Archief van de Burgemeesters: peilboekjes en andere stukken betreffende de ontvangst van de impost op dranken, zout en het gemaal

Transcriptie

1 Archief van de Burgemeesters: peilboekjes en andere stukken betreffende de ontvangst van de impost op dranken, zout en het gemaal Algemene kenmerken Toegangsnummer: 5051 Periode: Archiefvormer Burgemeesters Inleiding Imposten Voor de reformatie In de loop van de Middeleeuwen werden voor de landsheer naast de opbrengsten van zijn domeinen de door de bevolking opgebrachte gelden steeds belangrijker. In verband met de oorlogvoering had hij recht op bijstand van zijn inwoners. Een andere heffing was het schot, die verbonden was aan de grond. Daarnaast had hij inkomsten uit boeten en uit zijn (lands)heerlijke rechten of regalia, zoals het windrecht, het visrecht, het veerrecht, tollen, en het recht van zwanendrift. Al deze betalingen zijn nog niet als belastingen op te vatten. Belastingen in eigenlijke zin ontstonden toen in de in de Middeleeuwen opkomende steden het stadsbestuur de eigen inwoners periodieke heffingen oplegden. Dit waren voornamelijk indirecte belastingen op verbruiksgoederen, de zogenaamde accijnzen. De stedelijke belastingen hadden tot doel om zowel aan de betalingen aan de landsheer te voldoen, als ook eigen uitgaven en voorzieningen te financieren: de eigen verdediging, onderhoud van wegen en gebouwen en de betaling van stedelijke ambtenaren. In ruil voor financiële bijstand ontvingen de steden van de vorst uitbreiding van hun privileges of het recht op inkomsten uit regalia (tol). Een gevolg hiervan is dat door deze overdracht en de verkoop of verpachting van domeinen de financiële positie van de landsheer zwakker werd. De bijdrage die door de landsheer van stad en platteland gevraagd werd, noemde men bede. Van een stad (met eigen voorrechten) werd haar aandeel in de bede op een vast bedrag gesteld. Vrijstelling van de bede hadden heerlijke goederen, geestelijke goederen en goederen van poorters buiten hun eigen stad. Verder genoten soms armlastige dorpen vrijstelling. In de loop der eeuwen trachtten de landsheren (graaf Willem III, Karel de Stoute, Karel V) de drie vrijgestelde categorieën toch door voor hen onsympathieke bepalingen te belasten. Ook de Staten van oorsprong de gezamenlijke vergadering van de standen, in Holland geestelijkheid, adel en steden werden door de vorst om bijdragen aangesproken. Naarmate de gewestelijke beden periodiek terugkeerden, werden ze tot een soort belasting. Naast deze ordinaire bede bestond er ook een extra-ordinaris bede voor bijzondere gelegenheden, bijvoorbeeld de Blijde Inkomst van een nieuwe landsheer of het huwelijk van de landsheer of diens erfzoon of -dochter. Versie juli

2 De Republiek Vanaf het begin van hun oorlog tegen Spanje hadden de opstandige gewesten geld nodig. Bij het verdrag van de Unie van Utrecht werd afgesproken dat de gewesten gemene middelen zouden opbrengen ten bate van de oorlogvoering. Artikelen ging men bezwaren met heffingen, op basis van de omvang van het verbruik ervan. Onderscheid werd gemaakt tussen beschreven middelen (waar een aanslag op papier aan te pas kwam) en onbeschreven middelen. De imposten of accijnzen (verbruiksbelasting) werden geïnd door collecte of door verpachting. Ze werden geheven op wijn, bier, gemaal, zout, goud, zilver, zijde en wollen stoffen, hoornvee, slachtvee, paarden, ossen en alle op de waag te wegen goederen, zoals kaas en boter. De pachters van de impost heetten impostmeesters. Controle vanwege het gewest werd verricht door de deurwaarders van de gemene middelen. Deze werden voorgedragen door burgemeesters, maar door de Staten aangesteld. De impostmeesters waren aan burgemeesters verantwoording schuldig. Sommige imposten werden bij quotisatie geheven, dat wil zeggen bij aanslag, op basis van het geschatte verbruik per jaar. Werd er ongeacht het inkomen op basis van het geschatte verbruik per hoofd geheven, dan sprak men van hoofdgeld. Soms was een impost niet puur een verbruiksbelasting. De aanslag varieerde dan naar gelang de hoofdelijke omslag op grond van gegoedheid van de consument, b.v. de 200 e penning. Op basis daarvan onderscheidde men géén, halve en hele kapitalisten. Deze groepen werden verondersteld voor bepaalde, van tevoren vastgestelde bedragen te verbruiken. Soms ging men nog verder en sloeg men de mensen aan naar ieders individuele aanslag in de 200 e penning, een heffing zuiver naar vermogen, zoals bij de wijnimpost. Het kwam ook voor dat fabrikanten of verkopers tegen een jaarlijks bedrag op basis van de geschatte omzet hun verplichtingen t.a.v. belastbare goederen afkochten, bij wijze van admodiatie of schikking. Ook steden en dorpen kochten soms bepaalde gewestelijke belastingen af, om ze vervolgens zelf te gaan innen. Voor zover de producten bestemd waren voor het buitenland, drukten de heffingen op de prijs die de buitenlandse afnemer moest betalen. Maar ook producten die in het land en zelfs binnen het eigen gewest bleven, waren aan de heffingen onderworpen. Zelfs kwamen er heffingen voor aan de grenzen tussen de gewesten onderling, hoewel deze verboden waren krachtens artikel 18 van de Unie van Utrecht. Niet alle inkomsten van de gewesten vloeiden af naar de gemene middelen voor de Republiek. Ieder gewest zorgde voor inkomen ten eigen bate, uit velerlei bronnen: retributies (belasting voor een overheidsdienst), uit heerlijke rechten (tol-, veer-, brug- en weggelden), accijnzen, ambtsgelden en nog vele andere belastingen. In het tijdens de Tachtigjarige Oorlog veroverde gebied, de Generaliteitslanden, werden de belastingen opgelegd door de Staten-Generaal. De steden konden voor de eigen kas toeslagen leggen op het gewestelijke tarief. Ze hieven overigens ook voor zichzelf een aantal accijnzen op levensbehoeften en weeldeartikelen, zoals dat hierboven reeds werd uiteengezet. Verder werd de stadskas gespekt met belastingen als die op onroerend goed, het poortergeld, het markt-, hal- en waagrecht en het straat, lantaarn- en pompgeld. De Franse tijd Nieuwe beginselen zetten in deze tijd meer en meer door: het uniform en naar gelijke maatstaven heffen, het vragen van geld ten bate van de hele samenleving, het ontzien van de kleine man ten koste van de meer draagkrachtigen, het belasten naar herkenbare normen van welstand. De directe belasting kreeg een belangrijke plaats in het geheel. Een aantal imposten op verteringen verdween. De verponding werd herzien. Een nieuwe belasting vormde het personeel, i.h.a. een verplichting gebonden aan personen en niet aan zaken, waardoor een hele reeks vroegere heffingen op zaken kwam te vervallen Versie juli 2017

3 Het archief Met betrekking tot de ontvangst van imposten bevat het archief van de burgemeesters een grote verzameling zogenaamde peilboekjes. Dit zijn registers die aantekeningen bevatten van peilingen van diverse handelsartikelen voor het vaststellen van de hoogte van de aanslag voor de betreffende impost. Deze peilingen werden ten overstaan van een notaris en de stadsroededragende bode verricht door speciale meters, als wijnroeiers en graanroeiers. De Amsterdamse peilboekjes bevatten gegevens betreffende de peilingen van wijn, brandewijn, gedestilleerde wateren, azijn, mede, bier, zout, zeep, gemaal (graan), boter, smeer, kaarsen en schoenen. Soms bevat een peilboekje alleen gegevens van de peiling van niet meer dan één artikel, maar vaak werden de peilingen va allerlei artikelen door elkaar geregistreerd in een en hetzelfde peilboekje. Vooral met betrekking tot de wijn zijn er veel gegevens bewaard gebleven. De boekjes leveren veel gegevens over de kleine middenstand : de wijnkopers, tappers, kruideniers etcetera. Ook opgave van namen van de over de betreffende periode dienstdoende ambtenaren, impostmeesters en de vanwege de Staten van Holland en West-Friesland aangestelde deurwaarders zijn er in te vinden. Tabel 1 In peilboekjes vermelde wijnroeiers, Pieter Lourenszn van den Hoeck Pieter van der Luffel Hendrick Brommer Gerrit Claasz Reijer Jacobus van Noort Meijndert Hobbema Rutgert van Seijst Johannes van den Driessche Johannes Hovingh ? Jan van der Sluys Dirck Geelhand 1689 Isaac Houssaye Herman Haackman Literatuur -Gedrukte lijsten van de opbrengsten van de Gewestelijke imposten, per artikel, per ontvangerschap, over een groot aantal jaren in de 17 e en 18 e eeuw (GAA, Bibliotheek, cat.nr. 12 D 12). -***, Gedenkboek 50-jarig bestaan van de Vereniging van inspecteurs der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen (Amsterdam 1935) (nr. 25 H 18). -W.F.H. Oldewelt, De Hollandse imposten en ons beeld van de conjunctuur tijdens de Republiek, Jaarboek Amstelodamum 47 (1955) W.F.H. Oldewelt, Hollandse voorlopers van de pachtersoproeren, Jaarboek Amstelodamum 50 (1958) A.C.J. de Vrankrijker, Geschiedenis van de belastingen (Bussum, 1969). -H.A. Diederiks, De collecteurs van de gemenelandsmiddelen in Amsterdam en omstreken in de tweede helft van de 18 e eeuw, Tijdschrift voor Geschiedenis ** (1977) E. Lievense-Pelser, De alteratie en de financiële toestand, Jaarboek Amstelodamum 71 (1979) Versie juli

4 Inventaris 1 RESSORT AMSTERDAM 1.1 AFZONDERLIJKE REGISTERS WIJN 1-60 Peilboekjes van teilingen van wijn en delen april oktober 2. Met enige losse inliggende bladen september augustus april augustus december april november februari augustus september augustus maart oktober augustus 31. Met enige schimmelaanslag oktober december januari februari januari oktober februari oktober maart april april november april maart mei juli 1[8] mei mei juli september 14. Met naamlijsten oktober oktober november mei november maart februari mei juni juni 23. Met enkele losse aantekeningen juni september 13. Met een aantal inliggende afgesneden bladen september september november januari januari 16-september oktober januari november april mei juni ###-###. Oorspronkelijk los inliggend in inv.nr oktober oktober december december januari januari januari januari april april april mei juni juni augustus september november [december] Versie juli 2017

5 december december 11. Met alfabetische index december februari 13. Met alfabetische index maart april april mei april mei mei juni juni juli oktober november november december oktober 1-2 en 1685 mei juli oktober november maart mei juli juli augustus augustus oktober oktober december februari oktober november november december oktober oktober oktober BRANDEWIJN Peilboekjes van peilingen van brandewijn.1635 en delen april juli november juli GEDESTILLEERDE WATEREN AZIJN MEDE BIER Peilboekjes van peilingen van bier delen augustus augustus augustus augustus augustus augustus augustus augustus augustus 2 en 1684 augustus 29. Tevens registratie van peilingen van buitenbieren augustus september augustus 1. Tevens registratie van peilingenvan buitenbieren GEMAAL Peilboekjes van peilingen van gemaal (graan) delen mei juli augustus augustus augustus augustus augustus augustus augustus augustus oktober januari 26. Brandschade. Versie juli

6 1.1.8 BOTER Peilboekjes van peilingen van boter en delen april april juni oktober 9. Met aantekeningen van notaris Jan Deutz, geen verband houdende met de impost november maart juli september 29. Met een lijst van debiteuren van de impostmeesters van de wijn augustus oktober 28. Brandschade oktober december 23. Brandschade ZOUT Peilboekjes van peilingen van zout.1680 en delen mei 28-juni 3. Waarschijnlijk niet compleet april 1-april ZEEP KAARSEN EN SMEER 85 Peilboekje van peilingen van kaarsen en smeer april april 1. 1 deel Over opgaven vandebiteuren van impostmeesters van de wijn SCHOENEN 1.2 GECOMBINEERDE REGISTERS Peilboekjes van wijn en brandewijn en delen juni augustus oktober februari november april oktober augustus 18. Met aantekeningen van notaris Jacob Wijbrants over akten, losstaand van de wijnimpost Peilboekjes van peilingen van wijn, azijn, mede, brandewijn en gedestilleerde wateren delen december september september september Peilboekjes van peilingen van wijn en azijn en delen november oktober oktober april Peilboekjes van peilingen van wijn, azijn en mede en delen november april november augustus Peilboekjes van peilingen van brandewijn en gedestilleerdewateren.1666, 1685, 1697 en delen mei juni oktober oktober oktober oktober oktober Versie juli 2017

7 100 Peilboekje van peilingen van bier en gemaal juli maart deel Een paar bladen zijn eruit gescheurd. 101 Peilboekje van peilingen van bier en schoenen november mei deel 102 Peilboekje van peilingen van bier, gemaal en schoenen. 1677oktober januari 8. 1 deel Peilboekjes van peilingen van bier en zout delen april juni oktober januari Peilboekje van peilingen van gemaal (graan) en boter augustus november 8. 1 deel Met lakzegels Peilboekjes van peilingen van zout en zeep.1686 en delen april 1-april mei 1-mei 2. 2 RESSORT AMSTELLAND 108 Peilboekje van peilingen van bier mei juli deel Peilboekjes van peilingen van bier en wijn delen september april augustus september juli september oktober Peilboekjes van peilingen van bier, wijn en graan augustus oktober 1. 1 deel Versie juli