ANTWERPEN (ANTWERPEN) (RI3A239) VERSLAG VAN RESULTATEN

Transcriptie

1 ARCHEOLOGISCHE EVALUATIE VAN HET BODEMARCHIEF AAN DE ROYERSSLUIS TE ANTWERPEN (ANTWERPEN) (RI3A239) VERSLAG VAN RESULTATEN ABO Archeologische Rapporten 486 Rapport opgemaakt door: Veerle Caelen Kontischesteenweg 38, 2630 Aartselaar juli 2017 Dossiernr R.01

2 COLOFON Titel Archeologische evaluatie van het bodemarchief aan de Royerssluis te Antwerpen (Antwerpen) Auteurs Veerle Caelen Projectnummer (intern) G185 (Agentschap Onroerend Erfgoed) Plaats en Datum Aartselaar, juli 2017 Reeks en nummer ABO archeologische rapporten 486 ISSN G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 2

3 RAPPORTFICHE Template Versies Versie Datum Status v0 14/07/2017 Interne draft v1 17/07/2017 Externe draft / definitieve versie v2 07/2017 Definitieve versie Projectteam Functie Projectleider Business Unit Manager Kwaliteitscontrole Director Naam Anouk Van der Kelen Toon Moeskops Anouk Van der Kelen Didier Reyns / Patrick Hambach 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 3

4 INHOUD DEEL 2 Verslag van Resultaten Inleiding (beschrijvend gedeelte) Thesaurus Administratieve gegevens Wettelijk kader Doel van het onderzoek Onderzoeksopdracht Afbakening onderzoeksgebied Aard van de bedreiging Historiek van het terrein Huidige situatie Toekomstige situatie Verstoringen in het gebied Besluit en samenvatting Kwaliteitscontrole en ondertekening Bibliografie G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 4

5 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Luchtfoto (middenschalige winteropnamen, kleur, 2015) met aanduiding van het onderzoeksgebied (paars). (Bron: Geopunt 2017)... 8 Figuur 2: GRB met aanduiding van het onderzoeksgebied (paars) (bron: Geopunt 2017) Figuur 3: Plan van de huidige toestand van het onderzoeksgebied (bron: Opdrachtgever 2017) Figuur 4: Grondplan van het Vijzelgemaal op 0,80m TAW (ca. 5,7m onder het maaiveld) (bron: Opdrachtgever 2017) Figuur 5: Doorsnede B vijzelgemaal (bron: Opdrachtgever 2017) Figuur 6: Ontwerpplan tijdelijk pompstation (bron: Opdrachtgever 2017) Figuur 7: Ontwerpplan nieuw pompstation (bron: Opdrachtgever 2017) Figuur 8: Doorsnede van het Kattendijkdok uit (bron: Felixarchief 2017: 775#342) Figuur 9: Aanleg van het kattendijkdok in 1865 (bron: Felixarchief 2017: SA094091) Figuur 10: Doorsnede van het Amerikadok en Lefebveredok uit (bron: Felixarchief 2017: 775#342) Figuur 11: Doorsnede van droogdokken 8-9 en 10 (bron: Felixarchief 2017: 822#5251) Figuur 12: Uitgraven van droogdokken 1, 8 en 9 door middel van een kraan (bron: Felixarchief 2017: 2004_3083) Figuur 13: Grondmechanische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (bron: DOV 2017) G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 5

6 DEEL 2 VERSLAG VAN RESULTATEN 1 INLEIDING (BESCHRIJVEND GEDEELTE) 1.1 THESAURUS Bureauonderzoek, Antwerpen, Haven, Opgehoogd terrein, Sterk verstoord, vrijgave 1.2 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Projectcode Onroerend Erfgoed: 2017G185 ISSN-nummer Erkend Archeoloog Erkenningsnummer Naam + adres onderzoeksgebied ABO NV OE/ERK/Archeoloog/2017/00167 Royerssluis - straat + nr.: Mexicostraat zn. Siberiastraat zn. Oosterweelsesteenweg zn. - postcode: Antwerpen - fusiegemeente: Antwerpen - land: België Lambert72 coördinaten (EPSG:31370) Kadaster Bounding Box: Min: , Max: , Gemeente: Antwerpen (Antwerpen) - Afdeling: 7 - Sectie: G - Percelen: - Openbaar domein Mexicostraat, Siberiastraat, Oosterweelstraat en omgeving - Percelen: 1338/5V, 1338/5W, 1338/20A 1338/27A, 1446W Onderzoekstermijn juli 2017 Thesaurus Bureauonderzoek, Antwerpen, Haven, Opgehoogd terrein, Sterk verstoord, vrijgave

7 1.3 WETTELIJK KADER Deze archeologienota kwam tot stand naar aanleiding van de geplande rioleringswerken in de omgeving van de Royerssluis en het Kattendijkdok in de Haven van Antwerpen. Het onderzoeksgebied ligt buiten de vastgestelde archeologische zone van de historische stadskern van Antwerpen. Het onderzoeksgebied bevindt zich deels binnen een vastgesteld zones waar geen archeologische resten meer te verwachten zijn. De geplande ontwikkeling van het gebied brengt een ingreep in de bodem met zich mee. Omdat de totale oppervlakte van de percelen waarop deze ingreep betrekking heeft (ca m²) de 3.000m² overschrijdt en de ingreep in de bodem groter zal zijn dan 1.000m² moet er, in het kader van het nieuwe Onroerend Erfgoeddecreet, een archeologienota worden opgemaakt om het archeologisch potentieel te evalueren (art Onroerend Erfgoeddecreet). 1.4 DOEL VAN HET ONDERZOEK Het doel van de archeologienota is nagaan welke archeologische erfgoedwaarden er ter hoogte van het onderzoeksgebied te verwachten zijn en in welke mate deze bedreigd worden door een nakende ingreep in de bodem. Het onderzoek heeft drie objectieven: Er wordt een inschatting gemaakt van het archeologisch potentieel van de site. Daarnaast wordt nagegaan welke bewaring we kunnen verwachten van deze archeologische resten. En tot slot wordt nagegaan wat de impact van de geplande ingreep in de bodem zal zijn op deze resten. Voor het onderzoeksgebied zijn er grondmechanische kaarten beschikbaar. Deze geven aan dat het onderzoeksgebied tussen de 4m 6m opgehoogd werd met baggerzand. Bovendien ligt een deel van het onderzoeksgebied in een GGA en werd het terrein reeds sterk verstoord bij de aanleg van de bestaande haveninfrastructuur. Er kan gesteld kan worden dat het potentieel tot kennisvermeerdering voor het onderzoeksgebied nihil is. Dit baseren we op de volgende argumenten: 1. Het onderzoeksgebied bevond zich tot het einde van de 19 de eeuw in nat poldergebied ten noorden van Antwerpen. Het gebied lag bijgevolg buiten de ontwikkeling van de stad en was eerder onaantrekkelijk voor bewoning. 2. Bij de aanleg van de haven en de dokken werd het volledige gebied afgegraven en vervolgens opgehoogd met baggerzand. Hierdoor werd het terrein ter hoogte van het onderzoeksgebied sterk verstoord en tussen de 4m 6m opgehoogd. Hierdoor werd het onderzoeksgebied reeds uitgebreid verstoord en opgehoogd. 3. Een deel van de geplande persleiding wordt onder het Kattendijkdok aangebracht door middel van een gestuurde boring. De technische aard van de werken maakt archeologisch onderzoek hier onmogelijk. Bovendien is het Kattendijkdok een vastgelegde GGA. 4. De aanleg van het Kattendijkdok en de aangrenzende droogdokken hebben het gebied sterk verstoord. Het bureauonderzoek heeft aangetoond dat deze verstoring groter is dan de huidige afmetingen van de dokken aan het maaiveld. 5. Daar waar de bodemingrepen dieper gaan dan de ophogingslaag, gaat het steeds om zeer beperkte oppervlakten die relatief ver uit elkaar liggen: a. Vijzelgemaal: 624m² b. Tijdelijk pompstation 238m² c. Nieuw pompstation 150m² d. Smalle aanlegsleuven voor de persleiding. 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 7

8 Omwille van deze argumenten wordt een archeologienota met beperkte samenstelling opgesteld. De situering van het onderzoeksgebied en de argumenten voor een archeologienota met beperkte samenstelling worden in de volgende hoofdstukken in meer detail besproken. 1.5 ONDERZOEKSOPDRACHT Naar aanleiding van de geplande rioleringswerken en de aanleg van een Vijzelgemaal aan de Royerssluis te Antwerpen, heeft ABO nv een bureaustudie uitgevoerd in het kader van de opmaak van een archeologienota. Bij de geplande werken zijn immers ingrepen in de bodem voorzien die het eventueel aanwezige archeologische bodemarchief kunnen verstoren. De geplande werken worden in meer detail besproken in hoofdstuk AFBAKENING ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied bevindt zich in de Haven van Antwerpen. Het ligt ter hoogte van het Kattendijkdok en de overgang naar het Suezdok en bestaat uit twee delen: een noordelijk deel en een zuidelijk deel. Het noordelijke deel ligt aan de westkade van het Suezdok en strekt zich uit tussen de noordzijde van het Kattendijkdok en het Amerikadok. Het zuidelijke deel loopt vanaf een terrein aan de Mexicostraat in het oosten tot de Oosterweelstraat in het westen. Dit zuidelijke deel van het onderzoeksgebied loopt gedeeltelijk door het Kattendijkdok en buigt vervolgens net ten westen van de droogdokken af richting de oosterweelstraat. Figuur 1: Luchtfoto (middenschalige winteropnamen, kleur, 2015) met aanduiding van het onderzoeksgebied (paars). (Bron: Geopunt 2017) 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 8

9 Figuur 2: GRB met aanduiding van het onderzoeksgebied (paars) (bron: Geopunt 2017). 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 9

10 2 AARD VAN DE BEDREIGING 2.1 HISTORIEK VAN HET TERREIN Het onderzoeksgebied bevindt zich in het poldergebied van de Schelde. Hoewel er vandaag van deze polders weinig over is op rechteroever, was het gebied oorspronkelijk een nat gebied dat op het water gewonnen werd door de aanleg van dijken en kunstmatige afwatering. Het gebied bleef gedurende lange tijd buiten de ontwikkelingen van de stad Antwerpen die zich verder naar het zuiden toe ontwikkelde en was eerder onaantrekkelijk voor bewoning. Dit veranderde in de Franse tijd ( ). In deze periode krijgt de stad nieuwe impulsen wanneer Napoleon er een commercieel en militair bolwerk van wil maken. In deze periode worden het Bonapartedok en het Willemdok aangelegd ter vervanging van de oudere vlieten (Inventaris archeologisch erfgoed 2017, ID: ). Om plaats te maken voor deze nieuwe havenuitbreidingen diende de Spaanse fortengordel doorbroken te worden zodat de haven zich in noordelijke richting verder kon uitbreiden. In de 19 de eeuw worden zo de Kattendijksluis, het Kattendijkdok, het Houtdok, het Kempisch dok en het Asiadok aangelegd (Smitz 2011, p23). Rondom deze dokken kwamen kaaien met opslagloodsen en magazijnen te liggen 2.2 HUIDIGE SITUATIE Het onderzoeksgebied kan in een noordelijk en een zuidelijk deel ingedeeld worden. Het noordelijke deel bestaat uit de zone voor het nieuwe vijzelgemaal, de bijhorende leidingen, de omliggende wegenis en het tijdelijke pompstation. Het zuidelijke deel wordt gevormd door de zone voor het nieuwe pompstation met bijhorende persleiding, DWA-strengen en de werkzone. Noordelijke zone De noordelijke zone ligt tussen het Amerikadok in het noorden en het Kattendijkdok in het zuiden. Langs de oostkant ligt het Suezdok. Dit deel van het onderzoeksgebied wordt ingenomen door een loods en een openlucht opslagruimte met kasseiverharding. Aan de oostzijde van de loods ligt een weg met dezelfde kasseiverharding als de opslagruimte. Zuidelijke zone De zuidelijke zone loopt vanaf de Mexicostraat via het Kattendijkdok richting de Oosterweelsteenweg. Het pompstation, de werkzone en de bijhorende DWA-strengen liggen in een onverharde zone tussen de Mexicostraat en de Staatsburgbrug. Direct ten zuiden van het nieuwe pompstation ligt reeds een bestaand pompstation. De persleiding loopt vanaf het nieuwe pompstation onder de Mexicostraat door. Dit is een geasfalteerde weg van ca. 15m breed. Vanaf de Mexicostraat loopt de persleiding door het verharde terrein tussen de weg en het Kattendijkdok. Van daaruit loopt de leiding onder het Kattendijkdok door. Dit is een 150m breed dok dat nog in actief gebruik is. Aan de overzijde van het dok komt de leiding onder de verhardingen aan de noord en oostzijde van droogdokken 9 en 10 te liggen. Van daaruit loopt de leiding onder de Oosterweelsteenweg. Dit is een brede kasseiweg van ca. 17,7m breed. 2.3 TOEKOMSTIGE SITUATIE Deze nota behandelt de geplande rioleringswerken en de aanleg van een vijzelgemaal nabij de Royerssluis in de Haven van Antwerpen. De ontwerpplannen in deze nota werden aangeleverd door de opdrachtgever. Om de leesbaarheid te garanderen worden deze eveneens als bijlage bij de nota gevoegd.

11 Figuur 3: Plan van de huidige toestand van het onderzoeksgebied (bron: Opdrachtgever 2017).

12 2.3.1 NOORDELIJKE ZONE Vijzelgemaal Aan de oostzijde van het Suezdok komt een nieuw vijzelgemaal. Dit is een installatie om water van een lager naar een hoger niveau te brengen. In het geval van een vijzelgemaal gebeurt dit door middel van waterschroeven. Het geplande vijzelgemaal meet ca. 26m x 24m onder het maaiveld. De afmetingen boven het maaiveld zijn afwijkend, maar dit brengt geen bijkomende verstoring van de bodem met zich mee. De onderzijde van het vijzelgemaal komt op ca. 8,3m onder het maaiveld te liggen. Na de aanleg van het vijzelgemaal zal de aangrenzende wegenis van de bestaande kasseiweg hersteld worden. Figuur 4: Grondplan van het Vijzelgemaal op 0,80m TAW (ca. 5,7m onder het maaiveld) (bron: Opdrachtgever 2017).

13 Figuur 5: Doorsnede B vijzelgemaal (bron: Opdrachtgever 2017).

14 Tijdelijk pompstation Dit pompstation komt aan de Siberiastraat, ten noorden van het vijzelgemaal, te liggen. Dit pompstation meet ca. 14m x 17m. De onderzijde komt op ca. 9,5m onder het maaiveld te liggen. De afvoerleidingen richting het Amerikadok komen lopen in noordelijke richting onder de Siberiastraat door. De exacte diepte van deze leidingen is nog niet gekend, maar deze overschrijd de dikte van het aanwezige ophogingspakket niet (cfr. hoofdstuk 3).

15 Figuur 6: Ontwerpplan tijdelijk pompstation (bron: Opdrachtgever 2017).

16 2.3.2 ZUIDELIJKE ZONE Pompstation met bijhorende leidingen Er wordt een nieuw pompstation aangelegd ter hoogte van het bestaande pompstation aan de Mexicostraat. Het bestaande pompstation wordt uit gebruik genomen maar de infrastructuur wordt niet uitgebroken. Het nieuwe pompstation met ca. 7,5m x 20m. De onderzijde komt op een diepte van 10,2m te zitten. Het pompstation wordt via een aantal DWA-strengen aan de bestaande riolering gekoppeld. Het gaat om een reeks korte strengen met een diameter tussen 400mm en 900mm. Deze strengen komen op een diepte tussen 5m en 6,4m onder het maaiveld te liggen. En liggen bijgevolg nagenoeg volledig binnen de ophogingslaag. Vanaf het pompstation loopt er een persleiding in westelijke richting. Deze loopt onder de Mexicostraat door en duikt vervolgens onder het Kattendijkdok door om daarna in westelijke richting langs de droogdokken naar de Oosterweelsteenweg te lopen. Deze persleiding word volledig in open sleuven aangelegd, met uitzondering van het gedeelte dat onder het Kattendijkdok doorloopt. Hier zal de leiding door middel van een gestuurde boring aangelegd worden. De exacte diepte van deze persleiding is nog niet gekend, maar deze komt nagenoeg volledig binnen het bestaande ophogingspakket te liggen. De enige uitzondering is de zone van het Kattendijdok. Hier komt te persleiding op ca. 18m onder het maaiveld te liggen.

17 Figuur 7: Ontwerpplan nieuw pompstation (bron: Opdrachtgever 2017).

18 3 VERSTORINGEN IN HET GEBIED Zoals onder hoofdstuk 2 reeds werd aangehaald, maakte het onderzoeksgebied vanaf het einde van de 18 de eeuw deel uit van een zone waarop de Haven van Antwerpen zich sterk ontwikkelde. Deze havenuitbreidingen hebben voor een diepgaande verstoring van grote delen van het onderzoeksgebied gezorgd: - Het kattendijkdok is ca. 950m lang en 150m breed. De doorsnede uit (fig. 8) geeft aan dat de onderzijde van het dok op ca. 9,6m onder het maaiveld ligt. De doorsnede toont eveneens dat de muren van het dok ca. 4,5m breed zijn op een diepte van ca. 9,6m onder het maaiveld. Dat wil zeggen dat een strook van 4,5m rondom het volledige dok diepgaand werd verstoord bij de aanleg ervan. Een foto van de aanleg van het dok (fig. 9) toont dat er gewerkt werd met taluds waardoor de breedte van de uitgraving voor het dok veel breder was dan de uiteindelijke breedte van het dok. - Het Amerikadok bevindt zich net ten noorden van het tijdelijke pompstation. Het pompstation watert af naar dit dok. De doorsnede (fig. 10) geeft aan dat de onderzijde van het dok op ca. 11,65m onder het maaiveld ligt. Deze doorsnede geeft eveneens aan dat de dikte van de kademuren toeneemt naargelang de diepte. Het verschil tussen de buitenzijde van de kademuur aan het maaiveld en de buitenzijde van de kademuur op ca. 11m bedraagt 4,5m. Dat wil zeggen dat een strook van 4,5m rondom het volledige dok diepgaand werd verstoord bij de aanleg ervan.net als bij het kattendijkdok werd er gewerkt met taluds (fig. 9) waardoor de oorspronkelijke uitgraving breder was dan de uiteindelijke breedte van het dok. - Op de westkade van het Kattendijdok werden een reeks droogdokken aangelegd. Droogdok 9 is ca. 180m lang en 26m breed. De fundering ervan reikt tot een diepte van ca. 12,75m. De doorsnede van het dok (fig. 11) toont dat de dikte van de kademuren toeneemt naargelang de diepte. Het verschil tussen de buitenzijde van de kademuur aan het maaiveld en de buitenzijde van de kademuur op ca. 10,5m bedraagt 2,2m. Dat wil zeggen dat een strook van 2,2m rondom het volledige dok diepgaand werd verstoord bij de aanleg ervan.net als bij het kattendijkdok werd er gewerkt met taluds (fig. 12) waardoor de oorspronkelijke uitgraving breder was dan de uiteindelijke breedte van het dok. - Droogdok 10 is het meest noordelijk gelegen droogdok langs het Kattendijkdok. Het is ca. 125m lang en 20m breed. De doorsnede (fig. 5) geeft aan dat de onderzijde van het dok op ca.10,25m onder het maaiveld ligt. Deze doorsnede geeft eveneens aan dat de dikte van de kademuren toeneemt naargelang de diepte. Het verschil tussen de buitenzijde van de kademuur aan het maaiveld en de buitenzijde van de kademuur op ca. 10,5m bedraagt 2,2m. Dat wil zeggen dat een strook van 2,2m rondom het volledige dok diepgaand werd verstoord bij de aanleg ervan.net als bij het kattendijkdok werd er gewerkt met taluds (fig. 12) waardoor de oorspronkelijke uitgraving breder was dan de uiteindelijke breedte van het dok. - In de loop van de aanleg van de haveninfrastructuur in het gebied werd het terrein sterk opgehoogd. De grondmechanische kaart geeft aan dat de omgeving van het onderzoeksgebied tussen de 4 en de 6m opgehoogd werd.

19 Figuur 8: Doorsnede van het Kattendijkdok uit (bron: Felixarchief 2017: 775#342). Figuur 9: Aanleg van het kattendijkdok in 1865 (bron: Felixarchief 2017: SA094091). 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 19

20 Figuur 10: Doorsnede van het Amerikadok en Lefebveredok uit (bron: Felixarchief 2017: 775#342). Figuur 11: Doorsnede van droogdokken 8-9 en 10 (bron: Felixarchief 2017: 822#5251). 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 20

21 Figuur 12: Uitgraven van droogdokken 1, 8 en 9 door middel van een kraan (bron: Felixarchief 2017: 2004_3083). Figuur 13: Grondmechanische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (bron: DOV 2017). 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 21

22 4 BESLUIT EN SAMENVATTING Deze bureaustudie werd uitgevoerd in het kader van de geplande rioleringswerken nabij de Royerssluis in de Haven van Antwerpen. Dit onderzoeksgebied ligt binnen een zone die aanvankelijk uit nat en moerassig poldergebied dat eerder onaantrekkelijk was voor menselijke bewoning. Het lag tot de 18 de eeuw buiten de stadsomwalling van Antwerpen waardoor de ontwikkelingen binnen de stad weinig impact op het gebied hadden. Vanaf het einde van de 18 de eeuw maakt het onderzoeksgebied deel uit van de Haven van Antwerpen die zich op rechteroever ontwikkelde. Bij de aanleg van het Kattendijkdok en de aangrenzende droogdokken werd het terrein sterk verstoord. In de loop van de ontwikkeling van de haven werd het gebied volledig afgegraven en vervolgens opgehoogd met baggerzand. Dit heeft geleid tot een uitgestrekte verstoring van de bodem waarop vervolgens een laag van 4m 6m baggerzand werd opgespoten. Hoewel sommige bodemingrepen dieper dan de bestaande ophogingslaag reiken, gaat het hier om zeer beperkte oppervlaktes die relatief ver uit elkaar liggen. Het potentieel tot kennisvermeerdering is hier bijgevolg nihil. Omwille van die reden wordt er voor het volledige onderzoeksgebied vrijgave geadviseerd. 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 22

23 5 KWALITEITSCONTROLE EN ONDERTEKENING Naam Functie Handtekening Datum 17 juli 2017 Didier Reyns Director Patrick Hambach Director 17 juli 2017 Toon Moeskops Business Unit Manager 17 juli 2017 Anouk Van der Kelen Senior Archeoloog/ Projectmanager 17 juli 2017

24 6 BIBLIOGRAFIE DOV 2017: Grondmechanische kaarten Antwerpse Haven [online] (13 juli 2017). Felixarchief 2017: archiefdocumenten (foto s, ontwerptekeningen) [online] (13 juli 2017). Geoportaal Vlaanderen 2017: inventarissen (Gebieden geen archeologie) [Online], (13 juli 2017). Geopunt Vlaanderen 2017: Orthofoto s [Online], (13 juli 2017). Inventaris Onroerend Erfgoed 2017: Historische stadskern Antwerpen [online] (12 juli 2017). Smitz H., 2011, De ontwikkeling van de haven van Antwerpen de voorbije 75 jaar en de relatie tot de Scheldepolders: deel 1. Waterbouwkundig Laboratorium Vlaamse Overheid, Departement Mobiliteit en Openbare Werken, Waterbouwkundig laboratorium, Antwerpen. 2017G185 (AOE) / R.01 (intern) / RIA3239 (extern) 24