Programma van eisen Bouwhistorische documentatie Erfgoed Leiden en Omstreken Gemeente Leiden

Transcriptie

1 INTRODUCTIE PROGRAMMA VAN EISEN Als onderdeel van de aanvraag voor een omgevingsvergunning, BV , is een voorstel ingediend voor de sloop van Haarlemmerstraat 101, 103, 105, 107, 109 en 111 en Stille Rijn 8 en 9. In bouwhistorische onderzoeken door Erfgoed Leiden wordt aan de stedelijke structuur en de bebouwing cultuurhistorische waarde toegekend. Bouwhistorische en archeologische structuren, sporen en resten in de oudste stadskern van Leiden hebben binnen de Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden en de nota Cultureel erfgoed een hoge prioriteit. Vanuit de monumentenwetgeving wordt het beschermen en behouden van monumenten en beschermde stadsen dorpsgezichten gereguleerd. Om deze redenen zal de gemeente Leiden in de omgevingsvergunning opnemen dat voorafgaand aan en tijdens de eventuele sloop van deze bebouwing in het Leidse beschermde stadsgezicht een bouwhistorische documentatie uitgevoerd moet worden. Hierbij moet voldaan worden aan de eisen zoals opgenomen in dit programma van eisen. PROGRAMMA VAN EISEN Programma van Eisen Locatie en Projectnaam 2017 Haarlemmerstraatblok Plaats binnen bouwhistorisch proces 0 inventarisatie 0 verkenning 0 opname/(deel-)ontleding Opdrachtgever Dela Vastgoed B.V. Goedkeuring bevoegde overheid Naam, adres, telefoon, datum paraaf 0 Gemeente 0 Provincie Mw. drs. A. Netiv 0 Rijk ; a.netiv@erfgoedleiden.nl 0 Overig Adviseur namens bevoegde overheid Opdrachtgever Bouwhistorisch aannemer Civieltechnisch aannemer Dhr. M. Burger ; m.burger@erfgoedleiden.nl Document: Programma van Eisen, Verantw.: M. Burger Datum:

2 INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 1 Administratieve gegevens onderzoeksgebied 3 HOOFDSTUK 2 Aanleiding en motivering van het onderzoek Aanleiding en motivering 3 HOOFDSTUK 3 Eerder uitgevoerd onderzoek Bouwhistorisch onderzoek Archeologisch onderzoek 4 HOOFDSTUK 4 Bouwhistorische verwachting Context Structuren en sporen Bouwhistorische stratigrafie Gaafheid en conservering 7 HOOFDSTUK 5 Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Relatie met Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden Bouwhistorische vraagstelling 8 HOOFDSTUK 6 Methoden en technieken Strategie Voorwaarden en uitvoering Fase 1, opmeting, fotografische documentatie en ruimteboek Fase 2, ontmanteling, vervolgonderzoek en (detail)documentatie uitvoering Onderzoekstechnieken en voorwaarden Beperkingen 11 HOOFDSTUK 7 Uitwerking veldwerk Artefacten Rapportage veldwerk 11 HOOFDSTUK 8 Deponering Selectie materiaal voor deponering en verwijdering Eisen betreffende depot 11 HOOFDSTUK 9 Rapportage Eisen rapportage 12 HOOFDSTUK 10 Randvoorwaarden en aanvullende eisen Personele randvoorwaarden Overlegmomenten Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen 13 HOOFDSTUK 11 Wijzigingen ten opzichte van het vastgestelde PvE Wijzigingen tijdens het veldwerk Belangrijke wijzigingen Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering 14 Literatuur 14 Bijlage 1, ligging onderzoeksgebied 15 Bijlage 2, historisch kaartmateriaal 16 Bijlage 3, aanlevereisen depot 17 2

3 HOOFDSTUK 1 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS ONDERZOEKSGEBIED Projectnaam 2017 Haarlemmerstraatblok Provincie Gemeente Plaats Zuid-Holland Leiden Leiden Toponiem Haarlemmerstraat en Kadastraal perceel LDN H 487, 488, 3666, 498, 499, 500, 2931 en 3149 Status objecten Beschermd gezicht N.v.t. Binnenstad x,y coördinaten / Het onderzoeksgebied geprojecteerd op een luchtfoto en kadastrale kaart. HOOFDSTUK 2 AANLEIDING EN MOTIVERING VAN HET ONDERZOEK 2.1 Aanleiding en motivering Als onderdeel van een ontwikkeling is een aanvraag, omgevingsvergunning, BV , ingediend met daarin het voorstel voor de sloop van de objecten Haarlemmerstraat 101, 103, 105, 107, 109 en Stille rijn 8 en 9. Deze objecten hebben alle een hoge verwachting op de Leidse bouwhistorische verwachtingskaart (2009) en in het kader van eerdere planvorming ter plaatse zijn Haarlemmerstraat 101, 103, 105, 107, 109 en Stille rijn 8 en 9 in 2010 onderworpen aan een bouwhistorische verkenning. Haarlemmerstraat 101, 103 en 105 worden thans nader onderzocht. De resultaten van dit laatste onderzoek zijn nog niet beschikbaar, hierdoor kunnen nog nadere eisen m.b.t. tot deze panden volgen. Uit archeologisch en bouwhistorisch onderzoek in de directe omgeving is bekend dat het gehele bouwblok waarin het plangebied zich bevindt een zeer oude oorsprong heeft. Bij opgravingen aan de zuidzijde van de Rijn en direct ten noorden van de Haarlemmerstraat is gebleken dat het bodemarchief een tijdspanne behelst van de 12 de eeuw tot heden. Bij bouwhistorisch onderzoek is gebleken dat bovengrondse resten zeker terug gaan tot in de vijftiende eeuw. De resultaten van verschillende onderzoeken hebben duidelijk gemaakt dat de voorgestelde te slopen objecten een hoge bouwhistorische waarde vertegenwoordigen. Bouwhistorische en archeologische structuren, sporen en resten in de oudste stadskern van Leiden hebben binnen de Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden en de nota Cultureel erfgoed een hoge prioriteit. Vanuit de monumentenwetgeving wordt het beschermen en behouden van monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten gereguleerd. Om deze redenen zal de gemeente Leiden in de omgevingsvergunning opnemen dat voorafgaand aan en tijdens de eventuele sloop van deze objecten in het Leidse beschermde stadsgezicht een bouwhistorische documentatie uitgevoerd moet worden. Hierbij zal voldaan moeten worden aan de eisen zoals opgenomen in dit document. 3

4 HOOFDSTUK 3 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK 3.1 Bouwhistorisch onderzoek In het bouwblok zijn meerdere gebouwen onderworpen aan een bouwhistorisch onderzoek. Soort onderzoek Uitvoerder Uitvoeringsperiode Rapportage Bouwhistorische rapportages; betreffende gegevens bevinden zich in het bouwhistorisch archief van ELO. Uit deze onderzoeken is duidelijk geworden dat het bouwblok waarin dit perceel ligt terug gaat op een middeleeuwse oorsprong. De algemene Leidse geschiedenis van bloei tot in het eind van de 15 de eeuw en na 1574 zal ook hier bepalend geweest voor de bebouwing. Zo zijn er veel middeleeuwse huizen bekend in de stad. Aan de zijde van de Haarlemmerstraat is middeleeuwse bebouwing bekend, onder andere Haarlemmerstraat 67 uit 1479 (d.). Onduidelijk is of de percelen een vergelijkbare ontwikkeling, in vorm en tijd, kennen als die aan de Aalmarkt (zie 3.2). Na het ontzet van 1574 werd de stedelijke structuur verdicht, waardoor huizen werden opgedeeld en nieuwe huizen werden gebouwd. Pas in de 19 de eeuw leefde de stad weer op, wat ook zichtbaar is aan de kenmerkende scheiding van winkelen en wonen van de meeste panden aan de Haarlemmerstraat, met voornamelijk 19 de -eeuwse uitstraling en afwerking. 3.2 Resultaten archeologisch onderzoek In de directe omgeving van het plangebied is al een groot aantal onderzoeken en vondstmeldingen gedaan. Hieronder worden de voor het huidige plangebied relevante resultaten samengevat. 1. Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Uitvoeringsperiode 4 juli 2 augustus 1983 Rapportage Archeologische Begeleidings Commissie Leiden Kistemaker, J.G.M., 1984: Archeologisch onderzoek op het terrein van de voormalige Hartebrugschool aan de Haarlemmerstraat in Leiden, Bodemonderzoek in Leiden 1983, Deze onderzoekslocatie ligt aan de noordzijde van de Haarlemmerstraat, ten westen van het plangebied. De oudste gebruiksfase van het terrein toonde aan dat de dijk/haarlemmerstraat oorspronkelijk wat zuidelijker lag. De afwateringssloot hiervan lag aan de noordzijde tegen de huidige straat aan. Achter de sloot was het terrein in het midden van de 14e eeuw in gebruik, getuige de mestkuilen en kavelsloten die hier zijn aangetroffen. In het laatste kwart van de 14e eeuw werd de afwateringssloot gedempt en verrees een boerderij, gefundeerd op bakstenen poeren. Het huis lag parallel aan de straat op een vrij breed perceel. Rondom het gebouw zijn meerdere mestkuilen aangetroffen. Begin 15e eeuw is het gebouw afgebroken en werd het terrein geëgaliseerd en opgehoogd. Op dit opgehoogde terrein werden enkele smalle diepe percelen gecreëerd en verrees houten bebouwing die in de 16e eeuw plaats maakte voor de eerste steenbouw. De parcelering is in deze periode licht verschoven. 2. Soort onderzoek Uitvoerder Opgraving Archeologische Begeleidings Commissie Leiden Uitvoeringsperiode 18 september 8 november 1985 Rapportage Bouwhistorische verkenningen en opnames Monumenten & Archeologie Bitter, P., 1986: Archeologisch bodemonderzoek op het bouwterrein van C&A Nederland aan de Haarlemmerstraat en Spijkerboorsteeg te Leiden, Bodemonderzoek in Leiden 1985,

5 Deze onderzoekslocatie ligt direct ten noorden van het huidige plangebied, aan de noordzijde van de Haarlemmerstraat. De oudste gebruiksfase van het terrein wordt gedateerd rond Een 20 cm dikke kleilaag met afval en stro werd aangetroffen tegen en onder de huidige Haarlemmerstraat. Dit pakket maakte onderdeel uit van een nederzettingsterrein dat aan de noordzijde van de toenmalige straat lag. Hieruit blijkt wederom dat de oorspronkelijke straat een stukje zuidelijker lag en dat de eerste nederzetting grotendeels onder de huidige straat lag. Ook werd een aantal houten bijgebouwtjes aangetroffen. Rond 1300 werd het terrein in één keer fors opgehoogd met klei en plaggen ( cm). Daar bovenop verrees een groot bakstenen huis (ca. 1300) met een breedte van 8 meter, waarvan de voorgevel onder de huidige straat lag. De straat lag op dat moment nog steeds zuidelijker of was smaller dan nu. Rond 1325 werd het bakstenen huis afgebroken en pas eind 14e eeuw verrees nieuwe bebouwing: een bakstenen huis en een huis met vlechtwerkwanden. Leerafval geeft aan dat een van de bewoners een schoenmaker was. Vanaf de eerste helft van de 15e eeuw vond wederom nieuwbouw plaats (bakstenen huizen) en zien we aanwijzingen voor de aanwezigheid van een smidse. Tijdens de nieuwbouwfasen in de eeuwen die volgden bleef de parcelering intact. 3. Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Uitvoeringsperiode 2007 Rapportage Dijkstra, M.F.P. & C.R. Brandenburgh (red.), 2010: Leiden Aalmarktschool. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek naar 800 jaar bewoning langs de Oude Rijn, ter plaatse van het voormalige St.-Catharinagasthuis, Leiden (Bodemonderzoek en Bouwhistorie in Leiden 1). Voorafgaand aan de herbouw van de Aalmarktschool en de bouw van de nieuwe foyer van de Stadsgehoorzaal is deze locatie intensief onderzocht. Het twaalfde-eeuwse prestedelijke landschap ter plaatse van de Aalmarkt bestond uit een vrij open, buitendijks rivierlandschap met enkele sloten. Rond 1200 werden in een gezamenlijke actie de sloten gedempt, gevolgd door de realisatie van percelen met een vlechtwerkbeschoeiing. De opgegraven percelen hadden een breedte van zo n 11 tot 14 meter. De bebouwing op deze percelen, van hout of vakwerk, zal bij het hogere gedeelte aan de Breestraat hebben gestaan. De percelen werden onafhankelijk van elkaar uitgebouwd met landhoofden in de Rijn. In het derde kwart van de dertiende eeuw werden deze percelen opnieuw collectief vergroot door aanplemping in de Rijn. Tegen het einde van de dertiende eeuw verschenen ook de eerste houten gebouwen op de achterzijde of Rijnzijde van de percelen. Een mogelijke tweedeling in percelen aan de Breestraat en Aalmarkt kan zich toen hebben voorgedaan. Dit is dan tevens het moment waarop de voor Leiden kenmerkende waterstegen aangelegd kunnen zijn. Met deze stegen hielden de afgescheiden (oudere) percelen hun achteruitgang op de Rijnoever. In het bouwhistorische onderzochte deel zijn drie stegen teruggevonden en deze zijn dus na vele eeuwen nog te herkennen in de huidige bebouwing. Pas aan het einde van de veertiende eeuw verschenen huizen met een stenen fundering en een houten, vakwerk of bakstenen opbouw. De stichting van het St.-Catharinagasthuis, kort voor 1276, vond aanvankelijk plaats aan de Breestraat maar het complex werd steeds verder uitgebreid richting de Aalmarkt. De kern van dit gasthuis werd mogelijk gevormd door een bakstenen zaalbouw met kapel aan de Breestraat, de huidige Waalse Kerk. Dit complex breidde zich ten koste van omliggende woonhuizen fors uit. De vleugel van Breestraat 68 uit 1571 en Aalmarkt 11 uit 1455 zijn hier nog bestaande delen van. Aan de Aalmarkt zijn 2 grote vleugels van dit gasthuis opgegraven. Het gecombineerde archeologisch en bouwhistorisch onderzoek laat fraai de bewegingen zien die percelen in dit stadsgebied maakten. Eerst ontstonden rond 1200 brede percelen. Deze groeiden in de dertiende eeuw in de lengte, waarna ze tegen het eind van de dertiende eeuw gesplitst werden in twee percelen. 5

6 HOOFDSTUK 4 BOUWHISTORISCHE VERWACHTING 4.1 Context Uit historische bronnen is bekend dat Maredorp bij de stadsvergroting van 1346/1355 onderdeel ging uitmaken van de stad Leiden. Verondersteld mag worden dat op dat moment al een nederzetting van enige omvang aan de noordzijde van de Rijn aanwezig was. Verwacht wordt dat de kern van Maredorp tussen de Vrouwekerk en de Mare lag, direct ten noorden van de onderzoekslocatie. De Haarlemmerstraat is een van oorsprong 12 de -eeuwse Rijndijk. Aangenomen mag worden dat de oorspronkelijke dijk onder het zuidelijk deel van de huidige Haarlemmerstraat ligt. 1 Uit archeologisch onderzoek is bekend dat in het midden van de 13 de eeuw al sprake was van bebouwing. Deze lag grotendeels onder de huidige straat. Rond 1300 stond direct ten noordwesten van het bouwblok een kapel, de latere Onze Lieve Vrouwekerk. Een archiefbron uit 1336 geeft melding van een aaneengesloten rij woonhuizen tussen de dijk en de Rijn. 2 Uit deze gegevens kan worden opgemaakt dat Maredorp voor de stadsvergroting uit 1346 al behoorlijk veel stedelijke kenmerken had. Aan de watersteeg ten westen van Stille Rijn 8 is te zien dat de oorspronkelijke oever van de Rijn ongeveer halverwege het bouwblok lag. Voorafgaand aan de bouw van de huizen aan de Stille Rijn is de noordelijke oever aangeplempt, analoog aan de ontwikkelingen ten zuiden van de Rijn. De fasering van de aanplemping en ingebruikname van het bouwblok is echter nog onbekend en informatie hierover kan nieuw licht werpen op de vroegste ontwikkeling van Maredorp en de stadsvergrotingen. Aan de zuidzijde van de Rijn zijn de waterstegen ontstaan op het moment dat de Rijnoever werd teruggedrongen. 3 De bestaande percelen aan de Breestraat verloren hiermee hun toegang tot het water en de waterstegen zijn gecreëerd om deze toegang alsnog te garanderen. De vraag is echter of aan de noordzijde eenzelfde ontwikkeling plaatsvond. Was er al sprake van aaneengesloten bebouwing langs de Haarlemmerstraat op het moment dat de watersteeg ontstond? Of is het gehele bouwblok, inclusief de aanplemping in de Rijn en de watersteeg in één planmatige stadsvergroting gecreëerd? Voor de latere perioden zijn meer historische bronnen bekend. Zo geven belastingboeken uit de 16e eeuw weer hoeveel belasting de bewoners betaalden en is van sommige percelen bekend welke ambachten er werden uitgevoerd. De percelen langs de Rijn hadden aan het eind van de 16e eeuw in veel gevallen een bestemming die in direct verband stond met het water. Scheepmakers, houthandelaren, bierbrouwers hadden hier hun woonhuizen, werven en brouwerijen etc. Historisch kaartmateriaal is eveneens voorhanden voor het plangebied. De oudste kaart waarop de bebouwing in groot detail staat weergegeven is de vogelvluchtkaart van P. Bast uit Vervolgens zijn de kaarten van Blaeu (1649), Hagen (1670) en de kadastrale kaarten uit , 1879 en 1899 bruikbaar. Verkennend historisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat het projectgebied ligt op het terrein van de 16 de -/17 de -eeuwse brouwerij van Van Barrevelt, die lag tussen de Goegerritsteeg en de Barreveltsteeg. Een bouwhistorische verkenning van enkele van de te slopen panden heeft uitgewezen dat de huidige panden aan zowel de Haarlemmerstraat als de Stille Rijn in aanleg laat 16 de /17 de -eeuws zijn. Waarschijnlijk zijn de langgerekte casco s van Haarlemmerstraat 105 en Stille Rijn 9 onderdeel van brouwerij. De aanbouwen aan de achterzijde zijn 20 ste -eeuwse uitbreidingen. De watersteeg ten westen van Stille Rijn 8 verraadt echter de middeleeuwse oorsprong van de parcelering. Door de verbouwingen in de eeuwen die volgden is van deze vroege oorsprong nauwelijks meer iets zichtbaar. De bouwmuren en funderingen zijn naar verwachting echter nog grotendeels intact waardoor verwacht mag worden dat van de laat 16 de -/17 de -eeuwse gebouwen en hun voorgangers zowel boven als onder maaiveld nog resten aanwezig zijn. 4 Als gevolg van het nog niet beschikbaar zijn van verkennend bouwhistorisch onderzoek van Haarlemmerstraat bij het opstellen van dit document, was het niet mogelijk een meer specifieke context en verwachting hiervoor op te stellen. Mogelijk volgen uit dit verkennende onderzoek nog specifieke aspecten voor dit PVE. 1 Kistemaker1984, ; Bitter 1986, Vlist 2002, Dijkstra & Brandenburgh 2010, Orsel & Van Rooden

7 4.2 Structuren en sporen In het plangebied kunnen de volgende sporen en structuren verwacht worden: Funderingen van huizen (hout en steen) vanaf de periode waarin het bouwblok (al dan niet gefaseerd) in gebruik is genomen. Afvalkuilen, beerputten, waterputten en overige sporen behorende bij de bewoning op de percelen. Muurwerk van bebouwing voorafgaand aan laat 16 de - / 17 de -eeuwse casco s Casco s van laat 16 de - / 17 de -eeuwse huizen en bedrijfsgebouwen van een brouwerij. Bouwsporen/-elementen van latere wijzingen, aanpassingen en verbouwingen. De exacte datering en fasering hiervan is nog niet duidelijk; Binnenafwerkingen. De exacte datering en fasering van de verschillende afwerkingslagen is nog niet duidelijk. 4.3 Bouwhistorische stratigrafie Op basis van het verkennende bouwhistorische onderzoek is de verwachting dat de stratigrafie aan de oppervlakte een 20 ste -eeuwse afwerkingslaag heeft. Daaronder is een belangwekkende 19 de -eeuwse indeling en afwerking aanwezig, met daar weer onder een 17 de -eeuws casco en vervolgens voorgangers uit de brouwerijperiode. Wellicht komen er uit de 18 de -eeuw nog afwerkingen naar voren. Naar verwachting zullen de perceelsmuren middeleeuwse structuren herbergen, met daarop de bouwsporen van de oudste fases in negatief. 4.4 Gaafheid en conservering Het is onduidelijk in hoeverre de historische bouwsubstantie nog aanwezig is. De 19 de -eeuwse verbouwingen en de activiteiten uit de 20 ste eeuw hebben tot gevolg gehad dat er op de begane grond niet veel meer rest dan de bouwmuren en de verdiepingsbalklagen. Op de verdiepingen zal veel meer van de historische bouwsubstantie aanwezig zijn. HOOFDSTUK 5 DOELSTELLING EN VRAAGSTELLING 5.1 Doelstelling Het doel van de bouwhistorische documentatie is het tegengaan van informatieverlies door het behoud ex situ, door middel van het documenteren van de historische bouwsubstantie en vastleggen van bouwsporen binnen de grenzen van de sloopwerkzaamheden. 5.2 Relatie met de Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden Bouwhistorisch onderzoek naar bovengenoemde resten dient ingebed te zijn in de onderzoeksthema s zoals verwoord in de Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden: Ontstaan en groei, levenswijze en bouwwijze. 5 Uitgangspunt voor de Leidse onderzoeksagenda is dat aansluiting wordt gezocht bij de Nationale en Provinciale onderzoeksagenda. Daarnaast is een aantal thema s opgesteld die typisch zijn voor de regio rondom Leiden of voor de stad. De onderzoeksagenda bestaat uit 2 delen: een algemeen beschrijvende Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden en een uitwerking in de Digitale onderzoeksagenda. De algemene Onderzoeksagenda vat in woord en beeld de huidige bouwhistorische en archeologische kennis van de ontwikkeling van Leiden samen. Daarmee wordt ook duidelijk welke vragen er nog zijn. Die vragen staan uitgewerkt in de Digitale onderzoeksagenda, een matrix met meer dan 200 onderzoeksvragen. Deze matrix wordt steeds bijgewerkt: vragen vallen af wanneer ze beantwoord zijn, maar onderzoek werpt vaak ook weer nieuwe vragen op, die kunnen worden toegevoegd. Zo is voor iedereen, zowel erfgoedprofessionals als geïnteresseerden, duidelijk welke actuele onderzoeksvragen, waar in de stad van toepassing zijn. Beiden zijn te vinden op Bij de uitwerking van het onderzoek dient gebruik te worden gemaakt van de digitale onderzoeksagenda om hiermee richting te geven aan de analyses. 5 Brandenburgh & Orsel

8 5.3 Bouwhistorische vraagstelling Het onderzoek zal in ieder geval een antwoord moeten geven op de volgende vragen, in relatie met gegevens uit het archeologisch onderzoek: 1. Over het algemeen is de veronderstelling dat een bestaand Maredorp omstreeks 1350 is toegevoegd aan de groeiende stad Leiden. Is deze prestedelijke nederzetting nog herkenbaar in de bebouwing? Of dateren de percelen en bebouwing van na de inlijving? Welke oorsprong en datering is aan te wijzen voor de huidige stedelijke structuur? 2. Het bouwblok waarin dit perceel ligt gaat terug op een middeleeuwse oorsprong. Aan de zijde van de Haarlemmerstraat is middeleeuwse bebouwing bekend, onder andere Haarlemmerstraat 67 uit 1479 (d.). Onduidelijk is of de percelen een vergelijkbare ontwikkeling, in vorm en tijd, kennen als die aan de Aalmarkt. Vanuit de opgraving in 2007 aan de Aalmarkt is bekend dat aan de zuidzijde van de Rijn in de 13 de eeuw werd versmald en dat er nieuwe percelen en bebouwing ontstond. Kenmerkend voor deze Leidse geschiedenis zijn de waterstegen, die de oudere percelen aan de Haarlemmerstraat en Breestraat bleven ontsluiten op de Rijn. In het blok is ook een watersteeg aanwezig. Is aan de bebouwing deze ontwikkeling afleesbaar? Zo ja, hoe verliep deze dan en zo nee, hoe wijkt het af? 3. De Leidse geschiedenis van bloei tot in het eind van de 15 de eeuw en na 1574 is bepalend geweest voor de bebouwing. Zo kennen we veel middeleeuwse huizen in de stad. Na het ontzet werd de stedelijke structuur sterk verdicht, waardoor huizen en gebouwen werden opgedeeld en nieuwe huizen werden gebouwd. Het bouwblok lijkt hiervan een kenmerkend voorbeeld, met zijn ontstaan uit de voormalige brouwerij Barrevelt. Zijn de bloeiperiode s herkenbaar in de bebouwing, maar ook de periodes van neergang en hoe kenmerkt zich dit? Als er bebouwingsresten bewaard zijn gebleven, hoe hebben de gebouwen er dan uitgezien, in massa, casco en structuur, met aandacht voor draagconstructie, positie stookplaatsen en trap, indelingen en afwerkingen? 4. Pas in de 19 de eeuw leefde de stad weer op, wat ook zichtbaar is aan het huidige panden, met zijn voornamelijk 19 de -eeuwse uitstraling en afwerking. Is inderdaad de huidige vorm en afwerking het gevolg van deze opleving? Is de kenmerkende scheiding van winkelen en wonen herkenbaar in structuur, indeling en afwerking? Zo ja, hoe is deze te karakteriseren? HOOFDSTUK 6 METHODEN EN TECHNIEKEN 6.1 Strategie De uitvoering van het bouwhistorisch onderzoek vindt vanwege de aard van het onderzoek gefaseerd plaats: In de eerste fase vindt opmeting plaats en een fotografische documentatie op basis van een ruimteboek. In de tweede fase vindt eerst een verkennend bouwhistorisch onderzoek plaats, op basis waarvan een ontmanteling volgt. Dit laatste houdt in dat ten behoeve van diepgaand bouwhistorisch onderzoek en documentatie gedeeltelijk onderdelen worden verwijderd. Vervolgens vindt de vervolgopmeting en fotografische documentatie plaats van de na de ontmanteling in het zicht gekomen historische structuren en bouwsporen. In deze tweede fase worden ook de (detail)documentaties en kleuronderzoek uitgevoerd. In alle gevallen waarin dit PvE niet voorziet, vindt overleg plaats met de directievoerder/opdrachtgever. Deze neemt direct contact op met de bevoegde overheid. 6.2 Voorwaarden en uitvoering Fase 1: opmeting, fotografische documentatie en ruimteboek Voorafgaand aan sloopwerkzaamheden en het bouwhistorisch veldwerk wordt een opmeting en een ruimteboek vervaardigd. In de tekeningen worden ook een ruimtenummering aangegeven. Eventueel kunnen hiervoor beschikbare bestaande toestandtekeningen worden gebruikt, die worden geactualiseerd. Inzet van digitale documentatietechnieken, zoals scannen of fotogrammetrie is, na afstemming met de adviseur namens het bevoegd gezag, voorstelbaar. 8

9 De bestaande toestandtekeningen, schaal minimaal 1:50 (ongearceerd, doorsnede aangegeven met dikke omtreklijn, maatvoering in mm, op hoofdlijn.) moeten minimaal bestaan uit: Alle voor, achter- en zijgevels van de te slopen objecten; plattegronden van alle betreffende bouwlagen van de te slopen objecten; één dwars- en één lengtedoorsnedetekening per bouwkundig casco. De fotografische documentatie en het ruimteboek moeten minimaal aan de volgende voorwaarden voldoen: de locatie van de foto s moeten in het ruimteboek worden opgetekend; het ruimteboek dient gebaseerd te zijn op de ruimtenummering overeenkomstig die op de tekening van de bestaande toestand; per ruimte dient een systematische en uitputtende fotorapportage gericht op overzichten en details van vloeren, wanden en plafond van alle ruimtes van de te slopen objecten te worden vervaardigd, inclusief de koppeling van het betreffende gefotografeerde onderdeel aan het ruimteboek met vermelding van vertreknummer en locatie in vertrek; bij het fotograferen worden alle foto s voorzien van een schaalstok, een fotobordje en een noordpijl en grijswaardenkaart; specificering van de resolutie van de foto s; specificering van fototoestel (model en serienummer) / idem voor de lenzen / flitsers etc Fase 2: ontmanteling, vervolgonderzoek en (detail)documentatie Algemeen Op basis van de gegevens uit fase 1 (opmeting en een ruimteboek) zal worden besloten tot (deel-) ontmanteling, met name gericht op het (aanvullend) zichtbaar maken van bouwhistorische sporen. Structuren, sporen en afwerking Na de ontmanteling dienen de in het zicht gekomen delen en bouwsporen bouwhistorisch te worden onderzocht en opgemeten. Indien noodzakelijk moet worden voortgegaan met de stapsgewijze deelontmanteling (muurarcheologisch, vloer/plafond en afwerkingen (6.3)). Vervolgens dient bouwhistorische analyse plaats te vinden en wordt overgegaan op documentatie. De bouwhistorisch opdrachtnemer verzameld monsters van relevante bouwhistorische zaken en elementen. De documentatie wordt in opmeting, tekening en fotografie uitgevoerd conform: 1. De Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek (uitgave VROM/RGD, te raadplegen via /Richtlijnen_Bouwhistorisch_Onderzoek.pdf) 2. Het leerboek Bouwhistorie: Stenvert, R. & G. van Tussenbroek (red.), 2015: Inleiding in de bouwhistorie. Opmeten en onderzoeken van oude gebouwen, Utrecht. 3. Alle documentatie, inclusief vondstkaartjes en de rapportage dient voorzien te zijn van de in dit PVE genoemde projectcode van de gemeente Leiden (2017 Haarlemmerstraatblok). Alle informatie zal onder deze code in het depot/archief van de gemeente Leiden worden ondergebracht. In deze fase wordt indien nodig de opmeting van de bestaande toestand uit fase 1 gecompleteerd en aangevuld, in een nieuwe laag. Documentatietekeningen van de balklagen en het houtskelet dienen minimaal in schaal 1:20 te worden vervaardigd, detailtekeningen op schaal 1:1. Eventueel dient op basis van de analyse (en documentatie) aanvullende ontmanteling plaats te vinden. Bij bijzondere of onverwachte vondsten dient overleg plaats te vinden met de bevoegde overheid en /of diens adviseur en de opdrachtgever over de verder te volgen. Per element of bouwspoor moet een fotografische documentatie worden vervaardigd, conform de uitvoering fase 1 (6.2.1.). 9

10 Opmetingstekeningen Rekening moet worden gehouden met het feit dat de opmeting en de fotografische documentatie van de bestaande toestand uit de eerste fase gecompleteerd en aangevuld wordt met die uit de tweede fase en dat deze in een nieuwe laag hieraan wordt toegevoegd. Voor de eisen die hieraan worden gesteld wordt verwezen naar die genoemd onder Uitvoering Onderzoekstechnieken en voorwaarden In het kader van de uitvoering van dit PVE zijn de onderstaande onderzoekstechnieken en voorwaarden van toepassing. Muurarcheologisch onderzoek Bij dit type onderzoek dat gericht is op het onderzoek naar de perceelsmuren, wanden en hun bouwsporen van de te slopen objecten. Bij het muurarcheologisch onderzoek dient de onderstaande werkwijze als uitgangspunt genomen te worden: wanden dienen laagsgewijs te worden ontmanteld. Na consultatie adviseur namens bevoegde overheid wordt op basis van de aangetroffen lagen, bijvoorbeeld (resten van) betimmeringen, bespanningen, pleisteringen, bakstenen besloten of documentatie noodzakelijk is; bouwkundige details zoals fasering of reparaties dienen zo nauwgezet mogelijk te worden vastgelegd door middel van opmetingen en foto s. Het baksteenmateriaal wordt beschreven, de baksteenformaten worden opgemeten en het metselverband en de relatie met het aangrenzende muurwerk worden beschreven. Een 5- of zo mogelijk een 10 lagenmaat dient te worden genoteerd. onderzoek naar interieurafwerking na ontmanteling. Vloer/plafond onderzoek Bij dit type onderzoek, dat gericht is op het onderzoek naar de opbouw en afwerking van de vloerconstructies (vloeren, balklagen en eventueel houtskelet) van de te slopen objecten en de plafonds, dient de onderstaande werkwijze als uitgangspunt genomen te worden: volledige bouwhistorische documentatie van de vloerconstructies, inclusief een eventueel houtskelet (fotografie en (deel)opmeting): vorm, opbouw en constructieomvang van de balklagen en houtskelet, inclusief samenstelling en afmetingen van onderdelen. Tevens worden afwerkingen zoals bijvoorbeeld schilderingen (zowel op als onder tegen de vloer) en ook bouwsporen van eventuele aansluitingen op (verwijderde) wanden gedocumenteerd (fotografie en (detail)opmeting); in het geval van een historisch waardevol plafond wordt het plafond gedocumenteerd (fotografie en (detail)opmeting): afmetingen, lijstwerk, ornamenten, schilderingen etc. en de bouwsporen van eventuele aansluitingen op (verwijderde) wanden. Tevens worden afwerkingen, zoals bijvoorbeeld schilderingen en bespanningen, gedocumenteerd (fotografie en (detail)opmeting; verzamelen van monsters van de balklagen, houtskelet en plafonds; de monsters documenteren door foto s, een beknopte beschrijving en voorzien van een codering volgens ruimteboek en voor deponering aanbieden. Dendrochronologisch onderzoek Bij dit type onderzoek, dat gericht is op het nemen van geschikte houtmonsters voor de datering van constructies en/of onderdelen, dient de volgende werkwijze gevolgd te worden: in overleg met de adviseur namens bevoegde overheid wordt bepaald welke (restanten van) houtstructuren worden geselecteerd voor monstername voor dendrochronologisch onderzoek; de datering van de monsters dient te worden uitgevoerd door een daartoe toegerust laboratorium dat door de bouwhistorisch aannemer ter goedkeuring aan de adviseur bevoegde overheid wordt voorgelegd; de resultaten van het onderzoek moeten in de rapportage worden opgenomen. 10

11 Afwerkingen Bij dit type onderzoek, dat gericht is op een globaal inzicht in de aanwezigheid van een decoratieve afwerking op het te onderzoeken object, dient de onderstaande werkwijze te worden gevolgd: een verkennend onderzoek door middel van kleine vensters en/of puncties; op basis van de resultaten van dit onderzoek wordt bepaald of en op welke locaties nader onderzoek door middel van kleurtrapjes plaats moet vinden; de resultaten documenteren door foto s met behulp van een grijswaardenkaart en een beknopte beschrijving met gebruik van de NCS-codering. In de beschrijving moeten de afwerking worden geduid en (globaal) gedateerd, met aandacht voor soort (grondering/preparatie of afwerkingslaag) en kenmerken (te denken valt aan bros/glad, mat/glanzend, dun/dik, moderne of meer traditionele olieverf); bij bijzondere of onverwachte decoratieve vondsten dient overleg plaats te vinden met de bevoegde overheid en /of diens adviseur en de opdrachtgever over de verdere strategie. 6.4 Beperkingen Het bouwhistorisch onderzoek wordt uitgevoerd voorafgaand (en tijdens) de sloopwerkzaamheden. Gezien deze beperking dient voorafgaand aan de start van het onderzoek met de opdrachtgever, de adviseur namens bevoegde overheid en de bouwhistorisch aannemer nader overleg plaats te vinden over de afstemming van het bouwhistorisch onderzoek en de geplande sloopwerkzaamheden. Na afronding van het veldwerk worden de verzamelde gegevens (onderzoekgegevens, opmeting, fotografische documentatie) ter goedkeuring voorgelegd aan de adviseur namens bevoegde overheid. Pas na goedkeuring van het veldwerk mag de beoogde sloop aanvangen. HOOFDSTUK 7 UITWERKING VELDWERK 7.1 Artefacten Alle vondsten (materialen en onderdelen) worden aan een beschrijving en analyse onderworpen. De adviseur namens bevoegde overheid beslist op basis hiervan welke vondsten voor conservering in aanmerking komen: materialen en onderdelen worden in ieder geval gedetermineerd op soort, functie en datering; van alle onderdelen worden foto s na reiniging gemaakt. Na determinatie worden de resultaten aan de sporen en structuren gekoppeld en geanalyseerd in het licht van de onderzoeksvragen. Alle vondsten dienen, op basis van overleg met de bevoegde overheid en depot/beheerder daarvoor geselecteerd, voor permanente opslag in het depot Historische Bouwfragmenten te worden geconserveerd, conform de eisen van het depot van ELO (zie bijlage 3). 7.2 Rapportage Na afloop van het veldwerk vindt overleg met de adviseur namens bevoegde overheid plaats over het gewenste detailniveau van de uitwerking en definitieve rapportage (9.1). HOOFDSTUK 8 DEPONERING 8.1 Selectie materiaal voor deponering en verwijdering Na afronding van het veldwerk wordt een voorstel gedaan voor te deponeren en te verwijderen vondsten. Pas na goedkeuring door de bevoegde overheid kunnen deze vondsten en monsters op controleerbare wijze worden verwijderd. Rekening mag worden gehouden met tijdelijke opslag van de vondsten op de onderzoekslocatie. 8.2 Eisen betreffende depot Vondsten en documentatie worden binnen de wettelijke termijn van twee jaar overgedragen aan het depot Historische Bouwfragmenten van de gemeente Leiden. Voor deponering van vondsten gelden de aanleveringseisen van het depot Historische Bouwfragmenten archeologisch depot van de gemeente Leiden (zie bijlage). Documentatie wordt zowel analoog als digitaal aangeleverd. 11

12 HOOFDSTUK 9 RAPPORTAGE 9.1 Eisen rapportage In het algemeen moet het onderzoek en documentatie voldoen aan de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek 2009 en de Inleiding in de Bouwhistorie. Het eindproduct is een rapport dat voldoet aan de eisen die daartoe in de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek 2009 en de Inleiding in de Bouwhistorie zijn gesteld. De vragen in het Programma van eisen dienen hierin te worden beantwoord. De rapportage bevat minimaal de volgende aspecten: definitieve versie van de rapportage van het veldwerk; overzichtskaart - met landelijke coördinaten - met het plangebied (1:25.000); paragraaf met de doelstelling en de vraagstelling van het bouwhistorisch onderzoek; paragraaf met een verantwoording van de toegepaste methode en technieken; paragraaf, waarin de context wordt behandeld en in verband gebracht met de aangetroffen historische bouwsubstantie; paragraaf met bespreking en analyse van de aangetroffen sporen en structuren en hun datering, inclusief reconstructies voor zover mogelijk; paragraaf met bespreking van de aangetroffen vondsten; paragraaf met antwoorden en conclusies ten aanzien van de vraagstelling en een terugkoppeling met eerder uitgevoerd onderzoek; eventuele specialistenrapporten incl. de daarbij behorende bijlagen. De rapportage bevat minimaal de volgende afbeeldingen: overzichtskaart (met landelijke coördinaten) waarop de onderzoekslocatie is aangegeven; tekening van de bestaande toestand van de te slopen panden, minimaal schaal 1:100; documentatietekening van de bestaande toestand van houtconstructies, balklagen en kapconstructies, minimaal schaal 1:20; documentatietekeningen waarop de bouwsporen herkenbaar staan afgebeeld, minimaal schaal 1:1; reconstructietekeningen van plattegronden en doorsnede per periode, voor zover mogelijk, minimaal schaal 1:100; detailafbeeldingen van eventuele bouwhistorische sporen/fragmenten, schaal 1:1; alle tekeningen met schaalstok en oriëntatie; legenda bij alle kaarten en tekeningen met de gebruikte symbolen (punt, lijn, vlak en tekst); alle tekeningen zijn voorzien van volgende info: adres object, naam opmeter, naam vervaardiger, datum, formaat, schaal, bouwdeel, bouwlaag, vertrek en onderdeel. Procedure rapportage: Opdrachtnemer levert uiterlijk binnen drie maanden na het beëindigen van het veldwerk een eerste conceptrapport; de conceptversie is volledig (dus tekst en afbeeldingen) en wordt digitaal geleverd (pdf) aan de opdrachtgever en de bevoegde overheid. het concept wordt van commentaar voorzien door (of namens) de opdrachtgever en de bevoegde overheid; de definitieve versie, een volledig opgemaakt digitaal exemplaar (pdf) waarin het commentaar is verwerkt, wordt aan de opdrachtgever geleverd. De opdrachtgever stuurt het volledig opgemaakt digitaal exemplaar (pdf) door naar de bevoegde overheid. Hierna zorgt de bouwhistorisch aannemer, na toestemming van de opdrachtgever, zelf voor exemplaren voor eigen gebruik en voor de deponering bij de RCE. 12

13 HOOFDSTUK 10 RANDVOORWAARDEN EN AANVULLENDE EISEN 10.1 Personele randvoorwaarden De volgende voorwaarden zijn van toepassing: de bouwhistorisch aannemer is een bedrijf met aantoonbare bouwhistorische ervaring en aantoonbare ervaring met onderzoek en documentatie conform de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek 2009 ; de specialisten die de materiaalanalyses uitvoeren moeten aantoonbare (middels CV) ervaring hebben op het onderzoeksgebied Overlegmomenten De volgende overlegmomenten zijn van toepassing: voorafgaand aan de start van het onderzoek vindt overleg plaats tussen de bouwhistorisch aannemer, opdrachtgever en adviseur namens bevoegde overheid over de uitvoering; tijdens het veldwerk vindt overleg plaats tussen de bouwhistorisch aannemer, opdrachtgever en adviseur namens bevoegde overheid; bij onduidelijkheden en bijzondere omstandigheden, vondsten en/of afwijkingen ten opzichte van het PvE dient contact opgenomen te worden met de opdrachtgever en de adviseur namens bevoegde overheid. Samen met hen zal de te volgen strategie worden bepaald; tevens dient een overleg plaats te plaats te vinden na inlevering van het conceptrapport, dit als toelichting op de reactie van opdrachtgever en bevoegde overheid op het conceptrapport Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie De volgende voorwaarden zijn van toepassing: de gemeente Leiden treedt op als de bevoegde overheid en beslist over wijzigingen t.o.v. het PvE, na overleg met de opdrachtgever; de adviseur namens bevoegde overheid krijgt het conceptrapport ter goedkeuring voorgelegd Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen De volgende voorwaarden en eisen zijn van toepassing: de adviseur namens bevoegde overheid wordt minimaal 10 dagen voor aanvang van het veldwerk op de hoogte gesteld van de start; het goedgekeurde PvE dient tijdens het veldwerk op de werklocatie aanwezig te zijn; dit PvE betreft de eisen die vanwege het bouwhistorisch belang aan het onderzoek worden gesteld. Dit laat onverlet dat wettelijke en andere regelgeving aangaande het uitvoeren van werkzaamheden moet worden gevolgd (o.a. Arbowet); de opdrachtgever is verantwoordelijk voor de toegankelijkheid van de locatie, evenals voor de plaatsing van afzettingen, het regelen van vergunningen, veiligheidsmaatregelen en betredingstoestemming. HOOFDSTUK 11 WIJZIGINGEN TEN OPZICHTE VAN HET VASTGESTELDE PVE 11.1 Wijzigingen tijdens het veldwerk Wanneer de in de locatie aangetroffen vondsten significant afwijken van het PvE, moet overleg plaats vinden met de bevoegde overheid, zodat deze aan kan geven of, en welk, onvoorzien/onverwacht materiaal voor deponering in aanmerking komt. Wijzigingen van het PvE worden op schrift vastgelegd en toegevoegd aan de projectdocumentatie Belangrijke wijzigingen Onderstaande belangrijke wijzigingen worden te allen tijde door de bouwhistorisch aannemer aantoonbaar voorgelegd aan de opdrachtgever en de bevoegde overheid: wijzigingen van de gehanteerde onderzoeksmethode; wijzigingen van de fysieke en/of technische omstandigheden; afwijking van de bouwhistorische verwachting. 13

14 11.3 Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering In overleg met de opdrachtgever en de adviseur namens bevoegde overheid w orden eventuele w ijzigingen in de uitw erking besproken en in de eindrapportage vastgelegd. Kw etsbare vondsten dienen zodanig te w orden geconserveerd dat de toestand ervan stabiel blijft. De keuze van de te conserveren vondsten w ordt door de bouw historisch aannemer in overleg met de betreffende periode en materiaalspecialist(en) en de bevoegde overheid bepaald. De resultaten en w ijzigingen w orden aan de documentatie toegevoegd en verw oord in het rapport. LITERATUUR Bitter, P., 1986: Archeologisch bodemonderzoek in het bouwterrein van C&A Nederland aan de Haarlemmerstraat en Spijkerboorsteeg te Leiden, Bodemonderzoek in Leiden 1985, Brandenburgh, C.R. en E.D. Orsel, 2013: Onderzoeksagenda Archeologie en bouwhistorie Leiden, Leiden. Carmiggelt, A. en P. Schulte (eds.), 2002: Veldhandleiding Archeologie, SIKB-leidraad 1, Zoetermeer. Dijkstra, M.F.P. & C.R. Brandenburgh (red.), 2010: Leiden Aalmarktschool. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek naar 800 jaar bewoning langs de Oude Rijn, ter plaatse van het voormalige St.-Catharinagasthuis, Leiden (Bodemonderzoek en Bouwhistorie in Leiden 1). Grimme, A.H., 2016, Eisen aan aanlevering van bouwhistorische vondsten en documentatie aan 2016, Leiden. Jansen, B., 2010: Fysisch-geografisch onderzoek naar de restgeul van de Oude Rijn, in: M.F.P. Dijkstra & C.R. Brandenburgh (red.): Leiden Aalmarktschool. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek naar 800 jaar bewoning langs de Oude Rijn, ter plaatse van het voormalige St.- Catharinagasthuis, Leiden (Bodemonderzoek en Bouwhistorie in Leiden 1), Kistemaker, J.G.M., 1984: Archeologisch onderzoek op het terrein van de voormalige Hartebrugschool aan de Haarlemmerstraat in Leiden, Bodemonderzoek in Leiden 1983, Land, A.H., 1984: Laat dertiende-eeuws pottenbakkersafval uit Leiden, Bodemonderzoek in Leiden 1983, Orsel, E.D. & J. van Rooden, 2010: Bouwhistorische notitie en waardering Haarlemmerstraatblok, Leiden (Team M&A). Orsel, E.D. & C.R. Brandenburgh, 2011: het Aalmarktpoject, archeologisch en bouwhistorisch onderzoek in de wieg van de stad, Jaarverslag Team Monumenten & Archeologie 2012, Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek 2009; uitgave VROM/RGD, te raadplegen via Stenvert, R. & G. van Tussenbroek (red.), 2015: Inleiding in de bouwhistorie. Opmeten en onderzoeken van oude gebouwen, Utrecht. Suurmond-Van Leeuwen, H. 1979: Verslag over het jaar 1978, met inbegrip van de maanden november en december 1977, Bodemonderzoek in Leiden Vlist, E. van der, 2002: De stedelijke ruimte en haar bewoners, in: Maanen, R.C.J. van & J.W. Marsilje (red.) De geschiedenis van een Hollandse stad dl. 1,

15 BIJLAGE 1 Ligging onderzoeksgebied 15

16 BIJLAGE 2 Uitsneden uit historisch kaartmateriaal. Uitsnede uit de kaart van Bast uit Zie voor onderzoeksgebied de groene kaders. Uitsnede uit de kaart van Blaeu uit Zie voor onderzoeksgebied de groene kaders. 16

17 Uitsnede uit de kaart van Hagen uit Zie voor onderzoeksgebied de groene kaders. Uitsnede uit de kaart van Van Campen uit Zie voor onderzoeksgebied de rode kaders. 17

18 BIJLAGE 3 Eisen aan aanlevering van bouwhistorische vondsten en documentatie aan 2016 Depotbeheerder: Mw. A. H. Grimme werktijden: maandag, dinsdag, donderdag, vrijdag tussen 8.30 en uur Boisotkade 2a, 2311 PZ Leiden T: a.h.grimme@erfgoedleiden.nl Inleiding zet zich in voor het beheren en behouden van het erfgoed van Leiden, zowel boven als onder de grond. Een onderdeel daarvan is het bewaren van het volledig archeologisch archief (vondsten, monsters en documentatie) en bouwhistorische objecten. In 2004 is er een project gestart om het depot goed in te richten en een inventarisatie te maken van de inhoud. Dat project kon 10 maanden later afgerond worden. Er is nu bekend wat we hebben en waar het zich bevindt. Dit willen we graag zo houden. Daarom hebben wij eisen gesteld aan de aanlevering van vondsten en documentatie. Deze zijn vastgelegd in dit document. Algemene eisen. 1. accepteert alleen vondstmateriaal met de bijbehorende documentatie, dat voldoet aan de in dit document gestelde eisen, tenzij schriftelijk anders overeengekomen met. 2. Het complex van vondsten en bijbehorende documentatie (vondstdocumentatie en onderzoeksdocumentatie) is zodanig geadministreerd en ontsloten dat het geschikt is voor uitwerking op wetenschappelijk niveau. 3. Vondsten, monsters en verpakkingen worden schoon (vrij van vuil en stof) en vrij van schimmel en ongedierte aangeleverd (bijvoorbeeld door een behandeling van gammastraling, zuurstofreductie of vriesdrogen). Indien geconstateerd wordt dat vondsten, monsters en verpakkingen niet schoon en vrij van schimmels en ongedierte zijn aangeleverd, worden de kosten van schoonmaken en/of bestrijding van de schimmels en het ongedierte bij de uitvoerende ( = aanleverende) instantie in rekening gebracht. 4. heeft de bevoegdheid tot weigeren van deponering van de vondstcomplexen en bijbehorende documentatie als deze niet voldoet aan de in dit document gestelde eisen en eventueel op schrift gestelde aanvullende eisen, welke allen gelden op het moment van aanlevering. De uit de weigering voortvloeiende kosten zijn voor rekening van de toeleverende instantie. 5. Vondstcomplexen en bijbehorende documentatie worden compleet aangeleverd aan Erfgoed Leiden en Omstreken, tenzij schriftelijk anders overeengekomen met Erfgoed Leiden en Omstreken. Algemene proceseisen voor aanlevering van vondsten en documentatie 18

19 1. De uitvoerende instantie neemt bij de voorbereidingen van het bouwhistorische onderzoek contact op met de depotbeheerder ( en/of 2. De uitvoerende instantie stelt de onderzoeksidentificatie-gegevens schriftelijk (per ) ter beschikking aan het depot. 3. De onderzoeksidentificatie-gegevens bestaan uit de volgende variabelen: gemeentenaam, onderzoeksnaam (conform PvE), onderzoekscode (conform PvE), jaartal en de vier minimum x/y-coördinaten waarbinnen het onderzoek valt. 4. Er vindt een overdracht plaats van de planning. 5. De uitvoerende instantie geeft een indicatie over het soort en de hoeveelheid aan te leveren vondstmateriaal en documentatie. 6. De uitvoerende instantie neemt contact op met de depotbeheerder zodra de voorspellingen omtrent het soort en de hoeveelheid aan te leveren materiaal veranderen en zodra definitief duidelijk is welke hoeveelheid vondsten en documentatie aangeleverd wordt. 7. In overleg met de depotbeheerder wordt een moment van overdracht bepaald en de duur van de periode bestemd voor controle van de juistheid van de levering. 8. Op het in overleg met de depotbeheerder bepaalde moment van overdracht worden vondsten, vondstdocumentatie en onderzoeksdocumentatie aangeleverd bij Erfgoed Leiden en Omstreken. 9. De aanleverende instantie draagt zorg voor de aanwezigheid van voldoende menskracht voor het lossen en opslaan van de dozen met vondsten. 10. Voor de levering van bovenstaande wordt door een bewijs van ontvangst afgegeven. 11. Vervolgens wordt door de depotbeheerder het geleverde gecontroleerd op juistheid van levering. 12. Wanneer het aangeleverde niet aan de hier opgestelde eisen voldoet, neemt de depotbeheerder contact op met de aanleverende instantie om afspraken te maken over stappen die ondernomen dienen te worden om tot deponering over te kunnen gaan. 13. De aanleverende instantie levert de digitale gegevens aan. Specifieke eisen aan vondsten en monsters Eisen aan vondsten en monsters 1. Vondsten worden dusdanig geconserveerd aangeleverd, dat geen noemenswaardige achteruitgang zal plaatsvinden. 2. Vondsten worden alleen in geconserveerde toestand geaccepteerd. Uitzondering hierop is dat het materiaal 12 weken in quarantaine is geweest en aangetoond is dat er in die periode geen activiteiten van insecten en/of schimmels zijn aangetroffen (d.m.v. monstername en rapport). 3. Vondsten worden schoon, droog, geconserveerd, geordend en verpakt per vondstnummer aangeleverd. 19

20 Bij een verpakking met vondst(en) of monster(s) bevindt zich een waterbestendig vondstenkaartje van zuurvrij materiaal beschreven met watervaste, lichtechte inkt, waarop genoteerd staat: - Object/locatie - Adres - Gebouwdeel - Bouwlaag - Vondstnummer - Datum - Monster/vondstlocatie - Inhoud Kleine vondsten worden voorzien van een volledig ingevuld vondstkaartje en verpakt in zakken. Deze zakken worden geleverd door Minigrip (of een vergelijkbare leverancier). De zakken worden verpakt in dozen. De (type)dozen hebben een afmeting van: 48 x 48 x 17 en 48 x 24 x 17 cm en worden geleverd door: Cartonnagefabriek Succes, Aluminiumstraat 100, 2718 RA Zoetermeer. Het maximale gewicht van de dozen met inhoud mag niet meer wegen dan 10kg. Definitieve doosnummers worden door de depotbeheerder toegekend bij deponering. De zakken en dozen kunnen ook afgehaald worden bij ELO, neem hiervoor contact op met de depotbeheeder. Bij grote vondsten (vondsten die niet in de bovengenoemde dozen passen) contact opnemen met de depotbeheerder van ELO over hoe deze vondsten aan te leveren. Eisen aan documentatie De documentatie van bouwhistorisch onderzoek bestaat uit alle producten in analoge documenten en digitale bestanden uit de voorbereidingsfase, het eigenlijke veldonderzoek en de uitwerkingsfase. Tot de documentatie van het veldonderzoek behoren: 1. veldwerk 2. tekeningen 3. foto's, dia's of ander beeldmateriaal van het veldonderzoek en vondsten Tekeningen Analoge tekeningen dienen genummerd en geordend aangeleverd te worden, formaat: maximaal A0. Foto's en dia's Foto s en dia s dienen genummerd en geordend aangeleverd te worden. Zie bijlage. Voor digitale foto s gelden geen extra eisen, voor gedigitaliseerd beeldmateriaal wel, zie voor specificaties Digitale documentatie. Digitale documentatie Algemeen Alle documentatie die digitaal bewerkt of beschikbaar is, dient aangeleverd te worden. De digitale onderzoeksdocumentatie wordt eveneens genummerd en geordend aangeleverd, conform de in de hier aanvullende geformuleerde specifieke eisen. De digitale gegevens worden waar mogelijk verstuurd (de gebruikte methode overleggen met de depotbeheerder) naar a.h.grimme@erfgoedleiden.nl. 20