Monitoring vleermuizen Landgoed Kernhem

Transcriptie

1 Monitoring Landgoed Kernhem 2010 Monitoring vleermuizen Landgoed Kernhem Deel 3 van een langlopende monitoring van vleermuizen op het landgoed Kernhem en het Edese bos H. J. Huitema 3 februari 2011 (rapport definitief) Rapport van de Zoogdiervereniging In opdracht van Gemeente Ede, afd. Ruimtelijke ordening en beheer

2

3 Monitoring Landgoed Kernhem 2010 Monitoring vleermuizen landgoed Kernhem 2010 Rapport nr.: definitief Datum uitgave: 3 februari 2011 Auteur: Foto s: Productie Gegevens opdrachtgever: Drs. H.J. Huitema H.J. Huitema Zoogdiervereniging Bezoekadres: Toernooiveld ED Nijmegen Postadres: Postbus GA Nijmegen Tel.: info@zoogdiervereniging.nl Gemeente Ede, afd. Ruimtelijke ordening en beheer Contactpersoon opdrachtgever C. van Rijswijk Oplage 2 Dit rapport kan geciteerd worden als: Huitema, H.J., Monitoring Landgoed Kernhem en Edese Bos Rapport Zoogdiervereniging, Nijmegen. De Stichting VZZ, onderdeel van de Zoogdiervereniging, is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van de Zoogdiervereniging; opdrachtgever vrijwaart de Stichting VZZ voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en de Zoogdiervereniging, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Zoogdiervereniging

4 INHOUDSOPGAVE Samenvatting... 3 Dankwoord... 4 Doelstelling... 6 Methode... 7 Algemeen... 7 Verblijfplaatsen... 7 Vliegroutes... 7 Fourageergebieden... 7 Paarverblijfplaatsen... 8 Winterverblijfplaatsen / holle bomen... 8 Resultaten... 9 Conclusie / discussie Aanbevelingen Aandachtpunten voor vervolgonderzoek Literatuur

5 Samenvatting In de periode januari 2010 tot en met september 2010 is vleermuisonderzoek uitgevoerd in het kader van een langlopende monitoring op het landgoed Kernhem en in een deel van het Edese Bos. Daarbij zijn volgens een standaard methode zoals in 1999, 2006 en 2008 eerder is uitgevoerd, van de voorkomende soorten, vliegroutes, zomerverblijfplaatsen, kraamverblijfplaatsen, paarverblijfplaatsen en winterverblijfplaatsen in kaart gebracht. Waargenomen soorten zijn gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis, rosse vleermuis, laatvlieger, watervleermuis en gewone grootoorvleermuis. Onderstaande tabel vat de resultaten samen. Soort Aantalsschatting Zomerverblijfplaats Paar/baltsplaats Vliegroute Winterverblijf Gewone dwergvleermuis Ruige dwergvleermuis Rosse vleermuis Laatvlieger nvt + - Watervleermuis nvt + - Gewone grootoorvleermuis Vergelijking met voorgaande jaren Opmerkelijk was het geheel ontbreken van waarnemingen van de ruige dwergvleermuis. De groep watervleermuizen is verdeeld over (minstens) 2 verblijfplaatsen waarvan er één is gelokaliseerd. Overigens zijn er geen grote veranderingen In de discussie worden de resultaten van het onderzoek beschouwd in het licht van enkele ontwikkelingen in het onderzoeksgebied (gefaseerde kap Doolhoflaan, ontwikkeling van het voorzieningencluster, verbreding van de N224 en de herinrichting van de wijk Veldhuizen). 3

6 Dankwoord Met dank aan Peter Bloemhart, Emilie de Bruijkere, Eva Damen, Philip-Jan Ramondt, Kees-Jan Schilstra en Wiebe Verbaan voor hun bijdrage aan het veldwerk. 4

7 Inleiding Sinds 1978 is een groot deel van de Doolhoflaan aangewezen als vleermuizenreservaat. Deze is ingesteld ter compensatie van de kap van bomen bij de aanleg van de nieuwe Lunterseweg. In de praktijk betekent de reservaatstatus dat de bomen zolang mogelijk gehandhaafd blijven ten behoeve van de er voorkomende vleermuizen. In 2004 is deze status overgenomen als bestemming in het Bestemmingsplan Landgoed Kernhem. Om de vinger aan de pols van het vleermuizenreservaat te houden heeft Gemeente Ede, afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer aan de Zoogdiervereniging VZZ gevraagd om een monitoringprogramma voor vleermuizen op te zetten naar het gebruik van het Landgoed Kernhem en een deel van de Doolhoflaan in het Edese Bos. Dit rapport geeft de resultaten van de derde tevens laatste ronde van dit meerjarig montitoringproject. 5

8 Doelstelling Doelstelling is het volgen van de ontwikkeling van de vleermuispopulaties op en nabij het Landgoed Kernhem en het Edese Bos. Op basis van de verzamelde informatie dienen de (mogelijk negatieve, lange-termijn) effecten van landschappelijke ingrepen op vleermuizen, beoordeeld te kunnen worden. Tevens dient inzicht verkregen te worden in de eventuele noodzaak om specifieke maatregelen te nemen ( vinger aan de pols houden ). Het onderzoek maakt inzichtelijk wat de effecten zijn van de voorgenomen en reeds uitgevoerde plannen en projecten met betrekking tot beheer in het landgoed en ruimtelijke ontwikkelingen buiten het landgoed op de aanwezige vleermuispopulaties. Voor de vleermuizen zijn de volgende indexen van belang: 1. Aantal vleermuizen per soort dat gebruik maakt van vliegroutes (en ligging daarvan) van en naar de vaste verblijfplaatsen in zomer en najaar; 2. Aantal vleermuizen per soort dat gebruik maakt van vaste verblijfplaatsen (zomer- kraam, paar- en winterverblijfplaatsen; 3. Begrenzing van belangrijke foerageergebieden (met concentraties jagende vleermuizen) per soort. Doel van het monitoringsonderzoek is per meting de verandering in het gebruik door vleermuizen van de hierboven vermelde parameters vast te leggen. 6

9 Methode Algemeen In de onderzoeksperiode van januari september 2010 zijn 12 bezoeken gebracht. Tabel 1 geeft een overzicht van de gemaakte bezoeken. Het onderzoek is overigens uitgevoerd volgens de standaardmethode zoals beschreven in de rapportage van de eerste ronde (Huitema & Jansen, 2007). Datum Periode Aard onderzoek Weer 20-1 overdag controle boomholten n.v.t avond balts grootoorvleermuis C, 2Bft, half bewolkt 18-5 avond vliegroutes, foerageergebieden 10-7 C, 1 Bft, onbewolkt 6-6 avond vliegroutes, foerageergebieden C, 1 Bft, zwaar bewolkt 17-6 ochtend vliegroutes, verblijfplaatsen C, 1Bft, onbewolkt 30-6 ochtend vliegroutes, verblijfplaatsen 13-9 C, 1Bft, onbewolkt 7-7 ochtend vliegroutes, verblijfplaatsen 12-9 C, 0Bft, onbewolkt 27-7 avond telling vliegroute watervleermuizen C, licht bewolkt 3-8 ochtend vliegroutes, verblijfplaatsen 10-8 C, 0Bft, mist 18-8 avond/nacht vliegroutes, (paar)verblijfplaatsen C, 1Bft, half bewolkt 25-8 ochtend paarverblijfplaatsen C, 2Bft, zwaar bewolkt 6-9 ochtend paarverblijfplaatsen 10-9 C, 3Bft, half bewolkt Tabel 1 Overzicht bezoeken monitoring 2010 Verblijfplaatsen Om verblijfplaatsen van vleermuizen in bomen te vinden werden in de periode (vanaf ca 60 min) vóór zonsopkomst vleermuizen op vliegroutes teruggevolgd. Vleermuizen op vliegroute vertonen een rechtlijniger vlucht en maken een regelmatiger sonar geluid dan jagende dieren. Bij hun verblijfplaats maken ze, alvorens ze daadwerkelijk invliegen, enkele rondvluchten bij de invliegopening wat bij meerdere dieren leidt tot een zwerm die zowel op zicht als met de batdetector van enige afstand is waar te nemen. Eén verblijfplaats (op de Doolhoflaan) werd gelokaliseerd op basis van het geluid dat dieren maakten in de avond vlak voor het uitvliegen. Vliegroutes Op 28 april, 18 mei, 6 juni en 27 juli zijn watervleermuizen en laatvliegers op vliegroute over de Doolhoflaan geteld. Op 27 juli is met 3 personen op drie plaatsen op de Doolhoflaan de vliegroute van de watervleermuizen simultaan geteld. Fourageergebieden Bij alle bezoeken zijn de jagende dieren (te herkennen aan feeding buzzes ) in kaart gebracht. Daarbij is aantekening gemaakt van plaatsen waar meerdere tegelijk en bij meerdere bezoeken jaagden. 7

10 Paarverblijfplaatsen Er zijn vier soorten vleermuizen waarvan paarverblijven kunnen worden opgespoord aan de hand van baltsgedrag. Voor de Gewone grootoorvleermuis valt de piekperiode van de balts in het voorjaar. Bij de voorjaarsbezoek op 28 april 2010 werd met name gelet op de luide ratelende sonar die grootoorvleermuizen maken tijdens de balts. Rosse vleermuizen, en beide dwergvleermuizen vertonen baltsgedrag in de nazomer / najaar. Rosse vleermuizen met name in augustus waarbij mannelijke dieren luide piepende geluiden maken vanuit boomholten. In de nacht en met name ochtend kunnen zich kleine groepjes vrouwtjes rond de paarboom verzamelen die van grote afstand luide sociale geluiden maken. Omdat de roepactiviteit van rosse vleermuizen in de ochtend het hoogste is zijn bezoeken in nazomer najaar in de ochtend uitgevoerd. Beide dwergvleermuizen vertonen een piek in baltsactiviteit in september. De Gewone dwergvleermuis vliegt roepend in zijn paarterritorium. De Ruige dwergvleermuis roept meestal van af een vaste plek op een boomstam. Winterverblijfplaatsen / holle bomen Op 20 januari en 9 februari is een boomholteinspectie uitgevoerd met een boomcamera. Alle bomen op de Doohoflaan tussen Huis Kernhem en de spoorlijn en de Veense laan zijn uitwendig bekeken op aanwezigheid van holten en scheuren. In totaal zijn 15 bomen geïnspecteerd met de boomcamera. 8

11 Resultaten Tabel 2 geeft een samenvattend overzicht van de resultaten. Soort Aantalsschatting Zomerverblijfplaats Paar/baltsplaats Vliegroute Winterverblijf Gewone dwergvleermuis Rosse vleermuis Laatvlieger nvt + - Watervleermuis nvt + - Gewone grootoorvleermuis Tabel 2 Resultaat overzicht Er zijn 6 verschillende soort waargenomen. Alleen van de rosse vleermuis en watervleermuis zijn zomerverblijfplaatsen gevonden. De in de tabel vermelde aantallen betreffen een grove schatting op basis van aantal dieren op vliegroute en / of aantal zwermende of jagende dieren. 9

12 Tabel 3 geeft het totaaloverzicht van door vleermuizen gebruikte bomen Nr. Boomsoort Vleermuissoort Type verblijf Vinddatum Bezetting 2010 Telling / bezet Bijzonderheden Gemerkt 1 Beuk Rv Zv (12) Gat in gedeeltelijk dichtgegroeid + 2 Beuk Wv Kv (33) (32) (33) Beuk Rv Zv (18) Eik Rv Zv (4) Halfdood + Pv Beuk Rv Pv Onduidelijk of deze anno 2006 gekapt is - 6 Beuk Rv Pv/Zv Pv Pv (?) Zv - - Zwermgedrag, s nachts + 7 Beuk Rv Pv Dood. In 2006 alleen stomp over + 8 Beuk? Rv Pv Yperselaan - 9 Beuk Rv Pv/Zv Pv Pv (?) Zv (17) (10) - - Gepost, niet uitvliegend + 10 Beuk Rv Zv/Pv Pv Zv Pv? - Geluid uit de boom Geluid uit de boom overdag 11 Beuk Rv Pv ? Pv Pv? Geluid uit de boom overdag 12 Eik Rd Pv Pv Eik Rd Pv Pv Beuk Rv Zv Zv Zwermgedrag rond dode beuk - 15 Eik Rv Pv Slingerboslaan - 16? Rv Pv Zwermgedrag, s nachts - 17? Rv Pv Eik Rd Wv (1) - 19 Beuk Rv Wv (6) (>8) 20 Beuk Rv Zv/Pv In 2009 zomerverblijf, in 2010 paarverblijf - 21 Beuk Wv Zv Niet geteld - Tabel 3 Overzicht verblijfplaatsen Legenda Vleermuissoort Type verblijf Rv = Rosse vleermuis Zv = zomerverblijf Wv = Watervleermuis Kv = kraamverblijf Rd = Ruige dwergvleermuis Pv = paarverblijf Wv= winterverblijfplaats + 10

13 1 Kaart 1 Overzicht van verblijfplaatsen op de laan van landgoed Kernhem Bezet in 2010 Bezet in voorafgaande jaren 11

14 Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) kaart 2 De gewone dwergvleermuis is over het gehele onderzoeksgebied jagend waargenomen. Van deze algemene soort zijn niet alle waarnemingen genoteerd waardoor de kaart een vertekend beeld geeft van het voorkomen van deze soort. Opvallend was het vrijwel geheel ontbreken van waarnemingen in het Edese bos. Over de Doolhoflaan loopt een kleine vliegroute van ca dieren in oostelijke richting (geteld op 6 juni). Er zijn op twee plaatsen baltsende gewone dwergvleermuizen waargenomen. Kaart 2 Waarnemingen gewone dwergvleermuis vliegroute 12

15 Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) kaart 3 In de zomer van 2009 zijn uit een boom op de Doolhoflaan 18 uitvliegende rosse vleermuizen geteld (Kees-Jan Schilstra mond. med.) (boom nr 20). In de avond van 6 juni vlogen rond zonsondergang twee rosse vleermuizen op 30 m hoogte in WNWrichting over het terrein van de NUON. Dit duidt op een zomerverblijf in de nabijheid in oostelijke richting. Vlak voor zonsopkomst op 7 juli vloog één dier laag over de wei ten noord van de NIZO in noordelijke richting. Het betreft waarschijnlijk een dier op vliegroute naar zijn verblijf. Dit verblijf is niet gevonden. In de avond van 27 juli werden kort voor zonsondergang piepende geluiden waargenomen uit een beuk op de Doolhoflaan. Diezelfde avond werden daar 10 uitvliegende rosse vleermuizen geteld. Het betreft de beuk die ook in voorgaande jaren bezet was (nr 9). Op 6 september werd bij dezelfde boom een roepend exemplaar gehoord. In de ochtenden van 18 en 25 augustus en 6 september zijn in totaal ca. 14 baltsplaatsen van rosse vleermuizen geteld. Slechts 3 bomen daarvan kon exact worden gelocaliseerd; een beuk in de Veense laantje (nr 6) en twee op de Doolhoflaan (nr 20 en een dode beuk). Aan de oostzijde van de Apeldoornseweg is niet systematisch gezocht. Daar werd in de avond van 28 augustus één roepende rosse waargenomen. In het Edese bos ten westen van de Apeldoornseweg werden op twee locaties roepende rosse vleermuizen waargenomen. In het noordelijke deel werden van een plek 7 verschillende roepende dieren gehoord. Op 20 januari werd een groepje overwinterende rosse vleermuizen geteld in dezelfde beuk (in het Veense laantje) als vorig jaar. In een gat op ca 1.5 m hoogte werden ruim 8 dieren geteld. Vermoedelijk zaten er hogerop in de holte meer dieren Kaart 3 Waarnemingen rosse vleermuis Winterverblijf vliegroute 7 gebied baltslocaties (aantal) 13

16 Foto 1 Winterslapende rosse vleermuis in beuk Veense laantje. Foto van spiegeltje in holte (snuit) Foto 2 Spechtegat beuk Doolhoflaan Waar in zomer uitvliegers zijn geteld. In 2010 paarverblijf. Foto 3 groepje rosse vleermuizen in paarverblijf Veense laantje 14

17 Laatvlieger (Eptesicus serotinus) kaart 4 In de avond van 18 mei werden 35 op vliegroute passerende laatvliegers waargenomen ter hoogte van het spoor. Op dezelfde avond jaagden 10 dieren ten oosten van het spoor op het terrein van de NUON, waarschijnlijk op zwermende (mei) kevers). Het grootste aantal op vliegroute passerende laatvliegers werd waargenomen op 6 juni. Er vlogen vanaf een kwartier tot driekwartier na zonsondergang 70 dieren in oostelijke richting over het spoor. De dieren konden (net als in 2008 tot aan de N224) worden teruggevolgd. Er is geen poging gedaan de verblijfplaats van de dieren op te sporen. In het Edese bos is slechts één jagende laatvlieger waargenomen. Kaart 4 Waarnemingen laatvlieger vliegroute 15

18 Watervleermuis (Myotis daubentonii) kaart 5 Het grootste aantal op vliegroute waargenomen watervleermuizen is 35. De vliegroute is niet in westelijke richting naar de jachtgebieden gevolgd. In oostelijke richting vertakt de vliegroute. In het zuidelijk deel werd in de nabijheid van de Otterlose weg in de ochtend van 3 augustus nog een passerende watervleermuis waargenomen wat er op lijkt te duiden dat een deel van de groep aan de overzijde (oostzijde) van de Apeldoornseweg weg verblijft. In de ochtend van 17 juni werd een groepje zwermende dieren rond een beuk in het Edese bos ten westen van de Otterlose weg waargenomen. Het aantal dieren werd geschat op Opnamen bevestigen dat het hier om watervleermuizen gaat (zie fig. 1) Kaart 5 Waarnemingen watervleermuizen Vliegroute 35 aantal passerende dieren op vliegroute Fig. 1 Sonogram watervleermuis bij verblijfplaats Typische sigmoide curve met piekfrequentie op 42 khz 16

19 Grootoorvleermuis (Plecotus auritus) kaart 6 In de ochtend van 30 juni werden op drie plaatsen grootoorvleermuizen waargenomen. Ten westen van huis Kernhem een jagend dier. Ten oosten van de Apeldoornseweg weg werden gedurende ruim een half uur groepjes grootoren waargenomen die al zwermend door het bos vlogen. De dieren maakten daarbij veel sociale geluiden (zie sonogram fig 2). Dit duidt op de nabijheid van een verblijfplaats. De verblijfplaats is niet gevonden. Kaart 6 Waarnemingen grootoorvleermuizen Fig. 2 Sonogram sociale geluiden grootoorvleermuis 30 juni. Duidt op de nabijheid van een verblijfplaats. FM sweeps van khz met duidelijke harmonische. 17

20 Kraam en zomerverblijfplaatsen Er zijn zomerverblijfplaatsen gevonden van de rosse vleermuis en watervleermuis. Er is zomerverblijfplaats van rosse vleermuizen gevonden op de Doolhoflaan (ca. 8 dieren). Er zijn aanwijzingen voor nog twee andere zomerverblijfplaatsen van rosse vleermuizen. (In 2009 is een zomerverblijfplaats met 18 rosse vleermuizen gevonden op de Doolhoflaan) Er is een verblijfplaats gevonden van watervleermuizen in het Edese bos. De vliegroute duidt op aanwezigheid van nog een verblijfplaats zuidelijker, mogelijk aan de oostzijde van de Apeldoornseweg. Paarverblijfplaatsen Er zijn paarverblijfplaatsen gevonden van de rosse vleermuis. Het gaat om 14 baltslocaties / paarverblijven. Daarvan is op drie locaties de boom gevonden waar de dieren in verbleven. Vliegroutes Er zijn vliegroutes gevonden en geteld van gewone dwergvleermuis, laatvlieger, en watervleermuis. Er zijn enkele rosse vleermuizen op vliegroute waargenomen. De gewone dwergvleermuis heeft een kleine vliegroute van maximaal 10 dieren in oostelijke richting over de Doolhoflaan bij het spoor. De laatvlieger heeft een vliegroute van ruim 70 dieren die vanuit de noordrand van Ede, over de Nizolaan over de Doolhoflaan in oostelijke richting over het spoor loopt. De rosse vleermuis vliegt vanuit zijn verblijf snel hoog over het landschap. Daarom zijn er van deze soort alleen diffuse routes waarneembaar. Er zijn op twee plaatsen rosse vleermuizen waargenomen die in de schemering van of naar hun verblijf vlogen. Foerageergebieden Het fourageergebied van watervleermuizen is dit jaar niet bezocht. Laatvliegers en dwergvleermuizen jagen over de gehele laan met de nadruk op het oostelijk deel. Winterverblijven Er is één winterverblijf van ca 10 rosse vleermuizen gevonden in het Veense laantje. 18

21 Conclusie / discussie Volledigheid van het onderzoek Dit jaar is niet nader gekeken naar de foerageergebieden van watervleermuizen. Daardoor is niet duidelijk of de watervleermuizen nog gebruik maken van dezelfde waterpartijen als voor de ingrepen aldaar. Het boomcameraonderzoek is dit jaar alleen uitgevoerd op de Doolhoflaan en het Veense laantje. Vergelijking met het vorige periode is daardoor moeilijk. Het totale onderzoek gebied is hiermee wel volledig onderzocht (potentie van boomholtes). Voor algemene opmerkingen betreffende de volledigheid van het onderzoek worde verwezen naar de deelrapportage van het onderzoek in 2008 (Huitema, 2009). Vergelijking met voorgaande jaren In de jaren 70 en 80 is er door Dhr. Stel van de Gemeente Ede een uitgebreid onderzoek uitgevoerd naar rosse vleermuizen op het landgoed Kernhem middels vleermuiskasten. Het zou interessant zijn om ook de resultaten van die monitoring nog eens te vergelijken met de huidige situatie. Zomerverblijfplaatsen Soort Rosse vleermuis 2 (24) 3 (18) - 3 (?) 2 (17) 1 (8) Watervleermuis 1 (34) 1 (33) 1 (32) 31 - (45) 1 Grootoorvleermuis 1 (?) Tabel 4 Vergelijking zomerverblijfplaatsen met voorgaande jaren Paarverblijfplaatsen Soort Rosse vleermuis (6) 1 (7) Ruige dwergvleermuis (4) - - Gewone dwergvleermuis Tabel 5 Vergelijking paarverblijfplaatsen met voorgaande jaren Vliegroutes Soort Rosse vleermuis Laatvlieger geen - 45 (10) Gewone dwergvleermuis Watervleermuis Tabel 6 Vergelijking vliegroutes met voorgaande jaren Winterverblijfplaatsen Soort Rosse vleermuis - 6 ±10 Ruige dwergvleermuis Tabel 7 Vergelijking winterverblijfplaatsen met voorgaande jaren 19

22 Ontwikkelingen en bedreigingen Onderzoek vleermuizen Kernhem en omgeving Links: Oude vleermuiskast in de zeventiger jaren vorige eeuw gebruikt voor onderzoek vanuit Universiteit Utrecht (Doolhoflaan) Rechts: Moderne houtbetonnen vleermuiskast gebruikt voor onderzoek vanuit het NIOO (Edese bos) Sinds de jaren 50 wordt op de Doolhoflaan onderzoek gedaan naar vleermuizen. Vanuit de Universiteit Utrecht waren het de heren Sluiter en van Heerdt die de eerste vleermuiskasten ophingen en middels nationaal ringonderzoek gegevens over trekbewegingen van rosse vleermuizen verkregen. Na de instelling van het vleermuizenreservaat in 1978 werden vleermuiskasten opgehangen en gemonitord onder leiding van Dhr. Stel. Dit onderzoek liep door tot in de jaren 80. Eind tachtiger jaren is door de Stichting Vleermuisbureau de eerste inventarisatie met batdetectors uitgevoerd. Systematisch onderzoek naar vleermuizen op en rond Kernhem is vervolgens uitgevoerd door de Zoogdiervereniging. In 2007 is door Arcadis en Bureau Natuurbalans vleermuisonderzoek uitgevoerd op Kernhem in het kader van een natuurtoets voor Ede noord. In 2010 is een start gemaakt met ecosysteemonderzoek door het NIOO (Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek). Het systeemecologisch onderzoek vanuit het NIOO heeft plaats in delen van het Edese bos. Dit onderzoek zal geen gegevens opleveren over veranderingen in de toestand van het vleermuizenreservaat. Periode / jaar organisatie Opmerkingen Rond 1950 RUU, Sluiter & v. Heerdt Ringonderzoek rosse vleermuis Gemeente Ede, Dhr. Stel Kasten monitoring rosse vleermuis 1989 Stichting Vleermuisbureau batdetectorinventarisatie 1997 STL / VZZ Batdetectorinventarisatie i.k.v. Fleurig 1999 Zoogdiervereniging VZZ Vooronderzoek langlopende monitoring 2001 Zoogdiervereniging VZZ Batdetectoronderzoek i.k.v. woningbouw Kernhem 2006 Zoogdiervereniging VZZ Batdetector monitoring I 2008 Zoogdiervereniging VZZ Batdetector monitoring II 2009 Arcadis Natuurtoets Ede-Noord (o.a. batdetectoronderzoek) 2010 Zoogdiervereniging VZZ Batdetector monitoring III 2010 NIOO Ecosysteemstudie; voedselecologie Tabel 8 Overzicht vleermuisonderzoek Landgoed Kernhem en omgeving 20

23 Het verdient aanbeveling om de ontwikkelingen op Doolhoflaan en belendende lanen en bospercelen te volgen middels een aparte monitoring. Kap Doolhoflaan Begin november 2010 zijn 16 bomen op de Doolhoflaan tussen huis Kernhem en de spoorlijn gekapt. Deze kap maakt deel uit van de gefaseerde verjonging van de Doolhoflaan in de komende jaren. Deze kap is voorbereid door bureau Natuurbalans. De kap betrof om 13 dode of nagenoeg dode bomen en 3 bomen met een sterk verminderde conditie. Voor de kap van deze bomen is een ontheffing (FF-wet art. 75) aangevraagd. Er is een positieve afwijzing afgegeven op 4 oktober Ontheffing is niet nodig mits gewerkt wordt volgens voorgestelde maatregelen (zie bijlage). Impressie van de Doolhoflaan (links voor de kap rechts na de kap) 21

24 Op het moment van het schrijven van dit rapport is geconstateerd dat in afwijking van het protocol voor de kap er nog geen nieuwe bomen zijn geplant, en geen vleermuiskasten zijn geplaatst. Afwezigheid van het nieuwe plantgoed zal naar verwachting niet tot barrièrewerking voor de passerende watervleermuizen op vliegroute leiden omdat de begroeiing aan de noordzijde van de laan nog intact is. Het verdient aanbeveling om vleermuiskasten zo spoedig mogelijk doch uiterlijk medio juli te plaatsen. Bij toekomstige kapwerkzaamheden is het van belang een ononderbroken begroeiing te garanderen om de vliegroute van watervleermuizen intact te houden. Het verdient aanbeveling de reactie van watervleermuizen op deze ingrepen te volgen door monitoring. Het Nieuwe Landgoed In het westelijk deel van het onderzoeksgebied wordt Het Nieuwe Landgoed ontwikkeld. Deze ontwikkeling voorziet in de aanleg van een voorzieningencluster welke de N224 overbrugt en woningbouw. Van deze woningbouw is het Carré reeds gerealiseerd (zie foto p 23). Deze ontwikkeling vormen naar verwachting een bedreiging voor de voorkomende vleermuizen. De bedreiging geldt specifiek voor: - vliegroute watervleermuizen; een deel van de vliegroute van watervleermuizen die hun verblijf in het oosten (nabij de Apeldoornseweg) hebben loopt door het Veense laantje en vervolgens over de N224 naar de wateren in de wijk Veldhuizen. Wat het belang is van dit deel van de vliegroute voor de betreffende kolonie is niet bekend. - paarplaatsen rosse vleermuis; jaarlijks zijn tenminste twee beuken in gebruik als paarverblijf voor rosse vleermuizen. Toenemende verlichting en recreatiedruk zal naar verwachting een negatieve invloed hebben op het gebruik als paargebied. - paarplaatsen grootoorvleermuis; bovenstaande geldt in nog hogere mate voor de grootoorvleermuis waarvan zich paarplaatsen op het Veense laantje zouden bevinden. Deze zeer lichtgevoelige soort zal door de toekomstige ontwikkelingen lokaal zeker verdwijnen. Ter mitigatie van de genoemde verstoringen worden de volgende maatregelen voorgesteld: - aanleg vegetatie tussen Veense laantje en Carré ter beperking van de lichtverstoring - beperking van het gebruik van het Veense laantje - in kaart brengen van de oversteekplaatsen van watervleermuizen over de N224 en creëren van hop-overs op die plaatsen 22

25 Boven Ontwerp van Het Nieuwe Landgoed, links het voorzieningencluster van de wijk Kernhem, rechts boven Het Carré, Veense laantje, Onder Het Veense laantje (links) met op korte afstand daarvan de woningbouw van de wijk Kernhem (Het Carré rechts) 23

26 Verbreding N224 In 2009 is de N224 tussen A30 en het Laarwoud verdubbeld. In 2011 wordt gestart met de verdubbeling tussen Laarwoud en Het Nieuwe Landgoed. Ter hoogte van deze verbreding zal een deel van de bomen ter weerszijde van de N224 verdwijnen. Deze ingrepen zullen een barriere vormen voor eventuele watervleermuizen die ter plaatse de N224 oversteken op hun vliegroute naar de wateren in de wijk Veldhuizen. Het is niet bekend van welk belang dit deel van de vliegroute is voor de aanwezige populatie. Informatieborden over de verbreding van de N224 ter hoogte van de geplande ingreep - Het verdient aanbeveling de oversteekplaatsen van watervleermuizen over de N224 in kaart te brengen en het belang van de oversteekplaatsen ter hoogte van de genoemde verbreding voor de vliegroute als geheel te onderzoeken - Indien dit deel ingebruik is als vliegroute dient verlichting na zonsondergang tijdens de werkzaamheden te worden beperkt of afgeschermd - Ter hoogte van de oversteekplaatsen dienen hop overs te worden gecreerd (of andere voorzieningen waardoor watervleermuizen ongehinderd hun jachtgronden kunnen bereiken. Herinrichting wijk Veldhuizen De naoorlogse wijk Veldhuizen A wordt opnieuw ingericht. De voor vleermuizen meest relevante ingrepen hebben betrekking op de waterpartijen. De meest noord-oostelijke vijver is in 2010 gedeeltelijk gedempt (overigens midden in het vliegseizoen van de vleermuizen zonder FF-wet ontheffing voor de verstoring van de watervleermuizen). Hierdoor is een belangrijk deel van het jachtgebied van de watervleermuizen verloren gegaan. Het resterende deel van deze vijver zal door verlichting van de woontoren minder of geheel ongeschikt worden als jachtgebied voor watervleermuizen. Overblijft de vijver aan de Proosdijerveldweg en de smalle wateren in de wijk. De geschikt- Plankaart Veldhuizen A waarop de wateren. De rode pijl wijst naar de vijver rond de woontorens welke door verlichting voor de watervleermuizen ongeschikt wordt. De groene pijlen wijzen naar de resterende jachtgebieden welke geschikt blijven mits niet of spaarzaam verlicht. 24

27 heid van deze wateren is afhankelijk van de bereikbaarheid via spaarzaam verlichte route en verlichhting op de wateren zelf. Het is niet duidelijk of er genoeg foerageergebied overblijft voor de duurzame instandhouding van de populatie watervleermuizen en of de wateren voldoende goed bereikbaar zijn nu de verbinding met de noord-oostelijke vijver is verdwenen. - verlichting in de nabijheid van de waterpartijen die als jachtgebied van de watervleermuis fungeren dient te worden voorkomen of beperkt. Indien verlichting in verband met openbare veiligheid noodzakelijk is heeft vleermuisvriendelijke verlichting (bijvoorkeur amberkleurig, niet groen) de voorkeur. - zorgvuldig beheer van de bestaande vliegroutes van watervleermuizen naar de jachtgebieden in Veldhuizen. - Het creeren van een waterpartij ten noorden van de N224 (bij de Hanenburg of in de oostelijk gelegen bossen) zou een oplossing kunnen bieden voor het gebrek aan geschikt en bereikbaar jachtgebied (zie ook Huitema & Verboom, 1999). 25

28 Aanbevelingen Beperking van de verlichting bij het crematorium aan de Slingerboslaan (zie ook Huitema, 2008) Garanderen van doorgaande begroeiing bij toekomstige kapwerkzaamheden op de Doolhoflaan om de vliegroute van watervleermuizen intact te houden. Aanleg van een opgaande begroeiing tussen het Carré en het Veense laantje ter buffering van licht en geluid Beperking van de betreding van het Veense laantje Creëren van hopovers op de oversteekplaatsen van watervleermuizen met de N224 Beperking van de verlichting op de wateren in en rond de wijk Veldhuizen Zorgvuldig beheer van bestaande vliegroutes van watervleermuizen Het creeren van hop-overs (of andere passages) voor watervleermuizen over de N224 Aandachtpunten voor vervolgonderzoek (Zie ook aanbevelingen voorgaande rapportages). Volgen van de bezetting van vleermuiskasten op de Doolhoflaan en elders in het Edese bos (K. Spoelstra) Systematisch onderzoek in het Edese bos aan de oostzijde van de Apeldoornseweg Volgen van de loop van de vliegroute en monitoring van de aantalsontwikkelingen van de watervleermuis na de uitvoering van de ingrepen in het westelijk deel van het onderzoeksgebied (verbreding N224, voorzieningencluster, herinrichting Veldhuizen) Monitoring van met name verblijfplaatsen van rosse vleermuizen en passerende watervleermuizen op vliegroute op de Doolhoflaan tussen huis Kernhem en spoorlijn. In kaart brengen van de exacte vliegroutes van watervleermuizen in de richting van Veldhuizen in verband met de passage van de N224 26

29 Literatuur Huitema, H Vleermuizen van de woningbouwlocatie Kernhem in VZZ rapport p Huitema, H. & B. Verboom, Vleermuizen Landgoed Kernhem in 1999; aanzet voor monitoringonderzoek. Rapportnummer Stichting vleermuisbureau, Geleen. 24 p + 4 bijlagen Huitema, H. & F. v.d. Vliet, Vleermuisinventarisatie landgoed Kernhem en Edese Bos SVB Rapport Stichting Vleermuisbureau Geleen. 15 p + 6 bijlagen Huitema, H. & E. Jansen (2007). Monitoring vleermuizen Landgoed Kernhem Deel 1 van een langlopende monitoring vleermuizen op het landgoed Kernhem. Huitema, H. (2008). Monitoring vleermuizen Landgoed Kernhem Rapport Zoogdiervereniging Kleiberg, R., T. Brouwer & P. van Hoof (2007). Natuurtoets Ede-Noord. Arcadis, Natuurbalans, Limes-Divergens. Limpens, H.J.G.A., K. Mostert & W. Bongers, Atlas van de Nederlandse vleermuizen. Onderzoek naar verspreiding en ecologie. KNNV uitgeverij, Utrecht. 260 p Vliet, F. v.d. & G. Keyl, Vleermuizen in het gemeentelijk bosbezit. Een inventarisatie in opdracht van de gemeente Ede. Stichting Vleermuisonderzoek, Wageningen. 69 p 27

30 Bijlage Mitigerende maatregelen Doolhoflaan Direct vóórafgaand aan de kapwerkzaamheden worden de te kappen bomen geïnspecteerd op de aanwezigheid van vleermuizen. Dit vindt plaats onder begeleiding van een deskundige op het gebied van vleermuizen. Indien er holtes in gebruik zijn blijft de boom behouden. Het kappen van de bomen met (potentiële) verblijfplaatsen van vleermuizen wordt uitgevoerd buiten de overwinteringsperiode (november tot en met maart), kraamtijd (mei tot en met juli) en paartijd (augustus tot en met september) van vleermuizen. Dat betekent dat alleen gekapt wordt in de maand oktober. Er worden 13 dode of nagenoeg dode bomen (boomnummers 7, 30, 41, 47, 49, 51, 52, 53, 54, 58, 60, 63 en 71) en 3 bomen met een sterk verminderde conditie (boomnummers 55, 56, 57) gekapt. Aansluitend aan het rooien van deze bomen worden er groeiplaatsverbeterende maatregelen toegepast en worden er circa 49 nieuwe bomen (gewone eik en zomereik) teruggeplant in het stuk tussen boomnummers 48 en 61. Vliegroutes worden gebruikt van april tot en met november. In deze periode wordt ervoor gezorgd dat er geen grote gaten in de laan vallen door het kappen van meerdere bomen. Herplant van jonge bomen vindt zo snel mogelijk na de kap plaats. Eventueel worden geleidende schermen geplaatst die voor een korte periode de weggevallen bomen vervangen. De aan te planten bomen zullen zo oud en groot mogelijk zijn. De bomen hebben een stamomtrek van minimaal 30 centimeter en een hoogte van 6 tot 7 meter. Voor 8 bomen wordt kroonreductie toegepast (boomnummers 13, 24, 27, 28, 31, 42, 43, 57). Voor de overige bomen wordt onderhoudssnoei toegepast. Deze onderhoudssnoei bestaat voornamelijk uit het verwijderen van dood hout. Hierdoor kunnen, mede dankzij de groeiplaatsverbeteringen, een groot aantal bomen voor langere tijd worden gespaard en alternatieve verblijfplaatsen bieden aan vleermuizen, terwijl de veiligheid toch wordt gegarandeerd. Bomen met vaste rust- en verblijfplaatsen van vleermuizen worden zoveel en zo lang mogelijk gespaard, eventueel met boomondersteunende maatregelen. Het gaat hierbij minimaal om de bomen 24, 59, 62 en 68. Voor de overige bomen wordt jaarlijks inspectie uitgevoerd en eventueel onderhoudssnoei toegepast. Na zonsondergang mag de laan niet worden verlicht. Aangezien het te vervangen deel van de Doolhoflaan en de rest van de Doolhoflaan, door projectontwikkelingen in de omgeving, sterk onder druk komt te staan, wordt het complete Veens Laantje behouden, vrijgesteld van vroegtijdige kap en waarschijnlijk afgesloten voor publiek. In het te vervangen deel, alsmede in overige delen van de Doolhoflaan, worden vleermuiskasten opgehangen. De kasten worden in een zeer vroeg stadium opgehangen, ruim vóór de kapwerkzaamheden. Het exacte aantal kasten, het type kasten en de bevestigingsplaatsen wordt bepaald in overleg met de Zoogdierenvereniging. Om het effect van de kap tot een minimum te beperken, wordt de kap van de bomen gefaseerd uitgevoerd. De gekapte bomen worden in de laan achtergelaten als liggend dood hout. Dit hout is zeer waardevol voor diverse organismen. Er wordt een beheerplan of verjongingsplan opgesteld voor de Doolhoflaan en het Veens Laantje, om zo de laan ook op lange termijn veilig te stellen voor vleermuizen. Sinds 1999 loopt er op landgoed Kernhem een monitoring van vleermuizen. In 2010 zal officieel de laatste onderzoeksronde plaatsvinden. Gezien de ontwikkelingen in de Doolhoflaan, het Veens Laantje en de ontwikkelingen rondom het landgoed Kernhem wordt deze monitoring na 2010 voortgezet. 28