen? Voor elke citaat is de bron weergegeven. Over de meeste van deze mensen is ook online meer informatie te vinden. Het merendeel van de aangehaalde boeken is toegankelijk geschreven voor bovenbouw Havo en VWO. Overweeg of de leerlingen aan de hand van een poster of een PowerPoint de informatie die zij over hun persoon hebben gevonden, met elkaar kunnen delen. Leerlingen kunnen ook in een gedicht de informatie over hun persoon verwerken of in briefvorm over deze persoon schrijven. 3 Gaan de leerlingen naar Auschwitz dan kan een groepje zich in één persoon verdiepen en ook bedenken op welke plek in Auschwitz zij iets over hun persoon gaan delen met de rest van de groep. Bijvoorbeeld Jacob van Gelder vertelt over de aankomst van treinen en zijn rol als gevangene daarbij. Leerlingen die zich in hem verdiept hebben zouden de foto waar hij opstaat mee kunnen nemen om ter plekke in Birkenau iets over hem te vertellen. Bijvoorbeeld: de vrouw en de veertien kinderen van Levie de Lange werden op de dag van aankomst in Auschwitz vermoord. Leerlingen zouden bij het monument de namen van deze kinderen met hun leeftijd kunnen voorlezen als moment van herdenking. Gedichten 1 Elke leerling kiest één gedicht en gebruikt dat als inspiratie om een van de volgende opdrachten te maken: - Een tekening te maken over het gevoel dat het gedicht oproept. - Een gedicht te schrijven over één aspect van de vervolging van Joden en Roma en Sinti. - Meer uit te vinden over het leven van de dichter. 2 Leerlingen kan gevraagd worden om deze (of andere) gedichten voor te dragen, als begin of afsluiting van een les over de Holocaust; of tijdens een programma op Holocaust Memorial Day of een ander relevant moment. FOTO S LINKS Gastsprekers Stella Lens en Frits Gies. BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 5

6 Persoonlijke verhalen Citaten van overlevenden over Auschwitz-Birkenau In Birkenau werd Jacob van Gelder tewerkgesteld bij een Kanadakommando. Daar sorteerden ze goederen schoeisel, levensmiddelen, sigaretten en sierraden die geroofd werden van de binnenkomende transporten. In oktober 1944 werd Van Gelder vanuit Auschwitz op transport gesteld. Jacob van Gelder - Op het moment dat allen de trein hadden verlaten kregen wij het bevel ons werk te doen. De selectie zoals die door Mengele of een ander werd gedaan kostte veel tijd en meestal stond het merendeel van het transport nog op de Rampe. Wij begonnen de bagage te arrangeren en liepen daarbij kris kras tussen de mensen door. Dit gaf ons ook de gelegenheid met gesloten lippen een paar woorden met hen te wisselen. Meestal konden wij hen waarschuwen voor hetgeen er stond te gebeuren. Wij probeerden hen te overtuigen om in de rechtse rij, die naar het kamp ging, te gaan staan. Wij probeerden de jonge vrouwen met kinderen er toe te brengen hun kinderen aan oudere familieleden, die in elk geval naar de gaskamer zouden gaan, af te staan. In negen van de tien gevallen echter vergeefs. De mensen geloofden ons niet. (Kinderen en ouderen gingen direct naar de gaskamer. Door hun kinderen af te staan hadden jonge vrouwen nog een kans om voor werk geselecteerd te worden.) BRON: Jacob van Gelder (Ben Dror), Naar de hel... en terug. Het beest in de mens. Den Haag, 1995, p In 1941 werd Jacob van Gelder door een vriend van zijn vader betrokken bij het smokkelen van foto s van strategische objecten in Nederland naar Parijs. In 1942 werd hij in Parijs opgepakt. Na een kort verblijf in de Parijse gevangenis, volgde transport naar Westerbork en deportatie naar Auschwitz. Hij overleefde verschillende kampen en werd in mei 1945 in Tsjechoslowakije bevrijd. Zijn ouders, twee broertjes en de meeste familieleden overleefden de kampen niet. Bill Minco - Ik ben driemaal geboren: op 21 mei 1922 toen ik ter wereld kwam, op 13 maart 1941 toen mijn doodstraf werd omgezet in levenslang en op 30 april 1945 toen ik uit de vernietigingskampen werd bevrijd. BRON: Bill Minco, Koude voeten. Begenadigd tot levenslang. Het relaas van een joodse scholier uit het Geuzenverzet. Oranjehotel-Untermassfeld- Mauthausen-Auschwitz-Dachau. Nijmegen, 1997 en Als Joodse scholier was Bill Minco actief in het Geuzenverzet. Op 7 januari 1941 werd hij op school gearresteerd en naar de gevangenis in Scheveningen overgebracht. Daar werd hij dagenlang verhoord en uiteindelijk gedagvaard voor spionage en begunstiging van de vijand. In het proces tegen de Geuzen werden achttien verdachten ter dood veroordeeld. Zes mensen 6 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

7 werden vrijgesproken, de anderen kregen tuchthuisstraf. Ook Bill Minco kreeg de doodstraf, maar die werd vanwege zijn jeugdige leeftijd omgezet in levenslang. Dat was het begin van een lange tocht langs Duitse tuchthuizen, de concentratiekampen Mauthausen, Auschwitz en Dachau en vele buitenkampen. Begin april 1945 werd het kamp Mühldorf, een buitenkamp van Dachau, ontruimd en werden de gevangenen, waaronder Minco, in veewagons gestopt naar een voor hen onbekende stemming. Eind april stopte de trein in een klein plaatsje (Tutzing) in de buurt van München. De volgende dag, 30 april, kwamen de Amerikaanse tanks binnenrollen. Bill Minco: Ik ben op 30 april 1945 niet bevrijd, maar ik heb in de loop der jaren met de oorlog afgerekend. Ernst Verduin - In Birkenau zei ik tegen de SS er die de selectie deed dat ik 18 was en dat ik goed Duits sprak. Ik zei: ik wil niet naar de gaskamer, ik wil nog niet dood. Maar hij zei: hou je bek, er is hier geen sprake van een gaskamer, opschieten, anders sla ik je hier dood. Op 14 januari 1943 werden zij opgepakt en via de Hollandsche Schouwburg overgebracht naar kamp Vught. Ernst Verduin was toen 15 jaar. In Vught, dat net in gebruik was genomen, hoorde hij wat er in Auschwitz gebeurde. Een SS er die naar Vught was overgeplaatst vertelde over de selecties en de gaskamers. Op 14 september 1943 werden Wanda en Ernst naar Auschwitz gedeporteerd. Het transport ging via Westerbork. Na twee dagen kwam de trein aan. Heel bewust nam Ernst afscheid van zijn zus, hand, kus, weg, want hij verwachtte het niet te zullen overleven. Ernst werd geselecteerd voor de gaskamer. Aan een SS er probeerde hij duidelijk te maken dat hij kon werken, maar dat haalde niets uit. Ik ben de gaskamergroep in gelopen en meer naar achteren overgelopen naar de groep ernaast, die was geselecteerd om te werken. Die groep gevangenen werd uitgekozen om te werken bij een fabriek in de buurt. Ernst probeerde te overleven. Door te werken, te handelen, te organiseren. Nooit kon je iets niet. Half januari 1945 begon een lange zware tocht, te voet en daarna in een open trein, die eindigde in concentratiekamp Buchenwald. Op 11 april werd Ernst in Buchenwald bevrijd. Zijn vader en zus overleefden de oorlog niet. BRON: Het gezin Verduin, bestaande uit vader, moeder, dochter en zoon, moest op last van de bezetter naar Amsterdam verhuizen. Vader Verduin en dochter Wanda konden werk vinden in het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis. Beiden kregen daardoor een (voorlopige) vrijstelling van deportatie. Het gezin had wel onderduikadressen geregeld, maar vertrouwde te lang op de vrijstelling (Sperre) van vader en dochter. Fia (Sophia) Polak - Ik voelde mij jaren ouder. Was ik dat die een week geleden kind was in Nederland? Een kind in wiens nabijheid je niet over te wrede dingen praatte? Ik besloot het verleden zoveel mogelijk te vergeten en de realiteit van Auschwitz te accepteren. In een buitencommando deed je in het algemeen nutteloos werk. Soms bestond dat uit het verplaatsen van een hooiberg naar een andere kant BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 7

8 van het veld om hem vervolgens weer terug te brengen. Soms sleepte je stenen heen en weer. Slechts zelden deed je iets nuttigs. BRON: Fia Polak, Oorlogsverslag van een 16-jarig joods meisje. Amsterdam, 1995 en In 1942 moest het gezin Polak op last van de nazi s van Bussum naar Amsterdam verhuizen. Daar doken ze onder. Fia s vader, Isaac, begon met het vervalsen van identiteitspapieren. Het gezin woonde bij mensen die nog meer onderduikers hadden. Fia en haar zus Greet moesten voor veertien mensen boodschappen doen. Steeds meer werden zij ingeschakeld als koeriersters. Fia bracht ook Joodse kinderen naar onderduikadressen. Door verraad kwam aan die activiteiten in maart 1944 een eind. Het hele gezin werd gearresteerd. Greet zag kans te ontkomen. Op 4 april 1944 gingen Fia en haar ouders op transport naar Auschwitz- Birkenau. Flora Schrijver-Jacobs - Met twee anderen werd ik toen uit honderdvijftig vrouwen, die allemaal gezegd hadden dat ze trommel speelden, naar de dirigente van het orkest, de violiste Alma Rosé, gebracht. Ze had maar één muzikante nodig, een accordeonist. Ze zei: je speelt een geweldige sof, maar ik hou van Nederlanders. Ik was met een Nederlandse ingenieur getrouwd. Ik zal proberen je leven te redden. Ik zal proberen je de partituur te leren. BRON: In februari 1943 werden de heer en mevrouw Jacobs, met hun dochter Flora uit huis gehaald en naar Westerbork overgebracht. Flora s zus Rebecca was met haar verloofde ondergedoken. Twee maanden later kwam ook zij in Westerbork aan, nadat ze was opgepakt tijdens een razzia. Kort daarop werd ze naar Sobibor gedeporteerd. Op 7 september 1943 gingen haar ouders op transport naar Auschwitz. Flora besloot vrijwillig mee te gaan. Na een paar weken in quarantaine was Flora aan het einde van haar krachten. Van haar transport waren nog maar een paar mensen over. Op dat moment werd er naar muzikanten gezocht. Flora gaf zich op als pianiste en zei dat ze ook accordeon speelde. Hans Beckman Johan Frederik (Hans) en Rob Beckman - In het kamp werden we van al onze lichaamsbeharing ontdaan, moesten we onder de douche en daarna in een bak met desinfecterende vloeistof die ontzettend brandde op de pas geschoren plekken. Daarna kregen we wit en blauw gestreepte kampkleren. We kregen een papiertje met ons nummer. Ik had nummer en Rob kreeg nummer De volgende dag zou dat op onze arm getatoeëerd worden. BRON: De niet-joodse Hans Beckman, verontwaardigd over de laffe Duitse inval, richtte met een aantal van zijn vrienden een verzetsgroep op, Oranjewacht. Ook vader Beckman, een gepensioneerd majoor van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL), was hierbij betrokken. Het werk bestond aanvankelijk uit het leggen van contact met andere anti-nationaalsocialistische groepen, het verspreiden van foto s van leden van de koninklijke familie en het proberen aan wapens te komen. In hun poging het verzetsnetwerk uit te breiden spraken zij vrijuit over hun anti-duitse gevoelens. Deze loslippigheid had uiteindelijk ernstige gevolgen: de top van de organisatie werd 8 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

9 opgepakt. Met zijn jongere broer Rob vluchtte Hans eind oktober 1941 naar Frankrijk, om van daaruit naar Engeland te komen. Ze wilden zich aansluiten bij de Nederlandse Strijdkrachten. Bij de Zwitserse grens werden ze opgepakt. Uiteindelijk werden zij op 6 juli 1942 als Nacht und Nebel-gevangenen op transport gesteld naar Auschwitz. De woorden Nacht und Nebel verwijzen naar de verdwijning in nacht en nevel van mensen die om hun verzet tegen het naziregime waren gearresteerd. Niemand wist waar zij bleven. kampen en tehuizen waar vluchtelingen verbleven. Er moest een centraal vluchtelingenkamp komen. Op 9 oktober 1939 kwamen de eerste bewoners in Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork aan. Vanaf juli 1940 viel het kamp onder het Departement van Justitie. Vluchtelingen uit andere kampen en tehuizen moesten naar Westerbork, onder wie Frits en Fred Schwarz. Op 1 juli 1942 werd het kamp door de SS overgenomen. Kort daarop begonnen de deportaties van de Joden. Door hun werk bleven de broers een tijdlang gevrijwaard van deportatie. Op 4 september 1944 gingen zij dan toch op transport naar Theresienstadt en vandaar naar Auschwitz. Na een week moesten de broers aantreden. Er zou honderd man worden uitgezocht voor dwangarbeid in een munitiefabriek in Leipzig. Fred Schwarz - Aangezien ze ons, zoals anders in Birkenau gebruikelijk, nog geen nummer in de linker onderarm getatoeëerd hadden, konden we niet geïdentificeerd worden. Een van de drie heren haalde een stempelkussen tevoorschijn en drukte iedereen HASAGWERKE LEIPZIG op het voorhoofd. We waren dus uitgezocht voor werk in Duitsland. Dat is het beste wat ons kon overkomen. BRON: Fred Schwarz, Treinen op dood spoor. Amsterdam, 1994 en paviljoen/nederlanders-in-auschwitz/ overlevenden/manfred-schwarz Fred Schwarz is in Wenen geboren. In 1938, na de Reichskristallnacht, besloten hij en zijn broer Frits illegaal naar Nederland te komen. Zij kregen onderdak in een pension voor Joodse vluchtelingen. Fred ging geregeld naar het Tehuis Oosteinde, een opvangcentrum voor jonge Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk. Daar werden allerlei activiteiten voor hen georganiseerd. Later kregen de broers een legale status van de Nederlandse regering. Mede door de toenemende stroom vluchtelingen wilde de Nederlandse regering af van de kleine Ronnie Goldstein-van Cleef ( ) - Je moest in een rij, naakt, langs dat muurtje lopen, er omheen, naar voren en daar zat Mengele en aan de andere kant de Aufseherin. Als je goedgekeurd was, moest je haar je nummer laten zien, dat schreef zij dan op. Ik was werkelijk in paniek, je kon geen kant op. Ik liep iedere keer een stukje achteruit om maar uitstel te krijgen. Ik heb er totaal geen verklaring voor, maar ik stond ineens aan de andere kant van dat muurtje. Ik moest naar de ziekenbarak, het Revier, aan de overkant van de Lagerstrasse. Een paar kampvriendinnen brachten mij ernaartoe. In het Revier waren de Poolse vrouwen ook de baas. Ze zieden: O, das ist eine Höllanderin. Leg haar maar buiten neer want ze gaat toch dood. Alsof je iets weggooit. Maar ik zei: NEE, IK GA NIET DOOD. BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 9

10 BRON: Saar Roelofs, Nog altijd. Ronnie Goldstein-van Cleef over jeugd, verzet, concentratiekampen en het leven daarna. Kampen, 2005 en ronnie-goldstein Na de Duitse inval probeerde het gezin Van Cleef tevergeefs naar Zwitserland te ontkomen. Ook het vinden van een onderduikadres verliep moeizaam. Vader, moeder en dochter Ronnie besloten zich niet te laten registreren en droegen ook geen ster. Ronnie maakte vanaf begin 42 deel uit van een verzetsgroep, die persoonsbewijzen vervalste en zorgde voor onderduikplekken. De groep werd verraden en Ronnie werd op 26 juni 1944 gearresteerd. Via de gevangenis in Amsterdam werd zij naar de strafbarak van Westerbork overgebracht. Op 3 september 1944 ging zij op transport met de laatste trein die vanuit Nederland naar Auschwitz reed. Ieder van ons moest zo n steen van tien à vijftien kilo oppakken en meedragen. Zo gingen we op stap, opgejaagd door SS ers met honden. Even buiten het kamp was een besneeuwde heuvel. Die moesten we met die zware keien beklimmen. Eenmaal boven werd er geschreeuwd: Weiter machen! Los! Bewegt euch! Schneller Schneller! De eerste keer dachten we dat we iets moesten bouwen, maar nee, we moesten gewoon weer met die kei naar beneden, wat nog moeilijker was, want de helling was spekglad. Veel vrouwen gingen onderuit, die werden doodgeschoten. Dat was het werk dat wij de eerste veertien dagen te doen kregen. Het heette quarantaine en het betekende dus stenen sjouwen, omhoog en naar beneden, dag in dag uit. Het ging niet om het werken, ze waren er op uit je te vernietigen. BRON: Esther Göbel, Een hemel zonder vogels. Het aangrijpende levensverhaal van Janny Moffie-Bolle. Amsterdam, Janny Bolle was verpleegster in het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis. In oktober 1943 besloot zij samen met haar man onder te duiken. Maar in december ging het fout. Janny en Max werden opgepakt en overgebracht naar kamp Westerbork. Op 8 februari 1944 volgde de deportatie naar Auschwitz-Birkenau. Janny Moffie-Bolle - Ik dacht: Als ze me doodschieten, ja, daar kun je niets aan doen, maar voor het overige moet je blijven vechten. Mij kregen ze er niet onder ik had zo n enorme minachting voor alles wat daar rondliep, die Duitsers. Laat maar schreeuwen, dacht ik. Over Auschwitz-Birkenau: Ik heb nooit vogels horen fluiten in Birkenau. Misschien waren ze er wel, maar een beschrijving van dit kamp tart dermate het menselijk bevattingsvermogen daar konden gewoon geen vogels zijn. Gras was er in elk geval niet dat was opgegeten door de gevangenen. We liepen ongeveer tien minuten over een besneeuwde weg vol kuilen en gaten, tot we bij een berg straatkeien aankwamen. Bibberend van de kou en met gezwollen handen stonden de vrouwen uren in de sneeuw op appèl met nauwelijks iets meer aan dan een dun hemdje en een kapotte broek. De zware arbeid was mensonterend. Veel vrouwen lieten dan ook het leven. Janny zag kans om te overleven en hielp daarbij ook enkele medegevangenen. In een oude jas vond zij een ring met een grote diamant. In ruil daarvoor nam de kapo van het Kanadacommando haar twee vriendinnen op. Werken bij het Kanadacommando betekende rijkdom en overvloed. In de koffers van de gedeporteerden zat heel veel eten, worsten, koeken, noem maar op. De mensen die in dit commando werkten zagen er dan ook beter uit dan de rest van de kampbevolking. Janny zelf was geselecteerd om het kamp te verlaten. Ze overleefde Auschwitz-Birkenau, Gross-Rosen, Gräben en Bergen-Belsen. 10 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

11 Ruim een jaar later zag hij zijn vrouw terug in Westerbork. Samen gingen zij op 23 maart 1944 op transport naar Auschwitz. Fietje overleefde het kamp niet. Als gevolg van de opmars van het Russische leger dreven de nazi s de gevangenen, onder wie Jacques Furth, uit Auschwitz naar het westen. Jacques Furth - In de trein naar Auschwitz zag ik de barakleider uit Vught met zijn kind. Het kind huilde. Mijn vrouw Fietje ging er naar toe om het kind stil te houden. Daarna kwam ze weer bij mij zitten en zei: hadden we David ook niet mee kunnen nemen. Natuurlijk dat was moederliefde... maar gelukkig hadden we het kind laten onderduiken. BRON: Interview door Joost Seelen voor de vaste opstelling in Nationaal Monument Kamp Vught, 2002 en lichtbak-3 Jacques Furth ( ) werd geboren in Antwerpen. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog verhuisde het gezin naar Amsterdam. Jacques werd diamantbewerker. In februari 1943 werd hij van huis gehaald en moest samen met andere diamantbewerkers naar Kamp Vught. De oproep was alleen aan hem gericht. Zijn vrouw, Fietje Furth-Bueno de Mesquita, en hun zoontje Dave bleven achter. Jacques zou in Vught in een diamantslijperij te werk worden gesteld. De slijperij is er nooit gekomen. In plaats daarvan kwam hij terecht bij de Ordedienst. Een van zijn werkzaamheden was het opvangen en begeleiden van de transporten. Op 6 en 7 juni 1943 werden kinderen vanuit Vught, via Westerbork, naar het vernietigingskamp Sobibor gedeporteerd. Als lid van de Ordedienst moest Jacques de kinderen die ziek waren naar de beestenwagen dragen. Een sterk vermagerd jongetje, dat hij in zijn armen hield, voelde aan als een leeggelopen zaagselpop. Diep getroffen door dit transport zag hij kans een berichtje naar zijn vrouw Fietje te sturen om hun zoontje in veiligheid te brengen. In april 1945 werd Jacques in Dachau bevrijd. Na de oorlog vond hij zijn zoontje terug in Limburg. Levie de Lange - Ik hield met mijn ogen de plaats vast waar mijn vrouw en kinderen stonden, en zij op hun beurt fixeerden het punt waar ik stond. We wilden elkaar niet uit het oog verliezen, hoewel we wisten dat dit gauw gebeuren zou. En als het dan toch gebeurde, dan wilden we het laatste ogenblik kennen. Het laatste ogenblik, wanneer en hoe we elkaar uit het oog zouden verliezen. BRON: Levie de Lange, Het verhaal van mijn leven. Amsterdam 1964 (derde druk 2011), p. 71. Levie de Lange ( ) werd geboren in een van de armste straten van Amsterdam. Hij was voor de oorlog een ongeschoolde, straatarme arbeider. Hij overleefde de oorlog en kon na de oorlog getuigen over de verschrikkingen in de kampen. Maar Levie s verhaal is ook een relaas over hoe het leven was binnen die arme bevolking én hoe de vervolging geschiedde wanneer men geen geld of relaties had. Toen Levie 17 was ontmoette hij Henriëtte Turfreijer. Op 25 juli 1923 trouwden zij, acht dagen eerder was hun eerste zoon Israël geboren. Zij zouden uiteindelijk vijftien kinderen BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 11

12 krijgen. Levie werkte op de groentemarkt aan de Marnixstraat als sjouwer, maar dat betaalde slecht. Op 22 januari 1942 werden de laatste kinderen geboren, een tweeling: Philip en Leendert. Het gezin bestond nu uit 17 personen. Een grote zorg was natuurlijk hoe al die monden te voeden. Op 2 oktober 1942 werd Henriëtte met alle kinderen in de leeftijd van acht maanden tot negentien jaar weggehaald en naar de Polderweg gebracht. Hun oudste zoon Israël mocht weg, omdat hij een Sperre (tijdelijke vrijstelling van deportatie) had. Hij ging naar een oom en tante. Levie vond zijn vrouw op de Polderweg. Samen gingen zij naar Westerbork en kwamen in blok 59 terecht. Op 12 oktober 1942 werd het gezin naar Auschwitz gedeporteerd. Alleen Levie werd geselecteerd om te werken. Henriette en hun veertien kinderen, Rachel, Mina, Esther, Simon, Judith, Samuel, Naatje, Abraham, Dora, Reina, Greta, Jacob, Leendert en Philip, werden direct vermoord. Levie werd diezelfde dag nog overgebracht naar Auschwitz. Vanwege zijn sterke gestel moest hij naar het nabijgelegen werkkamp Jawischowitz. Hier werkte hij onder erbarmelijke omstandigheden in een kolenmijn. Op 18 januari 1945 moest hij samen met de andere kampgevangenen naar Buchenwald. In open wagons vol met sneeuw, en nauwelijks iets te eten bereikten ze na drie dagen het kamp. Velen waren inmiddels overleden. Levie s hoop dat zijn zoon Israël nog zou leven hield hem op de been. Na de oorlog bleek Israël, met oom, tante en zijn nicht op 4 juni 1943 in Sobibor vermoord te zijn. Op het digitaal Joods monument zijn de alle familieleden te vinden. Bloeme Evers-Emden - Daarna werden we voortgestuwd naar raamloze gebouwen, waar we allemaal voorzien werden van een tatoeage: een nummer in onze bovenarm. We hadden ons kennelijk op alfabetische volgorde moeten opstellen, want mensen van wie de achternaam met een a begon hadden de laagste nummers. We verloren ons naam en zouden voortaan een nummer zijn. Toch werkte dat zo niet uit, en al helemaal niet onderling. BRON: Bloeme Evers-Emden, Als een pluisje in de wind. Amsterdam, 2012, p BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

13 Bloeme Evers-Emden (1926) werd geboren in een socialistisch Amsterdams gezin. Haar vader was diamantslijper. In 1942 kreeg Bloeme, die net zestien was geworden, een oproep om zich te melden voor de werkverruimingskampen in Duitsland, wat deportatie betekende. Haar vader wist een Sperre voor haar te regelen. Maar in 1943 verviel deze. Ze moest zich melden in de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Het lukte Bloeme om ongeregistreerd binnen te komen en vervolgens om uit de Schouwburg te ontsnappen. Ze werd daarbij geholpen door een medewerker van de Joodsche Raad die in de Schouwburg werkte. Daarna dook zij onder bij kennissen van haar ouders. Er volgden een reeks van onderduikadressen. Haar ouders en zusje werden met de razzia van 20 juni 1943 van huis gehaald en in Sobibor vermoord. Uiteindelijk belandde Bloeme op een adres waar zij werd verraden. Van de gevangenis ging zij naar Westerbork en vandaar naar Auschwitz-Birkenau en daarna kamp Liebau. Bloeme overleefde de oorlog. Frieda Menco-Brommet - Ik weet nog wel dat we eindeloos op appèl stonden, nog langer dan normaal. We moesten op onze hurken zitten met stenen boven ons hoofd en als je omviel was er altijd wel een Aufseherin om je recht te zetten. Dat was zo ongelooflijk zwaar, daar hebben ze voor altijd mijn rug mee gebroken. BRON: Ad van Liempt, Frieda verslag van een gelijmd leven. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 59. Zie voor informatie over Frieda Menco, de koffertekst van de tentoonstelling. Op de website Andere achterhuizen vertelt Bloeme Evers-Emden hoe zij uit de Hollandsche Schouwburg wist te ontsnappen. eversemden/schoen BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 13

14 Leven na de ondergang. Acht portretten van holocaust-overlevenden De DVD Leven na de ondergang. Acht portretten van holocaust-overlevenden bevat interviews met Frieda Menco, Jules Schelvis, Werner Block, Roos Horneman-Leverpoll, Ellis Hertzberger, Lily en Henny Dormits en Heinz Vijgenboom. Zij vertellen over hun kampervaringen, over overleven, over de ontvangst in Nederland na de bevrijding, over het leven na de oorlog en over de verwerking. Hieronder volgen enkele van deze verhalen. De thema s kunnen door de leerlingen verder worden uitgewerkt voor hun bezoek aan Auschwitz. Het gezin kwam in 1939 in het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork terecht. Via het concentratiekamp Theresienstadt werd Bloch naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Hij overleefde door zichzelf te beschouwen als toeschouwer. Zo kon hij zich enigszins afsluiten voor alle ellende die hem overkwam. Zes jaar was hij ingesloten geweest. Zes jaar van zijn leven. Eenmaal terug in Nederland nam hij het besluit: hij wilde de verloren tijd inhalen. Bloch werkte heel hard en deed van alles. Ook zakelijk ging het goed, hij werd een succesvolle speelgoedfabrikant. THEMA: OVERLEVEN Het thema overleven heeft niet alleen betrekking op het overleven van de Holocaust. Ook het willen overbrengen van je ervaringen op jongeren is een vorm van overleven. Ellis Hertzberger over het dodenkamp Auschwitz-Birkenau (fragment ) Werner Bloch over het ontmenselijken en de drang tot overleven (fragment: ) Je dacht alleen aan overleven, stukje brood meer of minder of een aardappel meer of minder Als ze zagen dat je aardappels pikte dan werd je doodgeschoten, maar je deed het toch. Je wilde toch een aardappel of iets. Dus het was gewoon overlevingsdruk van het individu geloof ik, van de creatuur die probeert te overleven. Wat je in je achterhoofd voelde weet ik niet. Je was, vooral in Auschwitz, was je natuurlijk zo ontmenselijkt. Je moest in je eigen vuil slapen. Als je uren appèl moest staan plaste je naar beneden, alles. Je was niets meer, dus ik weet niet of je nog veel dacht. Dan ging die weer dood die je kende, dan die weer dood, een afvalrace eigenlijk. Werner Bloch (1920) werd in Duitsland geboren en vluchtte met zijn ouders naar Nederland. En dan kom je in Birkenau aan en dan is alles Raus, Raus, Schnell, Schnell. Alles staan laten en dan kom je in een van die grote barakken daar, van die honderden die daar stonden. Je ziet brandstapels waarop lijken liggen en je hebt de grote schoorsteen en nou ja, en je hoort gauw genoeg dat er vergast wordt en als er iets in de grote barak moest gebeuren dan was het Schnell, Schnell sonst geht sie nach Gas, dat was een hele gebruikelijke term. Er werd een nummer gezet en dan weet je dit zal je niet overleven, want dat zullen ze nooit aan de wereld laten zien. Ellis Hertzberger ( ) heeft zes kampen overleefd: Westerbork, Theresienstadt, Auschwitz, Birkenau, Sachsenhausen en Dachau. Terugkeren naar Nederland was voor hem geen optie: Nederland was voor veel Joden die terugkwamen een begraafplaats. Veel familieleden, vrienden en bekenden waren dood. Zijn vader was hij al eerder verloren. Vader Hertzberger was huisarts en was verknocht aan zijn praktijk. Toen de Duitse troepen in 14 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

15 mei 1940 Nederland binnenvielen, maakte hij een einde aan zijn leven. Hij voelde zich schuldig, omdat hij niet had willen vluchten. Ellis Hertzberger was bacterioloog en vertrok na de oorlog naar Indonesië. Later besloot hij terug te keren naar Nederland. Daar was hij betrokken bij de ontwikkeling van het griepvaccin. De oorlog bleef hem bezighouden. Na zijn pensioen besloot hij aan scholieren zijn verhaal te vertellen. Heinz naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Zijn vader bleek geen schijn van kans te hebben gehad bij aankomst. Wat mij in Auschwitz op de been hield was simpel en eenvoudig. Bij nader inzien bleek dat ik de enige en echte goede vakman in het hele werkploeg was. Na Auschwitz belandde Heinz in Mauthausen. Na de oorlog vond hij zijn moeder terug. Hij bezocht Mauthausen nog een keer. Heinz zegt hierover: Een overwinningsmars was dat voor mij: ik heb overleefd. Heinz Vijgenboom over arbeid in Auschwitz-Birkenau (fragment: 05:20 06:05) Ik wist dat ze zouden komen controleren of ik inderdaad wel dat werk aan kon, maar de kapo die had een plaatsvervanger en die stuurde hij om te kijken hoe ik kon lassen en dat had ik verwacht en toen heb ik een hele speciale moeilijke las voor hem in petto gehouden, dus toen hij kwam deed ik dat. Hij keek ernaar en hij keek mij aan en zei: Du bist aber kein Jude. Hij kon zich niet voorstellen dat een jood een vak kon beheersen. En dat was voor mij weer het bewijs dat die nazi s psychopaten waren in wezen. Heinz Vijgenboom (1921) werd in Wenen geboren. Toen in 1938 de anti-joodse maatregelen in Oostenrijk werden ingevoerd, moest Heinz van het gymnasium af. Het gezin vluchtte naar Nederland en vestigde zich in Amsterdam. Heinz wilde Palestina-pionier worden en daar moest hij een echt vak voor beheersen. Hij besloot de opleiding tot smid te volgen. Maar ook in Nederland bleven de anti-joodse maatregelen het gezin Vijgenboom achtervolgen. Vluchtelingen moesten zich als eersten melden voor deportatie. Heinz besloot met zijn ouders mee te gaan naar Westerbork. Daar ging hij aan de slag in het ketelhuis. In september 1944 moest het gezin op transport naar Theresienstadt. Drie weken later werd THEMA: MISLEIDING/ UITWISSEN VAN SPOREN Eind 1944 toen het leger van de Sovjet-Unie oprukte richting Berlijn en daarmee ook de concentratie- en vernietigingskampen van de nazi s naderde, blies de SS het crematorium van Auschwitz-Birkenau op. Een Sonderkommando moest veel installaties demonteren en de sporen van de misdaden uitwissen. De kuilen waarin lijken waren verbrand, werden leeggehaald en met aarde gevuld. Gras en beplanting moesten de misdaden bedekken. In november 1944 werd een groot deel van de administratie vernietigd en moesten de gevangenen te voet naar het westen. Ook elders probeerden de nazi s de sporen uit te wissen. Lily en Henny Dormits over het bezoek van het Internationale Rode Kruis op 23 juni 1944 aan het modelkamp Theresienstadt (fragment 06:08 07:03) Op een gegeven moment was het bericht: het Zweedse Rode Kruis komt. En een deel van Theresienstadt werd helemaal opgeknapt. Er werd een kinderspeelplaats gemaakt. Er werden allemaal dingen gedaan daar waar het Zweedse Rode Kruis langs moest lopen, dat, dat goed was. In die periode, misschien was het alleen in Theresienstadt, was iedereen die gecremeerd was, die werd in een soort schoenendoosje gedaan met een naam erop. En er waren veel te veel lijken volgens de Duitsers en dat crematorium BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 15

16 De DVD Leven na de ondergang. Acht portretten van holocaust-overlevenden is een productie van Herinneringscentrum Kamp Westerbork en NOS / Actueel. moest in een hele korte termijn leeg worden gehaald. Alle mensen die gecremeerd waren in Theresienstadt die werden in grijze doosjes verpakt. Dat is een van de dingen die ik nooit vergeet. En die moesten wij in een lange rij, moesten wij die doosjes doorgeven, want die werden in de Donau geleegd, want het Rode Kruis mocht dat niet zien. Lily (1927) en Henny Dormits (1929) werden in Den Haag geboren. Hun vader had voor de oorlog vijf slagerijen. Onder de Duitse bezetting werd het leven voor Joden steeds moeilijker. Een dieptepunt vormde het moment waarop vader Dormits zijn slagerijen verloor. Daarop besloot het gezin onder te duiken. Ze werden verraden, opgepakt en overgebracht naar doorgangskamp Westerbork. Op 5 september 1944, met Dolle Dinsdag, moest het gezin op transport. De trein ging naar Theresienstadt. In het kamp stierven heel veel mensen door honger en ziekten. Het gezin had geluk. Het werd geruild, samen met anderen, tegen medicijnen, en mocht naar Zwitserland. THEMA: TERUGKEER Terwijl in 1945 Nederland de bevrijding vierde, keerden Joodse kampoverlevenden uit Duitsland en Polen terug: slechts van de Joden die naar de concentratie- en vernietigingskampen gedeporteerd waren. De rest was vermoord. Van de ongeveer ondergedoken Joden werd bijna verraden. De weinigen die terugkeerden uit de kampen of weer opdoken uit de onderduik kregen te maken met veel onbegrip en onverschilligheid. Men had geen tot weinig besef van wat de Joodse repatrianten en onderduikers hadden meegemaakt. Bij de opvang werd vaak geen rekening gehouden met problemen die specifiek voor veel Joden golden. De meesten hadden geen familie meer om naar terug te keren en wachtten in grote onzekerheid op mensen die misschien nog zouden verschijnen, in de wetenschap dat de meesten vermoord waren. Ook waren velen alles kwijt, hun huizen gesloopt, hun eigendommen verdwenen, dikwijls in bewaring gegeven aan buren of bekenden die weigerden ze terug te geven. De ontvangst in Nederland was voor velen alles behalve hartelijk. Lily en Henny Dormits over het ontvangst in Nederland na de oorlog (fragment: 08:28-11:00) De ontvangst in eigen land was alles behalve hartelijk. Niemand zat te wachten op onze verhalen. Mijn vader heeft toch echt gezorgd dat wij binnen de kortste keren een heel goed leven hadden. Op dat moment realiseerden we ons niet dat de hele familie vermoord was. Geen neefjes, geen nichtjes, geen oma s, geen opa s. We hadden niets meer. 16 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

17 THEMA: ZWIJGEN EN VERWERKING Roos Horneman-Leverpoll over de ontvangst in Nederland direct na de bevrijding (fragment: 06:44 07:40) Het aller ergste was dat je aan niemand kon vertellen, wat je had meegemaakt. Niet dat je het niet zou willen vertellen toen, maar niemand had daar belangstelling voor. Nederland had zelf de Hongerwinter achter de rug en vijf jaar oorlog en iedereen wilde zichzelf weer zijn, leven, opbouwen. Niemand interesseerde het wat je had meegemaakt en niemand begreep jouw verdriet, jouw angsten, nachtmerries, de honger die je had gehad. Je genoot wel dat je weer tussen witte lakens mocht slapen, dat weet ik, dat was fantastisch, maar hoe bouw je je leven weer op, dat was inderdaad een heel groot probleem en het gevoel is me tot heden ten dagen nog bijgebleven dat ze mij mijn jeugd hebben afgenomen. Roos Horneman-Leverpoll (1922) was 17 toen de Duitse troepen Nederland binnenvielen. Het leven voor Joden werd steeds moeilijker; de anti-joodse maatregelen volgden elkaar in hoog tempo op. Roos Leverpoll kan zich nog herinneren dat na het invoeren van de Jodenster in mei 1942, sommige heren hun hoed voor haar afnamen als een teken van betrokkenheid. Dat gaf je eigenlijk wel een kick, dat gebaar. Want die ster betekende maar één ding: je hoort bij het vuilnis. De familie Leverpoll besloot onder te duiken. Na verraad werd het gezin overgebracht naar Westerbork. Eind mei 1944 moesten Roos en haar moeder (vader was inmiddels overleden) op transport naar het concentratiekamp Bergen-Belsen. De situatie daar was onbeschrijfelijk. Er heerste honger, het was er smerig en overal lagen lijken. Roos Leverpoll was jong en relatief nog vrij sterk. Haar moeder niet, die stierf in haar armen. In 1995 ging ze terug naar Bergen-Belsen in gezelschap van haar drie kinderen. Pas toen kon Roos haar verhaal kwijt. BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 17

18 Edek en Mala De Joodse Mala Zimetbaum ( ) werd in Polen geboren maar verhuisde als meisje met haar familie naar Antwerpen. Daar werd ze in juli 1942 gearresteerd en een paar maanden later naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Ze sprak veel talen en kreeg daardoor werk als vertaalster en boodschapper waardoor ze relatief veel bewegingsvrijheid in het kamp had. Edward Galinski ( ) was 16 toen de oorlog begon en werd als leerling van een Poolse zeevaartschool als vijand van de Duitsers beschouwd. Hij kwam als gevolg van Operatie AB (AB-Aktion-Außerordentliche Befriedungsaktion), gericht tegen de Poolse intelligentsia, in het voorjaar van 1940 als politieke gevangene in Auschwitz en kreeg nummer 531. Er werden in het voorjaar van Polen gearresteerd; professoren, leraren en priesters werden vermoord. Edward (Edek) en Mala werden verliefd. Edek werkte aan een plan om te ontsnappen en toen het zo ver was ging Mala mee. Edek kreeg een SS uniform van Edward Lubusch, een bijzondere SS er die gevangenen hielp. Het was Mala gelukt om een document te bemachtigen waardoor ze als gevangene, onder begeleiding van een SS er het kamp uit mocht om te gaan werken. Beiden werden vlak na de ontsnapping, begin juli 1944, aan de grens met Slowakije gepakt en terug gebracht naar Auschwitz. Ze werden in aparte cellen van Blok 11, het Dodenblok vastgezet. Ondanks langdurige martelingen hebben ze niet verraden wie hen geholpen hebben. Ze werden begin september naar Birkenau gebracht om tegelijk te worden terechtgesteld voor het voltallig kamp; Edek in het mannenkamp en Mala in het vrouwenkamp. Beiden hebben zich tot het laatst toe verzet. Doordat dit alles zo laat in de oorlog plaatsvond en er vrij veel mensen die het meemaakten overleefd hebben, is er een groot aantal getuigenissen. In cel 20 van het Dodenblok heeft Edek zijn naam en die van Mala gekerfd. Hun verhaal, geïllustreerd met foto s en documenten, is te bekijken op de website: #!exhibit:exhibitid=gratyvcu 18 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

19 Gedichten RONNIE GOLDSTEIN-VAN CLEEF ( ) Achter de bergen Ik heb de vogels in hun vrije vlucht gezien en in gedachten ben ik met hen meegevlogen en even sta ik boven het prikkeldraad achter de bergen, tot het fluitje gaat en ik appèl moet staan, stram, onbewogen. Dan zie ik iedere dag de zon weer ondergaan en in gedachten daal ik met haar mede achter de bergen, in mijn vaderland waar ik naar hunker, en waar moeders hand blijft wachten op mijn komst, en bid om vrede. Liebau, april 1945 Na aankomst Na aankomst uit wagons gedreven honderden, duizenden, in ruimten, ogen, monden open in doodsnood, verwonden zij wellicht elkaar. Langzaam stikten zij, stierven zij, wellicht omarmden zij elkaar. Ik was er niet bij. Vraag mij er niet naar BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 19

20 ZONI WEISZ (1937) Het Perron Einsteigen, schnell, schnell, de trein op het perron Westerbork, waar hun laatste reis begon M n zusjes blauwe jasje voor het rooster van die beestenwagen Dat beeld, nog steeds niet te verdragen. Ik zie m n moeder, haar mooie haar ooit glansde het in de zon O, die trein op het perron. Van d r mooie haar beroofd, onteerd door nazi hand Voor altijd op mijn netvlies ingebrand. Daar is mijn vader, radeloos, hij roept we zien elkaar Waarom, waarom, na vijftig jaar Weet ik nog het antwoord niet Wanhoop, vertwijfeling, intens verdriet. Langzaam zet de trein zich in beweging, Wanhoop, angst, verdriet, gaan door me heen Bewakers schreeuwen, laarzen stampen, Ik ben alleen. Op dat perron verloor ik alles wat me dierbaar was Alles, ook m n zusjes blauwe jas Ik heb gebeden, geschreeuwd, ik wil bij jullie zijn Samen, samen sterven, voelen dezelfde pijn. Water, lucht, velden, zon en maan Alles doet pijn, het leven doet pijn Ik zoek een licht in mijn leven Ik huil zoute tranen Weet niet meer verder Ik praat met jullie in mijn dromen Na zoveel jaren, nog steeds die pijn Water, lucht, velden, zon en maan Alles doet pijn, het leven doet pijn. Wat ons is overkomen wordt nooit vergeten Ik was nog kind, heb overal gezocht Mijn broer, mijn zus, mijn vader, mijn moeder Nooit zijn ze terug gekomen, nooit verstrooid in de wind, vergeten kan ik niet. Na vijftig jaar, mijn kinderen zijn nu groot, is de pijn niet minder Overwinnen zij hun dood? Vergeten kan ik niet Na zoveel jaren Voel ik de pijn Door iedereen verlaten In mijn hart gebrand Mijn adem slaat weg Door honden en soldaten Zoni Weisz overleefde als enige van zijn gezin de vervolging door de nazi s. ZIE: en 20 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

21 IDA VOS ( ) bomen bomen die kruisen dragen worden omgezaagd mensen die sterren dragen worden weggevaagd 2005 aardrijkskunde zij had een onvoldoende voor aardrijkskunde die laatste dag maar wist een week later precies waar Treblinka lag héél even maar 1975 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 21

22 Persoonlijke verhalen van daders De persoonlijke verhalen die hier zijn opgenomen staan in relatie tot de Nederlandse concentratiekampen of met Auschwitz. Het zijn maar een paar van de vele verhalen van daders waar leerlingen kennis van kunnen nemen. Het werken met de verhalen van daders is een uitdaging. Het is een te simpele weergave van de geschiedenis om alle daders als onmenselijke monsters neer te zetten. Toch verbijsteren deze verhalen ons en is het voor de hand liggend om afstand te willen bewaren tot deze personen. Het is voor het juiste inzicht in de complexiteit van de geschiedenis wel van belang om met leerlingen stil te staan bij de achtergronden en motivaties van de daders. Die nacht van 15 op 16 januari 1944 werden 74 vrouwen opgesloten in een cel van twee bij vier meter. De deur ging op slot en voor de vrouwen begon de langste nacht van hun leven. Tien vrouwen stikten. Op 20 februari 1948 werd Suze tot vijftien jaar gevangenisstraf veroordeeld. In 1953 kwam ze vrij. Suze Arts Suze Arts ( ) was een Nederlandse bewaakster in het concentratiekamp Vught. Zij werd in een welgesteld katholiek gezin geboren. In nazi-duitsland leerde zij Franz Ettlinger kennen die was lid van de Hitlerjugend. Gedurende de oorlog bleef Suze contact met hem houden. Op zijn aandringen meldde zij zich als verpleegster in kamp Vught. Maar verpleegsters waren niet meer nodig. Suze besloot de opleiding voor Aufseherin te volgen. Voor de opleiding moest zij naar het Duitse vrouwenkamp Ravensbrück. Franz Ettlinger Over Franz Ettlinger is niet veel informatie te vinden. Na een verblijf als bewaker Auschwitz werd Franz Ettlinger naar kamp Vught overgeplaatst. SS-Schutzhaftlagerführer Franz Ettlinger pleegde zeer vele en ernstige mishandelingen in kamp Vught. Als gevolg hiervan stierven verschillende gevangenen. Zo gaf hij opdracht tot het doodschieten van een Joodse gevangene, die bij zware werkzaamheden uitgeput neerviel. In juni 1943 gaf hij mede leiding aan de transporten van Joodse gevangenen naar de concentratie- en vernietigingskampen in Oost- Europa. Op 15 juli 1943 werd ze Aufseherin in het Frauenkonzentrationslager in Vught. In de ogen van de vrouwelijke gevangenen was Suze een van de trouwste aanhangers van het kampregime. Op 15 januari 1944 kreeg ze het bevel om gevangenen die zich solidair hadden verklaard met een andere gevangene die gestraft werd, op te halen, het begin van het zogenaamde Bunkerdrama. Albert Konrad Gemmeker Albert Konrad Gemmeker ( ) groeide op in Düsseldorf en volgde toen hij twintig jaar oud was een opleiding tot agent. In 1933 voltooide hij zijn opleiding. 22 BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

23 Kamp-SS ers bij het vertrek van een deportatietrein, Derde van links is Kampcommandant Gemmeker. In 1937 melde hij zich als lid van de SS en werd in december 1940 als Hauptscharführer in de SS aangesteld. Uiteindelijk klom hij op tot Obersturmführer, een rang die met eerste luitenant te vergelijken is. Van oktober 1942 tot april 1945 was Gemmeker verantwoordelijk voor de gang van zaken in het doorgangskamp Westerbork. Tachtigduizend Joden werden in die periode naar de vernietigingskampen gevoerd, maar na de oorlog kwam Gemmeker er met tien jaar cel vanaf. Daarvan zat hij er zes uit. persoonlijk bepalen wie wel en wie niet naar de kampen werd afgevoerd en deed dat soms ook. Gemmeker hield na de oorlog vol dat hij de geruchten over de massamoord op de Joden, die hem een enkele keer ter ore kwamen, had nagetrokken en te horen had gekregen dat er niets van waar was. Zijn superieuren in Den Haag en Amsterdam hadden gezegd dat hij deze gruwelpropaganda niet moest geloven. Gemmeker organiseerde ontspanning voor de kampgevangenen. Hij wilde dat er veel gesport werd, vooral voetbal en gymnastiek, en stond toe dat er cabaretavonden werden gehouden, waarbij hij zelf schaterlachend op de eerste rij zat. Verder probeerde hij van Westerbork een Arbeitslager te maken. Daartoe haalde hij allerlei bedrijvigheid naar de Drentse hei. Er werden vliegtuigwrakken gedemonteerd en er werden batterijen uit elkaar gehaald, bestemd voor hergebruik. Gemmeker coördineerde zelf het samenstellen van de transporten naar de vernietigingskampen. De dienstleiders in het kamp, twaalf mannen die samen Gemmekers staf vormden, vergaderden wekelijks over de transporten, die gemiddeld uit ruim duizend Joden per keer bestonden. Gemmeker was almachtig; hij kon Irma Grese Irma Grese ( ) meldde zich met vijftien jaar aan bij de Reichsarbeitsdienst, een naar militair model opgebouwde werkorganisatie voor jongens en meisjes. Ze ging werken op een boerderij. Later werd ze hulpverpleegster in het sanatorium Hohenlychen; ze wilde verpleegster worden maar dat lukte niet. In Hohenlychen werden vanaf 1942 experimenten op vrouwen uit het nabije concentratie- Irma Grese en Josef Kramer, BIJLAGE DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 23