Verslag eerste bijeenkomst Platform Kastelen en Buitenplaatsen

Transcriptie

1 Verslag eerste bijeenkomst Platform Kastelen en Buitenplaatsen Op 4 december 2014 vond bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) de eerste bijeenkomst plaats van het Platform Kastelen en Buitenplaatsen. Hier volgt een verslag van deze bijeenkomst. Na een verwelkomd woord door Taco Hermans, senior onderzoeker Kastelen bij de RCE, een van de organisatoren van de bijeenkomst, was het woord aan de eerste spreker, Erik Kleyn, hoofd Gebouwd Erfgoed van de RCE. Hij gaf een toelichting op het fenomeen Platform bij de Rijksdienst. Deze Platforms zijn in de jaren 80 begonnen met een bouwhistorische Platform. Inmiddels zijn er 21 Platforms over verschillende onderwerpen zoals agrarisch erfgoed, groen, interieur en vestingerfgoed. Er worden jaarlijks ongeveer 50 bijeenkomsten gehouden. Het Platform Kastelen en Buitenplaatsen vormt een mooie aanvulling op de bestaande platforms. Een Platform is een bijeenkomst van erfgoedprofesssionals uit allerlei verschillende vakgebieden. Het doel van een Platform is tweeledig: centraal staat het uitwisselen van kennis en ervaringen en het bespreken van actuele onderwerpen. Daarnaast biedt een Platformbijeenkomst de deelnemers de kans te netwerken met andere professionals uit het veld. Om de bijeenkomsten zo toegankelijk mogelijk te houden, zijn ze gratis, al is aanmelding wel vereist. Belangrijk kenmerk van een Platform is dat de programmering van de bijeenkomsten in handen is van een platformcommissie die bestaat uit mensen uit het veld. De bijeenkomsten vinden dus wel plaats bij de RCE, maar zijn uitdrukkelijk niet van de RCE. In deze tijd van steeds meer social media krijgen deze platforms steeds vaker een online component: er worden communities gevormd, en dat zou ook voor dit nieuwe platform een waardevolle manier zijn om het onderlinge contact te bevorderen. In de bijeenkomsten van het Platform Kastelen en Buitenplaatsen zullen kastelen en buitenplaatsen in samenhang besproken worden. Deze middag staan twee actuele onderwerpen centraal: herbouw van kastelen en restauratie van ruïnes. Na deze introductie op de platforms was het woord aan Ben Olde Meierink, hoofd Wetenschap van de Nederlandse Kastelenstichting. Hij gaf de eerste lezing over het thema herbouw van kastelen. Wanneer er sprake is van een herbouw van een kasteel, dan wil dat zeggen dat er een gebouw heeft gestaan dat vervolgens door brand, verwoesting of oorlogsgeweld min of meer substantiële schade heeft opgelopen. Voor zo n herbouw zijn ten minste twee zaken nodig: veel geld en een kundig architect. De Haar is een voorbeeld hiervan: Etienne van Zuylen van Nijvelt had geld door zijn huwelijk met Helène de Rothschild, en in Pierre Cuypers had hij een architect met ervaring met het werken met historische gebouwen. Bij zijn huwelijk kreeg baron Van Zuylen van Nijeveld een herbouwplan aangeboden. Volgens dit plan zou het kasteel aangevuld worden met wat honderd jaar eerder verloren was gegaan. Cuypers heeft vervolgens bovenop het, nog tot de daklijst aanwezige, middeleeuwse muurwerk een nieuwe kap aangebracht om zo het middeleeuwse beeld weer op te roepen. Daarbij heeft hij bij de 1

2 aanvullingen gewerkt met hardgebakken baksteen, zodat dit te onderscheiden is van het oorspronkelijke gebouw. Dit is een terugkerend thema bij de herbouw van kastelen: er wordt zo mogelijk voortgebouwd op de traditie van de voorvaderen, met behoud van wat er al was. Zo wordt de continuïteit van de familie, de macht en het kasteel zoveel mogelijk benadrukt. Dit was ook het streven bij de plannen van zeventiende-eeuwse architect Pieter Post voor de herbouw van t Zant te Katwijk. Uiteindelijk zijn deze niet uitgevoerd. Bij de Doornenburg heeft de Twentse texielbaron Jan van Heek voor de Tweede Wereloorlog veel geld gestoken in de restauratie van het huis naar de middeleeuwse situatie. Die restauratie was nog maar net afgerond toen het kasteel in 1945 werd gebombardeerd en volledig in puin werd gelegd (zie afbeelding, foto Schellart 1948). Na de oorlog werd het kasteel op basis van de plannen van tien jaar eerder opnieuw opgebouwd. Het gaat hier dus om een kopie van een restauratie. Nederhemert is een voorbeeld van een kasteel dat in 1944 is verwoest en dat na de Tweede Wereldoorlog lang verwaarloosd is geweest. Daardoor heeft het te lijden gehad van weer en wind. Het gevolg was dat het dunne, negentiende-eeuwse muurwerk instortte, terwijl het dikke middeleeuwse muurwerk bleef staan. Het aanbrengen van een noodkap op de muren heeft uiteindelijk het middeleeuwse kasteel gered. Er zijn ook kastelen waarvoor verschillende plannen voor herbouw gemaakt zijn die nooit uitgevoerd zijn. Zo is kasteel Duurstede midden 19 e eeuw opgenomen in een landschapspark, waarbij het fungeerde als monument van verval. Daardoor bleef het wel behouden. Plannen voor een aanbouw in beton, glas en staal van Restaurant Fagel eind twintigste eeuw zijn uiteindelijk niet doorgegaan. Het kasteel de Valkhof in Nijmegen is in de 18 e eeuw gesloopt. Ter plekke werd een vroeg landschapspark aangelegd met de Nicolaaskapel en de Barbarossakapel als eyecatchers. Er zijn wel steeds plannen gemaakt voor de herbouw. Zo was het de bedoeling dat er een heel nieuw hoofdkwartier voor de Nijmeegse universiteit ter plaatse opgetrokken zou worden, maar dit plan is uiteindelijk niet doorgegaan. Op dit moment ligt er een plan om op de Valkhof een nieuwe grote toren op te trekken. Door de crisis heeft dit plan voorlopig geen doorgang gevonden, waardoor nu de oorspronkelijke resten van de Romaanse kapel nog steeds bewaard zijn gebleven. Ondanks veel weerstand zijn de plannen al wel in een vergevorderd stadium (zie afbeelding voor een sfeerimpressie). De volgende spreker was Edwin Meyer Viol van DMV Architecten. Hij vertelde over de herbouw van de Keverberg in Kessel, die nu gaande is. De Keverberg is een recent ontstane ruïne: in de Tweede Wereldoorlog is het kasteel door de Duitsers opgeblazen en in brand gestoken. De aanwezigheid van de ruïne was voor de inwoners van Kessel een voortdurende herinnering aan die vernietiging, en daar wilde men wat aan doen. Vanuit de lokale bevolking is toen een stichting opgericht die het kasteel weer op wil bouwen en het een nieuwe functie wil geven. DMV Architecten is de uitvoerder van de herbouw van het kasteel. De Keverberg is in de jaren zestig onder leiding van J.G.N. Renaud al een keer geconsolideerd, al is het niet precies duidelijk wat er toen gedaan is. In ieder geval is toen de ringmuur om het centrale gebouwencomplex teruggebracht. Uitgaande van dit complex waren 2

3 er twee mogelijke invalshoeken voor de herbouw: ofwel reconstureren naar een oudere toestand (maar welke oudere toestand?), ofwel met gebruik van moderne materialen en technieken het bestaande kasteel aanvullen. DMV Architecten heeft bij het maken van een plan voor de herbouw gekozen voor de laatste invalshoek: de ruïne wordt volledig intact gelaten, inclusief alle eerdere restauratie- en reconstructieactiviteiten. Om het gebouw toch bruikbaar te maken, wordt er binnenin de ruïne met glas en staal een zalencentrum gerealiseerd. Bijzonder hieraan is dat dit nergens de oude muren raakt: er wordt op satéprikkertjes geprikt in de motte een dragende constructie gebouwd, waarin dan het zalencentrum wordt gerealiseerd. De binnenplaats zal met glas overdekt worden, zodat deze ook als zaal gebruikt kan worden, en ook de weergang zal een glazen dak krijgen, zodat de gasten naar buiten kunnen en kunnen genieten van het uitzicht over de Maas. Er is ook nagedacht over duurzaamheid: de helft van het glazen dak zal uit zonnecellen bestaan, er is een warmtepomp gepland, en er zal gebruik gemaakt worden van grijs water. Zo wordt met behoud van, en respect voor, de resten van het oude kasteel, het gebouw toch weer bruikbaar gemaakt. Na de pauze kwam het tweede thema van de bijeenkomst aan bod: de omgang ruïnes. De eerste lezing werd gegeven door Fred Vogelzang, wetenschappelijk medewerker van de Nederlandse Kastelenstichting, die het onderzoek presenteerde dat hij en Bouke van Gorp, assistant professor aan de Universiteit Utrecht, samen met verschillende bij de NKS stagelopende studenten hebben gedaan naar de omgang met ruïnes. In haar boek Historiezucht beschrijft Marita Mathijssen hoe in de negentiende eeuw het geschiedenisbesef opkomt. In die tijd was er een nieuw mensbeeld aan het ontstaan: de mens als burger. Om een goed burger te zijn, had een burger historische en geografische kennis van het gezamenlijke verleden nodig, zodat men zich bewust zou zijn van het feit dat men deel uitmaakte een natie. Mathijssens eerste voorbeeld van dat opkomende geschiedenisbesef is dat van de omgang met de ruïne van Egmond (zie afbeelding). In eerste instantie beschouwden de lokale boeren dit als een in de weg staande hoop stenen die het bewerken van het land bemoeilijkte. Na een bezoek in 1858 door Willem Hofwijk, een van de oprichters van het Oudheidkundig Genootschap, werd de ruïne plotseling iets bijzonders: een restant van het illustere verleden dat door de gegoede Amsterdammers bezocht werd. Deze opbloei van een belangstelling voor kastelen is ook het gevolg van een andere opvatting over burgerschap. De inwoners van Nederland dienden een binding met hun eigen vaderland te krijgen en daar hoorde ook een sterk nationalistische scholing in de geschiedenis bij. Dat nationale verhaal was gefundeerd op het verhaal van de vrijheidslievende Bataven, die tegen de machtige Romeinen in opstand kwamen, en later op de Opstand tegen de Spaanse overheerser. Dat betekende echter ook dat het vaderlandse verhaal sterk protestants was. Daarbij werd alles wat paaps was geschuwd. In dat verhaal was lange tijd geen ruimte voor de middeleeuwen en dus voor kastelen. Door actieve (katholieke) monumentenzorgers als Victor de Steurs, Alberdingk Thijm en Pierre Cuypers ontstond er langzaam meer aandacht voor de middeleeuwse geschiedenis. Bij de belangstelling voor ruïnes spelen drie aspecten een rol. Als eerste de nieuwsgierigheid naar wat er feitelijk gebeurd is: de historische-wetenschappelijke 3

4 belangstelling. Ten tweede is er de interesse in de ruïne als locatie waar zich iets heeft afgespeeld, de lieu de memoire. Het gaat dan om de ruïne als erfgoed: er wordt een verhaal over de locatie verteld dat een bepaald doel heeft (in dit geval dus opbouw van het natiebewustzijn). Tenslotte is er de aandacht voor het sublieme: de ruïne als bron van een authentieke ervaring van het verleden, van schoonheid, van huiver; de ruïne als bijzondere, romantische plek. De Oostenrijkse kunsthistoricus en monumentenman Alois Riegl heeft rond 1900 al nagedacht over monumenten en monumentenzorg. Naar zijn mening hebben monumenten een Alterswert, een herinneringswaarde als plek waar de historie zich heeft afgespeeld, en een Gegenwartswert, een gebruikwaarde als een plek waar je nu iets kunt doen en als een plek die ook nu een esthetische waarde heeft. Voor ruïnes geldt dat de gebruikswaarde meestal nul is, en de esthetische waarde verschilt. Herinneringswaarde en belevingswaarde zijn echter van groot belang. Daar is door de NKS samen met de Utrechtse universiteit langjarig onderzoek naar gedaan. Bij de Nederlandse Kastelenstichting hebben verschillende stagiaires en studenten onderzoek gedaan naar de beleving van ruïnes bij verschillende gebruikersgroepen. Daarbij blijken de drie e s, erfgoed, esthetiek en educatie, in verschillende mate een rol te spelen. Eigenaren en beheerders zien meestal eerst de waarde als erfgoed, waarbij de ruïne gezien wordt als een deel van de lokale identiteit. Dan volgt de esthetische waarde en tenslotte de educatieve waarde. Bezoekers van kastelen daarentegen ervaren in de eerste plaats de esthetische waarde, en dan de waarde als erfgoed. Zij zien het verschil niet tussen wat oud of herbouwd is, maar ze willen geen moderne elementen als prullenbakken zien die het beeld van een ruïne verstoren. Voor bezoekers geldt: staat er veel muurwerk overeind, dan moet het kasteel naar hun mening weer worden opgebouwd. Staat er te weinig, dan hebben ze er niets mee. Zit een gebouw daartussen, dan wordt het als ruïne gezien. Daarbij is een mooie ligging van belang: de ruïne moet vooral niet te netjes opgemetseld zijn, en moet liggen in een verder groene omgeving (zie de afbeelding van Mathenesse: zo moet het dus niet). Direct omwonenden van een ruïne beschouwen het complex in eerste instantie als een onderdeel van de lokale identiteit. Ze zijn er trots op en weten er wel iets over, maar dat blijken vaak verhalen te zijn die weinig met de historische realiteit te maken hebben. Uit al deze onderzoeken blijkt dus dat de feitelijke historische waarde van een ruïne de minst belangrijke is. De waarde als erfgoed, met de verhalen die deel uitmaken van de lokale identiteit, is belangrijker, maar veruit het meeste gewicht heeft het sublieme: de sfeer, het beeld en de groene omgeving. Tenslotte een laatste opmerking: we lijden tegenwoordig aan een angst voor ruïnes. Als een gebouw in verval raakt, wordt het rigoureus opgeruimd. Er komen dus geen nieuwe ruïnes bij, en we moeten dus zuinig zijn op wat we hebben. In aansluiting op dit verhaal over de beleving van ruïnes gaf Jan Kamphuis van het Rijksvastgoedbedrijf aan de hand van de voorbeelden van Teylingen, Brederode, Oostvoorne en Strijen een toelichting op de problemen die spelen bij het onderhoud van ruïnes. Om vast te stellen hoeveel onderhoud een ruïne nodig heeft, worden de ruïnes periodiek gecontroleerd. Dat wordt visueel gedaan, waar nodig met een drone of met een hijskraan met 4

5 een manbak. Soms heb je foto s van een eerdere situatie, die kunnen helpen bij het vaststellen van de mate van verval. Het doel van het onderhoud is het behouden van de authenticiteit van de bouwmaterie, van het patina en de belevingswaarde van het complex, terwijl de veiligheid van de bezoeker wordt gewaarborgd. Een veel voorkomend probleem is het verval van het muurwerk, doordat ofwel de mortel verdwenen is ofwel de bakstenen kapot zijn gegaan door te hard voegwerk. Het is voor het behoud van het muurwerk van essentieel belang dat mortel en baksteen dezelfde bouwfysische eigenschappen hebben. Enkele jaren geleden is er onderzoek gedaan naar het meest optimale mortelrecept, en daar is in 2011 een publicatie over verschenen in de Praktijkreeks Cultureel Erfgoed van de SDU: Ruïnes in de RGD praktijk. Wat voorbeelden van praktische problemen en oplossingen: Bij Oostvoorne zijn de fundamenten van de ruïne opgemetseld en bij een eerdere consolidatie afgedekt door een laag bakstenen bij wijze van opofferingslaag. Daarbij blijkt ondanks de zorgvuldige mortelkeuze een specie te zijn gebruikt die een grote zoutuitbloei blijkt te geven, en die bovendien blauw uitslaat. Dat geeft een lelijk beeld. Bij Brederode is in 1998 bovenin de toren een glazen kap aangebracht. Deze is van buitenaf niet zichtbaar, en verstoort dus niet het beeld van de ruïne. Hiermee wordt voorkomen dat het gewelf onderin de toren nog verder te lijden heeft van regenwater en bevriezing. Ook duiven waren een probleem bij kasteel Brederode. Om te voorkomen dat ze nog langer naar binnen konden vliegen, zijn de ramen dichtgezet op zo n manier dat het duidelijk is dat het gaat om een moderne toevoeging aan de ruïne. Bij eerdere restauraties zijn betonplatenop de muren gelegd om te voorkomen dat vocht de muren binnendringt. Beton heeft echter een ander uitzettingscoëfficient dan baksteen, waardoor er naden ontstonden, toch vocht geabsorbeerd werd, en er bij vorst meer schade is ontstaan. Tegenwoording zijn de muren afgedekt met graszoden met een speciale vochtabsorberende gel ertussen. De vochtabsorptie is beter, en het beeld van de ruïne is aangenamer geworden. Bij het herstel van de zuidtoren was gebruik gemaakt van gemeleerde bakstenen. Bij het creeëren van patina door het boucharderen (verruwen van het steenoppervlak) werden sommige stenen spierwit, zodat die plotseling heel erg opvallend waren. Deze zijn uiteindelijk met verf bijgewerkt. In Teylingen was het belangrijkst probleem dat er bij een eerdere consolidatie betonplaten waren aangebracht bovenin de muurschilden van de ringmuur en de toren. Er is ook hier vorstschade ontstaan door vocht dat via de naden is binnengedrongen. Hierdoor is om en nabij de bovenste twee meter van de toren kapotgevroren. Er is uitgebreid nagedacht over een oplossing. De eerste optie was het opnieuw opmetselen van het muurwerk, maar dit was niet wenselijk omdat een flink deel van het authentieke muurwerk dan verloren zou gaan. Tweede optie was het aanbrengen van een afkapping boven (alleen) de muren, en de derde optie was het aanbrengen van een kap over de hele breedte van de toren. Voor de twee laatste opties geldt dat er een zware verankering van de kap(pen) noodzakelijk is, omdat het dak in het open bollenland anders binnen de kortste keren wegwaait. Het gaat hier om een fundamentele discussie: als je kiest voor herstel van het muurwerk, dan wordt het authentieke beeld van de ruïne behouden. Daarmee verlies je 5

6 echter wel de wetenschappelijke informatie over het oorspronkelijke muurwerk.wat is belangrijker? De discussie is nog gaande. Aangezien de ruïne nu te koop staat, zal waarschijnlijk de nieuwe eigenaar moeten besluiten wat er gaat gebeuren. Tenslotte was het woord aan Yme Kuiper, bijzonder hoogleraar Historische buitenplaatsen en Landgoederen aan de RUG, die namens de programmacommissie van het Platform Kastelen en Buitenplaatsen uiteenzette volgens welke principes het Platform te werk wil gaan. De programmacommissie van het Platform zal bestaan uit Taco Hermans en Jan van Doesburg namens de RCE, Fred Vogelzang en Ben Olde Meierink namens de NKS, René Dessing namens de skbl en Yme Kuiper namens de RUG. De platformcommissie streeft ernaar het Platform te maken tot een plek van kennisuitwisseling, waarbij, vanuit interdisciplinariteit, gereflecteerd en gedebatteerd wordt over de zorg voor kastelen en buitenplaatsen. Daarbij zal steeds de aansluiting worden gezocht bij de actualiteit. Zoals op deze dag kunnen er zowel generalistische als specifieke onderwerpen aan bod komen. De volgende bijeenkomst van het Platform Kastelen en Buitenplaatsen zal plaatsvinden op 5 juni 2015 bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tot halverwege januari kunnen bij Taco Hermans suggesties ingediend worden voor thema s voor de volgende bijeenkomst. De vragenronde Rob Gruben (BAAC): Vraag aan Jan Kamphuis: in Duitsland wordt er ook mos gebruikt om de muren van ruïnes af te dekken. Is daar ook naar gekeken? Erik Jan Brands voor Jan Kamphuis: bij Brederode zijn bakken met sedum toegepast, op de stadsmuren van Zaltbommel graszoden met gel en een kunststofwapening erin, wat zeer goed werkt. Mos hebben we nog niet toegepast, maar is zeker interessant. Frank Stroeken (Terra Incognita): Waarom is er toch niet voor gekozen om in Teylingen de bovenste twee meter opnieuw op te metselen? Jan Kamphuis: Teylingen is een van de oudste ruïnes van Nederland en heeft bovendien een unieke vorm. De cultuurhistorische waarde is zo groot dat we dat zo veel mogelijk intact willen houden, zodat er ook in de toekomst wetenschappelijk onderzoek naar gedaan kan worden. Erik Jurgens (voorzitter Stichting Kasteel Bleijenbeek): Zou het mogelijk zijn om e- mailadressen te krijgen van beheerders en eigenaren van andere ruïnes? In Bleijenbeek zijn we nu al enige tijd bezig met een consolidatie, maar we zouden graag ervaringen willen uitwisselen met mensen die met soortgelijke problemen te maken hebben. Taco Hermans: Het is vanwege privacy-wetgeving niet mogelijk om adressen te verschaffen, maar een lijst van ruïnes kan wel worden aangeleverd, dan kunt u zelf contact zoeken. Elyze Storms (universitair docent Historische buitenplaatsen en landgoederen aan de RUG): Zwanenburg is een ruïne waar geen onderhoud wordt gepleegd en die nu nog maar twee meter hoog is. De eigenaar, een boer, wil de hoop stenen liever kwijt, maar er is een buurman die er wel voor wil zorgen. Wat te doen? 6

7 Har Timmermans (St. Keverberg): onderhoud is duur, dus in Kessel was de keuze: of we gaan er iets mee doen, of het moet maar weg. We zijn er dus iets mee gaan doen, maar je hebt bevlogen mensen nodig om dat te realiseren. Kees Hoendervangers (St. Kasteel van Wouw): De ruïne van Wouw is letterlijk tot op het maaiveld afgebroken. De Stichting Kasteel van Wouw wil er iets meer van maken van het parkje dat het nu is. Wat raden jullie aan te doen? Fred Vogelzang: Een ruïne is in principe een onnatuurlijk iets: je stopt het verval op het moment dat wij dat willen. De vraag is dus: wat wil je ermee? Welk gevoel wil je geven? Die keuze bepaalt hoe je verder moet. Nog in antwoord op Elyzes vraag: is ruilverkaveling bij de Zwanenburg niet mogelijk? Diana Spiekhout (promovenda RUG): Bij een open dag op de Waterburcht Eelde bleek maar weer hoe belangrijk een goede visualisatie van een archologische opgraving is. Je ziet in hat landschap alleen een aantal verhogingen liggen, en mensen zagen het aan voor een skatebaan. Geert Boer uit Harderwijk: Het waterpeil bij Brederode is laag: wat gaan jullie eraan doen voordat het instort? Jan Kamphuis: Bij Brederode houden we al jarenlang de waterstand en de wijking van de muren in de gaten. De ruïne staat stevig: er is dus geen instortingsgevaar. Speakerscorner René Dessing (skbl): De Stichting digitaal portaal van Nederlandse Kastelen, historische Buitenplaatsen en Landgoederen (skbl) wil een digitaal portaal bieden om informatie te kunnen vinden over te bezoeken kastelen, buitenplaatsen en landgoederen. De drieslag kastelen, buitenplaatsen en landgoederen is bewust gekozen. Het is een landelijk platform waar nu al verschillende provincies, enkele gemeentes en andere donateurs aan deelnemen. Het is ook het streven van de skbl om het Nederlandse bestand aan kastelen, buitenplaatsen en landgoederen in het buitenland meer bekendheid te geven. Elyze Storm (RUG): Bij de Rijksuniversiteit Groningen zal vanaf 5 februari een nieuwe collegereeks starten over Historische buitenplaatsen en landgoederen. Iedere donderdag tot eind mei is er college, en er zullen verschillende excursies zijn naar o.a. de Fraeylemaborg en Huis te Manpad. Het college staat ook open voor externen. In vorige jaren gaf de aanwezigheid van zoveel verschillende mensen en invalshoeken hele interessante discussies. Iedereen is dus welkom. Diana Spiekhout (RUG): Aan de RUG is er het Kenniscentrum Landschap. Wanneer iemand dus een vraag heeft over een kasteel of buitenplaats, dan kan die ook daar gesteld worden. Taco Hermans: Er zal een verslag komen van deze bijeenkomst, dat gepubliceerd zal worden bij de RCE en de NKS, en wellicht ook bij de skbl. 7