In 2019 moet de toren hersteld en uit de steigers zijn want dan wordt herdacht dat 75 jaar eerder met operatie Market Garden de geallieerden

Transcriptie

1 In 2019 moet de toren hersteld en uit de steigers zijn want dan wordt herdacht dat 75 jaar eerder met operatie Market Garden de geallieerden probeerden een eind aan WOII te maken. 38 MEBEST december 2017

2 GRONDIGE INGREEP GEEFT EUSEBIUSTOREN EEN NIEUWE TOEKOMST Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer Eeuwenlang heeft de Eusebiuskerk behoorlijk goed weerstand kunnen bieden aan het knagen van de tand des tijds. De laatste 125 jaar is het echter emmeren geblazen. De grootste natuursteenrestauratie van het moment moet toren en schip weer heel én vooral veilig maken. Bouw, brand en herbouw Haastige spoed lijkt niet goed te passen bij reusachtige bouwwerken als de Eusebiuskerk in Arnhem. Dat wil zegen, bij het tot stand brengen ervan. De kerk is gebouwd in een periode van circa 1450 tot 1570 maar de Duitsers en geallieerden hadden er in 1944 maar weinig tijd voor nodig om hem om te toveren in een ruïne. Binnen vijf dagen na het begin van de Slag om Arnhem was de kerk volledig uitgebrand en tot een stenen skelet gereduceerd. Nog geen jaar later stortte het monument grotendeels in, vooral van de toren was vrijwel niets over. En dat terwijl de kerk net een 36-jaar durende restauratie achter de rug had. Eind 19e eeuw verkeerde het monument in een dermate slechte staat dat zo n enorme ingreep noodzakelijk was. Het herstel was nog niet volledig afgerond toen de kerk werd verwoest, de toren was op dat moment nog niet aangepakt. Wel had architect Boerbooms voor die restauratie gedetailleerde tekeningen van de complete kerk gemaakt en die kwamen goed van pas bij de wederopbouw die in 1947 startte. Een jaar of veertien nam dat werk in beslag maar na de heropening in 1961 hebben de inwoners van Arnhem niet lang van de herstelde Eusebiuskerk kunnen genieten. Begin jaren zeventig begonnen de eerste stukken natuursteen van de toren te vallen. Er werden hekken rondom het bouwwerk gezet om voorbijgangers tegen vallende brokstukken te beschermen en er volgden verschillende restauraties. MEBEST december

3 Het kost zeven jaar om van een beginnend steenhouwer een all-round vakman te maken Onderzoek leverde op dat vooral de waterlijsten van de Eusebiustoren het flink te verduren krijgen. Die worden nu dus van de zeer harde en sterke Peperino tufsteen gemaakt. Onverwacht ondermaats Echt effectief waren die ingrepen niet. In 2007 bleek het probleem niet opgelost toen er opnieuw onderdelen van de toren afvielen. Na gedegen onderzoek is twee jaar later wederom een restauratie gestart en die zal wat de toren betreft volgens de planning tot medio 2019 doorlopen. Het werk aan de kerk zelfs tot in Een lange periode dus, bijna net zo lang als de herbouw na de oorlog heeft geduurd. Maar er is nu meer bekend over de oorzaak van de schade dan in het laatste kwart van de vorige eeuw, dus de verwachting is dat het leed straks echt geleden is. De toren bestaat uit skelet van beton en baksteen dat is bekleed met onder meer Ettringer tufsteen. Gebleken is dat die steen niet erg goed bestand is tegen vocht en temperatuurwisselingen. Omdat dat euvel niet te verhelpen is en de schade niet blijvend te repareren valt én omdat de verankering van veel van de ornamenten niet in orde is gebleken, is er voor gekozen om vrijwel alle onderdelen van Ettringer tufsteen te vervangen door natuursteen dat beter tegen de omstandigheden aan de toren kan. Voor dat werk is Slotboom Steenhouwers ingeschakeld. De ene tufsteen is de andere niet Het is niet de eerste keer dat de restaurateur uit Winterswijk met de tekortkomingen van de Ettringer wordt geconfronteerd. Die steen komt 40 MEBEST december 2017

4 Schitterende school Zoals wel meer vakgebieden kampt ook de natuursteenrestauratie met een ernstig tekort aan goede vakmensen. Volgens William Slotboom lopen er in Nederland nog maar zo n dertig tot veertig steenhouwers rond. Opleiden is dus van cruciaal belang, maar er is nogal wat voor nodig om iemand alle facetten van het steenhouwen bij te brengen. Het kost zeven jaar om van een beginner een allround vakman te maken. Voor een goede opleiding heb je continuïteit nodig en projecten waarin alle onderdelen aan bod komen. Het is dan ook prachtig dat we de restauratie van de Eusebiustoren kunnen doen en daar maar liefst drie leerlingen aan kunnen laten meewerken. Ze leren alles, van een simpel steentje hakken tot een moeilijke wimberg. Dat zijn echt heel lastige stukken om te hakken maar na zeven jaar Eusebiustoren kunnen die jongens dat gewoon! In de werkplaats in Winterswijk maken de steenhouwers van Slotboom de blokken voor de Arnhemse Eusebiustoren op maat. Om de nieuwe onderdelen van het juiste profiel te voorzien, zijn vooraf mallen gemaakt. Verwachting is dat het leed straks echt geleden is Op een restauratieproject als de Eusebiustoren kunnen de leerlingen van Slotboom Steenghouwers het vak van A tot Z leren; van de eenvoudigste bewerkingen tot de ingewikkeldste stukken. uit een groeve die hier relatief dichtbij ligt, zo n 250 kilometer verderop. Wellicht dat er daarom destijds voor gekozen is om hem hier te gebruiken maar we komen hem ook bij andere torens die na de oorlog zijn hersteld regelmatig tegen. Daar moeten we regelmatig restauratiewerk aan doen want het gaat allemaal stuk. Reden voor die kwetsbaarheid van Ettringer tufsteen die overigens geen kerntufsteen is geweest is volgens Slotboom de samenstelling van het materiaal. Het is een lavasteen waar nogal wat basaltkeien in zitten. Dat maakt hem wat grover en zachter waardoor hij gevoelig is voor weersinvloeden. Daardoor is hij vooral ongeschikt voor de liggende en de uitstekende delen waar veel water overheen gaat. Daarom wordt het overgrote deel van de Ettringer tufsteen nu vervangen door andere soorten steen. Voor een deel van het het vlakke werk gebruiken we Weiberner. Dat is ook een tufsteen en zelfs uit een groeve die dicht bij Ettringer ligt, maar van een aanzienlijk betere kwaliteit. Hij is veel fijner, egaler en vaster dan de Ettringer. Nog harder en vaster is de Peperino. Die tufsteen van Italiaanse komaf gebruiken de steenhouwers om cruciale onderdelen als waterlijsten te maken. Immense klus De restauratie van de Eusebiustoren is de grootste natuursteenrestauratie van het moment. MEBEST december

5 Zo n 1000 tot 1500 m 3 natuursteen is er nodig voor het vernieuwen van de slechte onderdelen van de Eusebiustoren. De gebruikte tufsteen bleek niet erg goed bestand tegen vocht en temperatuurwisselingen Voor Slotboom Steenhouwers speelt het werk zich voor een belangrijk deel af in de eigen werkplaats in Winterswijk. De aannemer demonteert alle onderdelen. Wat er goed genoeg is, omdat het bijvoorbeeld bij een vorige restauratie al is vervangen, wordt bewaard om later weer terug te plaatsen. De onderdelen die wel vervangen moeten worden, meten we op en maken we bij ons in de werkplaats nieuw, legt William Slotboom uit. Het is een uiterst nauwkeurig werk. Van elke stuk wordt een borderel gemaakt. Daarin is onder meer vastgelegd waar het voor dient, van welke laag (de steiger heeft zo n 30 slagen) en welke zijde (noord, zuid, oost of west) het komt. Ook de exacte maten staan in het borderel. De steenhouwers maken van elk stuk een mal van hard plastic om de profilering exact te kunnen namaken. Van onderdelen die zo beschadigd zijn dat er stukken van ontbreken wordt aan de hand van andere onderdelen en in overleg met de architect en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed een vorm en profilering bepaald. Nauwgezette controles Aan de hand van de maatvoering bestelt Slotboom Steenhouwers blokken tufsteen. In de groeve wordt gecontroleerd of ze voldoen aan de kwaliteitseisen die Rijksdienst en architect hebben neergelegd. Ook in Winterswijk vindt nog eens zo n controle plaats. Het is immers niet de bedoeling dat de geschiedenis zich herhaalt en er weer ondeugdelijk materiaal wordt toegepast. 42 MEBEST december 2017

6 In 2019 moet de toren hersteld en uit de steigers zijn want dan wordt herdacht dat 75 jaar eerder met operatie Market Garden de geallieerden probeerden een eind aan WOII te maken. MEBEST december

7 Bij de herbouw na de oorlog is ook alle beeldhouwwerk teruggebracht. Er zijn toen zelfs nieuwe figuren toegevoegd. Waar nodig worden die nu ook allemaal weer nieuw gemaakt. 44 MEBEST december 2017

8 Aan de hand van de mallen zaagt en freest Slotboom de blokken waarna de steenhouwers voor de finishing touch zorgen met onder meer hak-, frijn- en scharreerwerk. Na een laatste controle, bijvoorbeeld of de tolerantie van + of - 2 mm niet wordt overschreden, worden de nieuw gemaakte elementen naar Arnhem getransporteerd. Alles is genummerd per verdieping en sector zodat de aannemer elk stuk op de juiste plek kan terugplaatsen. Volgens de planning zijn de restaurateurs nog wel een kleine twee jaar bezig. Medio 2019 moet het werk zijn afgerond. In september van dat jaar wordt immers herdacht dat operatie Market Garden die zo desastreus uitpakte voor zowel de geallieerden als de Eusebiuskerk 75 jaar eerder plaatsvond. En wat is mooier dan dat te doen met een fraai herstelde Eusebiustoren? Vrijwel alle onderdelen van Ettringer tufsteen worden vervangen door de hardere Weiberner en Peperino. Fraai en degelijk Op de Sint-Janskathedraal in Den Bosch na is de Eusebiuskerk de rijkst gedecoreerde kerk van ons land. Bij de wederopbouw in de jaren 50 is ook het verwoeste beeldhouwwerk teruggebracht. Er werden nieuwe ontwerpen gemaakt voor de bijna 90 luchtbogen en nieuwe sculpturen toegevoegd. Ook veel van dat beeldhouwwerk is uitgevoerd in Ettringer tufsteen en verkeerde in behoorlijk slechte staat. Twee beeldhouwers, Koen van Velsen en Stide Vos, vervangen deze stukken. Slotboom Steenhouwers levert er Krensheimer Muschelkalksteen voor. Gewoon rechte blokken, we hebben er niets aan voorgevormd; de beeldhouwers maken er de vormen in. Aannemer Nico de Bont zorgt ervoor dat de stukken goed op hun plaats komen en goed worden verankerd. Netjes dus. En het scheelt zeeën van tijd. Restauratie Eusebiustoren Opdrachtgever: Stichting Eusebius Architect: Rothuizen van Doorn t Hooft Architecten Aannemer: Nico de Bont, Vught Restauratie natuursteen: Slotboom Steenhouwers, Winterswijk MEBEST december