VAN NOKKENAS EN KRUKAS.

Transcriptie

1 M Nieuwsbrief voor de vriendenkring van het Molenmuseum. Kerkstraat 3, 2890 Sint-Amands a/d Schelde Tel. 052/ KBC (IBAN) BE Driemaandelijks : Juli - Augustus - September 2014 Afgiftekantoor 2890 Sint-Amands - P MOLE Vlaams Docum Vriende - info@molenmuseum.be Najaar 2014 VAN NOKKENAS EN KRUKAS. TENT Verantwoordelijke uitgever : Karel van den Bossche, Larendries 51, 2890 Sint-Amands - Vormgeving : D 1000 ja der Lage Ter gelegenhe Openmonume 8 september 2 e 15 decem Open op:

2 VAN NOKKENAS EN KRUKAS De windmolen is een energieomvormer die de ruwe natuurlijke energie wind omzet in bruikbare energie. Bijgaand schema verschaft inzicht in deze technologie en techniek. 1 2 De energiebron van de windmolen is de wind. Het wiekenkruis is gevat in de bovenas, vangt de wind op en laat de bovenas draaien. 3 4 Om de bovenas zit het bovenwiel dat met de bovenas meedraait. Door middel van een overbrenging laat het bovenwiel de koningsspil draaien. 5 6 Bij de pompmolen wordt zo het wateropvoerwerktuig aangedreven en bij de andere molens de andere werktuigen. Aan de koningsspil zitten één of meer raderen die de werktuigen aandrijven. Verticale windmolen energiebron overbrenging (1) 2

3 In het schema duiden figuur 5 en 6 aan hoe de werktuigen worden aangedreven. Bij graanmolens b.v. zijn deze werktuigen de molenstenen. Bij oliemolens, papiermolens, beukmolens zijn dit de stampers. Bij zaagmolens de zaagramen. NOKKENAS De stampers worden in beweging gebracht door een nokkenas. (2) Nokkenas : - Dikke houten as met vuisten of nokken die de heien of stampen van een slagmolen lichten (3) - As voorzien van excentrieken die dienen om de draaiende beweging van de as om te zetten in een op- en neergaande beweging. (4) 3

4 KRUKAS De zaagramen in een windhoutzaagmolen worden einde zestiende eeuw in beweging gebracht door een krukas. (5) 4

5 Krukas : - As met een of meer krukken of als zodanig werkende uitbochtingen die andere werktuigen in beweging brengt. (6) - Zware smeedijzeren as in een zaagmolen met daarin drie bochten, de zogenaamde krukken. Hiermede wordt de roterende beweging van het wiekenkruis omgezet in een op- en neergaande. Zo wordt het mogelijk een drietal zaagramen aan te drijven (7). Krukas (7) Roterende beweging omzetten in rechtlijnige op- en neergaande beweging. Dus zowel de nokkenas als de krukas dienen om een roterende beweging om te zetten in een rechtlijnige op- en neergaande beweging. 5

6 OLIEMOLENS De nokkenas werd eeuwen toegepast in oliemolens. De oudste oliewindmolens vinden we terug in Vlaanderen : Oudenaarde 1276 (8), Sint-Martens-Latem 1360 (9), Ninove 1375 (10). Oliewindmolens werden als een Vlaamse uitvinding beschouwd. De bloeitijd van de Vlaamse oliemolens lag in de zestiende eeuw voor het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en in de achttiende eeuw. In 1582 vroeg de Vlaming Lieven Janszoon Andries uit Moerbeke-Waas, te Alkmaar een octrooi aan voor het uitbaten van een windoliemolen (11). Lieven Andries bracht zijn bestaande (12) oliewindmolen van Oost-Vlaanderen over naar Alkmaar dat omstreeks 1600 de bakermat werd van de Hollandse industriemolens (13). Oliemolens in Alkmaar Oliemolens in Holland 1582 : : : : : : : /1630 : /30 : 69 (Zaanstreek) (14). INTELLECTUELE VERARMING DER ZUIDELIJKE NEDERLANDEN. TECHNISCHE VERRIJKING VAN HET NOORDEN. Een der meest verstrekkende intellectuele aspecten van de Tachtigjarige Oorlog ( ), is de hersenvlucht vanuit het Zuiden naar het Noorden. De hierdoor veroorzaakte geestelijke verarming in het zuiden en de mogelijk gemaakte Gouden zeventiende eeuw van het Noorden, is inderdaad een voor het Zuiden dramatische gebeurtenis. In 1567 bedroeg de bevolking van Antwerpen mensen. Tussen 1567 en 1589 verlieten personen de stad, voornamelijk naar het Noorden. (15) Hieraan dient bevoegd de emigratie uit Brugge en Gent. Minimum Zuid-Nederlanders vertrokken (16). Nog fundamenteler dan de kwantitatieve betekenis van deze uitwijking, is de kwalitatieve geweest. Deze immigratie is een uitermate belangrijke factor in de wording van de Verenigde Republiek (= het Noorden) geweest, waarmede dankzij de overkomst van deze mensen, de bestaande structurele voorwaarden optimaal werden geactualiseerd (17). Een, onvolledig, overzicht van belangrijke intellectuelen uitgeweken naar het Noorden, is een aanduiding. 6

7 Joost van den Viondel: zijn vader verliet Antwerpen bij de val der stad (1585), dichter, dramaturg. Prins der Nederlandse dichters. Simon Stevin : uit Brugge, wiskundige, ingenieur, voorloper van Pascal (hydrostatische paradox, parallellogram van krachten) en Galilei (Proeven vrije val); leermeester van Maurits van Nassau; waterstaatkundige (uitwatering door bouwen van molens), ontwikkeling van het Nederlands. Frans Hals: uit Mechelen, schilder gevestigd te Haarlem; leerlingen : A.Van Ostade, A.Brouwer. Willem Usselingck : uit Antwerpen, koopman en kolonisator, stichter West-Indische compagnie. Karel van Mander : uit Meulebeke, schilder, schrijver, dichter ( Het schildersboek ), gevestigd te Haarlem (1583). Marnix van St-Aldegonde : uit Brussel, politicus, geleerde en letterkundige, burgemeester van Antwerpen (tot 1585). Antonius Walaeus : uit Gent; één der Zuid-Nederlandse theologen die in het Noorden een grote invloed uitoefenden op de ontwikkeling van het theologisch-gereformeerde denken. Petrus Bertius : uit Beveren-Waas; filosoof, professor te Leiden ( ). Justus Lipsius : uit Overijse, grootmeester der Nederlandse filologie : professor te Leiden. Daniel Heinsius : uit Gent, graficus en historiograaf, professor te Leiden. Jodocus Hondius (Joost de Hondt) : uit Wakken, graveur en uitgever van boeken te Amsterdam. Matheus van Wesembeke : uit Antwerpen : groot jurist, week uit naar Duistland, werd professor te Jena en Uitenberg. Zijn synthetische methode had invloed op de opstelling van het burgerlijk wetboek. Dodoens : uit Mechelen; geneesheer, plantkundige ( Cruyde boeck ), professor te Leiden. Deze zeer onvolledige lijst toont duidelijk aan welke aderlating het vertrek van deze wetenschappers en intellectuelen voor de Zuidelijke Nederlanden betekend heeft. Aan deze lijst dient Lieven Andries uit Moerbeke-Waas, toegevoegd, molenbouwer. Buiten deze uitwijkelingen was er nog de anonieme massa hooggeschoolde arbeiders, die o.m. de textielnijverheid in het Noorden zouden gaan bemannen. Lieven Andries paste zijn technische kennis met succes in het Noorden bij de molenbouw toe. 7

8 OLIEHOUDENDE ZADEN In de zestiende eeuw bestond in de Zuidelijke Nederlanden een bloeiende olienijverheid. Nagenoeg elke gemeente had haar slagmolen (18). Het oliehoudende koolzaad was gedurende drie eeuwen het voornaamste handelsgewas in onze streken benevens vlas. Lijnzaad voor zeep en verf, raapzaad werd verwaarloosbaar; kempzaad werd gebruikt in de zeepfabricatie terwijl de kleinere hoeveelheden heulzaad (consumptieolie) en dodderzaad voor lampolie, waren aanvullend voor de overheersende oliebron: koolzaad. In geen ander land leverde de vrucht zulke grote oogsten als in onze landouwen (19). De vlasnijverheid is wellicht de oudste nijverheid van het huidige Vlaanderen (20). Het vlaszaad was slechts een bijkomend gewin. Gelet op de grote oppervlakte door de vlasteelt ingenomen, was het bekomen lijnzaad een waardevolle aanvulling voor de olieproductie (21). De Oost-Vlaamse slagmolen van Lieven Andries werd in 1582 op het Noordooster bolwerk van Alkmaar opgesteld met zijn door een nokkenas aangedreven stampers. (22) De eerste windoliemolen in Noord-Holland. Alkmaar

9 (22) Opmerkelijk te benadrukken feit: op vijftien december 1593 bekwam Cornelis Corneliszoon van Uitgeest octrooi voor een houtzaagmolen (23). Voor de krukas die de zaagramen aandreef volgde een octrooi op 6 december 1597 (24). De oliemolen stond opgesteld op het Noordooster bolwerk te Alkmaar. De houtzaagwindmolen aan de noordzijde van de Zeglis evenals te Alkmaar (25). Een Zuid-Nederlandse en Noord-Nederlandse molenbouwer te Alkmaar. Energieomzetting met nokkenas en krukas naast mekaar. 9

10 WINDHOUTZAAGMOLEN Oorspronkelijk werd de nokkenas ook in zaagmolens aangewend (25). Reeds in de dertiende eeuw werden watermolens ingezet voor houtzagen. Het ophalen van de zaag werd pas later goed werkbaar door het inschakelen van de krukas (27). Waarom werd in de windhoutzaagmolen de nokkenas vervangen door de krukas? De uitvinding van de krukas wordt toegeschreven aan de Arabische uitvinder in het 13de eeuwse Irak (Mesopotamië), Al-Jazari ( ). Hij wordt beschouwd als één van de grottste ingenieurs ter wereld voor de Renaissance. Hij liet ons een uiterst belangrijk getuigenis na van zijn levenswerk. In Nederlandse vertaling Boek van de kennis der vernuftige mechanismen (28). Nochtans dient vermeld dat het principe van de krukas voor de eerste maal opduikt bij de handmolen (29). Het Utrechter psalmboek, verlucht in de streek van Reims tussen 816 en 834, bevat én de oudste draaiende molensteen en de eerste Europese krukas (30). Er zal opgeworpen worden dat de krukastoepassing door Al-Jazari deel uitmaakte van een samengestelde machine. Nochtans : toegepaste mechanica-specialisten zijn het erover eens dat de technische ontwikkeling die op specifieke wijze de moderne tijden kenmerkte, te wijten is aan de overgang van een alternatieve naar een rotatieve beweging (31). De krukas verbindt deze twee bewegingen (32). Bij hun pogingen om de problemen op te lossen, gesteld door de ononderbroken draaiende beweging, gaven de technici er zich rekenschap van dat vliegwielen en andere mechanische regulatoren beslist onontbeerlijk waren om de onregelmatigheden van de aandrijfkracht weg te werken en om te verhelpen aan plotse stilstanden. Het vliegwiel verschijnt voor de eerste maal, als onderdeel van een mechanisme, in een technologie handboek (einde XIe eeuw) toegeschreven aan de monnik Teophilus, die handelt over Rotula sive lignea sive plumbea tornatilis op de as van een molentje om kleurstoffen te malen (33). De verbinding krukas, vliegwiel, werktuig (hier: molensteen) houdt in een samengestelde machine die de overgang van alternatieve naar rotatieve beweging betekent. Mag uiteraard worden besloten dat voor Al-Jazari de krukas ook in het Westen bekend was? De vermelde getuigenissenuit de negende en elfde eeuw bevestigen dit. Waarom diende dan gewacht op Cornelis Corneliszoon van Uitgeest om een eeuwenlang gekend machine onderdeel toe te passen in de techniek van de windhoutzaagmolen? Samenloop van gunstige omstandigheden? Dwingende noodzaak? 10

11 CORNELIS CORNELISZOON VAN UITGEEST Cornelis Corneliszoon van Uitgeest (Uitgeest ca ca 1607) Op 15 december 1593 vraagt hij een octrooi aan bij de Staten van Holland voor de bouw van een windhoutzaagmolen (34). Op 6 december 1597 voor de krukas (35). Uit de octrooiaanvraag bij de Staten van Utrecht ( ) blijkt dat de molen ongeveer zes jaar vroeger werd opgericht : De uitvinding van Corneliszoon werd later verbeterd tot een geïntegreerde constructie, de zogenaamde paltrokhoutzaagmolen. Dit type houtzaagmolen is van groot belang geweest voor het bouwen van de schepen van zowel de VOC als de WIC. De uitvinding heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de economische opbloei van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de 17de eeuw. Juist zoals de hennepkloppers toelieten de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en West-Indische Compagnie te voorzien van de nodige hennep (kemp)-zeilen. 11

12 Bij de octrooiaanvraag van 15 december 1593 waren twee tekeningen gevoegd van het voorgestelde protoype. (36) 12

13 NATUURGETROUWE AFBEELDINGEN (37) 13

14 (38) 14

15 (39) 17e-eeuwse prent ter herinnering aan de uitvinding van de zaagmolen van Cornelis Corneliszoon van Uitgeest. 15

16 Het hoe van de windhoutzaagmolen moge intussen duidelijk(er) geworden zijn. Maar de vraag waarom in deze molen geen nokkenas werd gebruikt maar wel een krukas, is nog niet beantwoord. PROEVE TOT VERKLARING De draaiende beweging van de wieken wordt in een windhoutzaagmolen overgebracht op de krukas die rechtstreeks verbonden is met de zaagramen. Vergelijking nokkenas/krukas. De nokken van een nokkenas lichten de stampers op om ze vervolgens te laten neervallen. De op verschillende plaatsen van de nokkenas geplaatste nokken lichten de stampers de een na de ander op. De draaiende beweging van de nokkenas zorgt voor een regelmatige op en neergaande stampbeweging. Deze is echter in feite onderbroken tot een volgende nok deze weer opneemt. Op het eerste gezicht ononderbroken is de stampbeweging feitelijk even onderbroken. Er is een valbeweging die door een volgende nok wordt overgenomen. De krukas daarentegen is langs de wuifelaar of kolderstok rechtstreeks verbonden met de houtzaagramen waardoor deze ononderbroken in beweging zijn. De kracht van de draaiende krukas wordt onafgebroken en ononderbroken overgebracht. De nokkenas en de stampers zijn te onderscheiden onderdelen die gelijktijdig werken terwijl krukas en zaagramen één geheel vormen die met elkaar rechtstreeks verbonden zijn. De wetten der mechanica bewerken dat door de krukas een grote ononderbroken kracht ontwikkeld wordt nodig voor het aandrijven van de zaagramen. 16

17 HOUTZAAGMOLENS IN VLAANDEREN In Vlaanderen stonden maar weinig houtzaagmolens. Maar in Bredene bij Oostende werd in 1750 een compagnie opgericht die een heus complex van zaagwindmolens liet bouwen. Deze Compagnie der Zaegmolens had in 1755 negen paltrokmolens en zes achtkante houten bovenkruiers in bedrijf. Deze molens werden gebouwd onder leiding van Nederlandse molenbouwers, niettegenstaande het verbod om technische kennis vanuit Nederland te verspreiden. De compagnie kende een periode van bloei, die echter bruusk ten einde kwam met de Franse bezetting van 1793 (40). (41) (42) 17

18 Verantwoording der illustraties. (1) Stokhuyzen, F., Molens Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, 1981, blz. 17. (2) Bauters, Paul, Van zadelsteen tot zetelkruier, III, Provincie Oost-Vlaanderen, 2002, blz. 115; Bauters, Paul, Kracht van water en wind, Davidsfonds, Leuven, 1980, blz. 100 (3) Bauters, Paul, o.c., blz. 113 (4) (5) Stockhuyzen, F, Molens, Dieshoeck, Bussum, Derde druk, 1972, blz. 88 (6) Van Dale, Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Van Dale lexicografie, Utrecht/Antwerpen, Veertiende uitgave, 2005, blz (7) Bauters, P., Van zadelsteen tot zetelkruier, o.c., blz. 88 (8) Bauters, P., Kracht van water en wind, o.c., blz (9) Otte, Els; Van der Branden, Walter; Van Royen, Harry, Molens in Vlaanderen, Mola, Wachtebeke, blz. 14; Denewet, Goeminne, De Kramer, Van der Horst, Meesters, De Bouw. Techniek en werking van Vlaamse oliemolens (18e eeuw), Molenecho s, juli-september 1990, blz (10) Bauters, o.c., blz (11) Kaptein, M, Schotsman, P., Alkmaar stad en regio, Red. Noordegraaf, 2, Uitgeverij Verloren, blz (12) Huys, P., Vlaams register voor het (her) oprichten van molens ( ), Nieuwe molens, (13) Kaptein, Schotsmans, o.c., blz (14) Idem, o.c., blz (15) Briels, J., Zuid-Nederlanders in de Rupubliek , Danthe, Sint-Niklaas, 1985, blz (16) o.c., blz (17) o.c., blz (18) Lindemans, Paul, Geschiedenis van de landbouw, Genootschap voor geschiedenis en volkskunde, Antwerpen-Borgerhout, 1994, blz (19) idem, blz (20) idem, blz (21) ibidem, blz (22) Bernet Kempers, A.J., Oliemolens, Het Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem, 1962, blz. 70. (23) Bauters, Paul, Kracht van wind en aarde, o.c., blz (24) Bonke, H., Et Alii, Cornelis Corneliszoon van Uitgeest, uitvinder van de basis van de Goudeneeuw, Zuthpen, 2de druk, 2004; Balk, J.H., Kijk op molens, Elsevier, Amsterdam/Brussel 1979, blz. 79. (25) Kaptein-Schotsman, o.c. (26) Bauters, o.c., blz (27) Ibidem, o.c., blz (28) Broes, Karel, Bagdad, De islamwereld en Al-Jazari, in, Pompwatermolens, Molenecho s, juli-oktober 2004, blz (29) White, L., Technologie médièvale et transformations, Mouton, Paris-Den Haag, 1969, blz (30) idem, o.c., blz. 123; Mumford, L., Technique et civilisation, Sevil, Paris, 1959, blz

19 (31) White, L., o.c., blz. 126 (32) idem, o.c., blz. 126 (33) Bonke, H., Et. Alii, Cornelis Corneliszoon van Uitgeest; uitvinder aan de basis van de Gouden eeuw, Zutphen, 2e druk, (34) Bauters, P., Kracht van wind en water, Davidsfonds, Leuven 1989, blz (35) Notebaert, J.C., Windmuhlen, Mouton, Den Haag-Paris, 1972, blz. 135 (36) Notebaert, o.c., blz. 135, illustraties (37) Balk, J.T.M., Kijk op molens, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1929, blz. 80. (38) Bauters, Van zadelsteen tot zetelkruier, o.c., blz. 89. (39) Van Zyl, J., Groot Algemeen Moolenboek, Amsterdam, MDCCLXL. (40) Bruggeman, J., Coutant, Y., Denewet, L., Et Alii, Werken met Molens, Aram-werkgroep, West-Vlaamse molens, Marke, 1996, blz. 43. (41) Gent, Rijksarchief, Kaarten en plannen, 162 bis. (42) Gent, Rijksarchief, Kaarten en plannen,

20 De tentoonstelling is verlengd tot 29 oktober 14 MOLENMUSEUM MOLENMUSEUM Vlaams Centrum voor Molinologie vzw Documentatiecentrum Vrienden van het Molenmuseum Kerkstraat Sint-Amands info@molenmuseum.be TENTOONSTELLING: DE MOLEN : VRUCHT VAN GRENZELOZE INSPIRATIE Vakmanschap is die combinatie waarin de hersenen voorzien de handen uitvoeren. Vaak ziet men slechts het werk van de handen en beseft men niet dat deze uitvoeren wat de hersenen hebben voorzien. Anton Sipman van 27 april 2014 tot verlengd 26 oktober 2014 Vormgeving : K.R.I.S.2014 Open op: zaterdag en zondag van 14u30 tot 18u00 & in de week op afspraak Inlichtingen : Dr. Karel Van den Bossche 052/