De stedenbouwkundige kwaliteiten 69 van de 40 krachtwijken

Transcriptie

1 SONflO 1TH3S 3

2 HOOFDSTUK 7 De stedenbouwkundige kwaliteiten 69 van de 40 krachtwijken Arjan Harbers, Han Lörzing en Sandra Schiuchter 7.1 Inleiding Met het aanwijzen van de veertig krachtwijken door het Ministerie van VVWI kunnen deze wijken op veel aandacht rekenen. Deze aandacht betreft vooral hun sociaal-economische en demografische kwaliteiten en minder hun fysieke eigenschappen. Vandaar dat het Ministerie van OCW het Planbureau voor de Leefomgeving6 vroeg de stedenbouwkundige kwalitei ten van de veertig wijken te inventariseren en aanknopingspunten te benoemen voor hun toekomstige ontwikkeling. Het onderzoek is gebaseerd op een literatuurstudie en bezoeken ter plekke en is daarmee vooral beschrjvend.7 Hoewel we ons beseffen dat individuele woningplattegronden, woningtypes en de bouwkwaliteit vaak de aanleiding zijn van herstructurering van een wijk beperken we ons tot de stedenbouwkundige kwaliteiten, waarbij naast de ontstaansgeschiedenis, ligging en functionele indeling vooral de openbare ruimte en bebouwingstypes in hun onderlinge wis selwerking een grote rol spelen Categorisering naar stedenbouwkundige typen Op het NETHUR-congres in april 2008 toonde het PBL het deel van de studie dat de 4 wijken beschrijft aan de hand van een stedenbouwkundige typologie (Lörzing et al. 2008). Daarbij staan de volgende drie karakteristieken centraal: De bebouwing, uitgedrukt in de vorm van de bouwblokken en de bouwhoogte. De ontsluiting, waarbij een onderscheid gemaakt moet worden in hoofd- en woonstra ten; belangrijk hierbij is de mate waarin woningen op de straat zijn georiënteerd. Defunctionele opzet, waarbij de aanwezigheid en locatie van voorzieningen ten opzichte van woningen van belang zijn. 6 Het Ruimtelijk Planbureau en het Milieu- en Natuurplanbureau vormen sinds april 200$ het Plan bureau voor de Leefomgeving Stedenbouwkundige kwantitatieve kengetallen zouden een vertekend beeld geven van de wijken, 7 omdat binnen de contouren van de wijken (postcode 4 gebieden) zich vaak ook bedrijventerreinen en landelijk gebied bevinden. Na correctie van deze oppervlaktes zou men de kengeeallen zoals bijvoor beeld dichtheden en aantallen winkels altijd nog in hun context moeten duiden. Van der Leun,J., E. Snel, G. Engbersen (200t), Achterstandsbuurten en onveiligheid. In: G. Engbersen en J. Burgers, De Verborgen stad. De zeven gezichten van Rotterdam, pp. 239_z5o.Arnsterdam: Amsterdam University Press. Van der Zwaard, J. (oo), De Nederlanders Achterna. Twijfels van allochtone sociale Stijgers over verhuizen naar een betere buurt. Sociologie i (), pp Visser, P. en f. van Dam (aoo6), De prijs van de plek. Woonomgeving en woningprjs. Rotterdam/Den Haag: RPB/NAi Uitgevers. VROM-raad (2006), Stad en Stijging: Sociale stijging als leidraad voor stedelijke vernieuwing. Den Haag. Wittebrood, K. en T van Dijk (2007), Aandacht voor de wijk. Effecten van herstructureringop de leefbaarheid en veiligheid. Den Haag: SCP. 68

3 figuur Arnhem Spijkerkwartier (Bron: auteurs) De onderscheiden stedenbouwkundige typen, genummerd van 1 tlm X,volgen min of meer een chronologische volgorde die van de late negentiende eeuw tot het heden loopt. De typo logie is toegesneden op de behoefte van het onderzoek: Typen die niet binnen de 40 wijken voorkomen, zoals villawijken, bloemkoolwijken en Vinex-wijken ontbreken. 1. Stedelijke blokken, vorige eeuwwisseling; Dit zijn de typische stedelijke uitbreidingen uit de periode van vôér de Woningwet. Zij zijn meestal kavelgewijs door particulieren ontwikkeld. De bouwbiokken zijn gesloten, de woonstraten smal en het stratenpatroon vertoont meestal kleine afwijkingen van een zuivere geometrie. De bemoeienis van de overheid strekte zich niet veel verder uit dan het onnver pen en ontwikkelen van de infrastructuur; de invulling van de bouwbiokken is dan ook sterk individualistisch, waardoor een gevarieerd straatbeeld is ontstaan. Wijken van dit type zijn onveranderljk zeer compact gebouwd. Dat levert smalle straten met middelhoge, gesloten bouwblokken van gelijke hoogte op. Binnen zo n patroon is nau welijks ruimte voor grote open ruimten of parken. In alle wijken van dit type hebben ten tijde van de stadsvernieuwingsperiode ingrijpende veranderingen plaatsgevonden waarbij bouwblokken of delen daarvan zijn gesloopt en vervangen door bebouwing uit de jaren zeventig en tachtig. Binnen de onderzochte veertig wijken, worden wijken van dit type vooral in de drie grote steden gevonden: Middelland in Rotterdam, de Oosterparkbuurt in Amsterdam en de Haagse Stationsbuurt zijn voorbeelden. Een enkel voorbeeld buiten de Randstad is het Arnhemse Spijkerkwartier/Boulevardlcwartier (figuur 7.1). De bijzondere eigenschappen van dit type zijn op twee niveaus te vinden: Op wijkniveau vormenpleinen, lanen en singels belangrijke en kenmerkend vormgegeven elementen. Op een lager schaalniveau laten individuele invuiingen van bouwblokken, zoals afzonder lijke huizen en hoekoplossingen een grote diversiteit aan details zien. Vooral bijzondere figuur Eindhoven Woensel West (Bron: auteurs) gebouwen die op strategische plekken in de wijk staan, zoals kerken, scholen, (voorma lige) fabrieken en molens, geven dit soort wijken karakter. Een bijzondere kwaliteit van deze wijken is te danken aan hun ligging binnen de stad. Zonder uitzondering zijn deze wijken, in de directe nabijheid van het stadscentrum gelegen. Daar door hebben zij de unieke potentie, een rol te spelen bij het uitstralen van centrumftsncties. Het multijunctionele karakter van deze wijken is een sterk punt; het winkelapparaat, vooral dat langs de belangrijkste uitvalsstraten vanuit het stadscentrum, heeft zich ontwikkeld tot een trekpleister voor meer dan de eigen wijkbewoners. II. Gesloten bouwblokken, vooroorlogs; Dit wijkentype is het product van een veelomvattende planning door de stedelijke overheid, waarbij complete blokken tegelijk werden ontwikkeld. Daardoor zijn monumentale stedenbouwkundige ensembles ontstaan die het karakter van een totaalonrwerp hebben. Dit komt vooral tot uiting in de regelmatige, geometrische stratenpatronen en de uniformiteit in bouwhoogten en geveluitvoeringen. Ook het gebruik van symmetrie in het wijkontwerp is kenmerkend. Voorbeelden onder de 40 krachtwijken zijn de Transvaalbuurt in Amsterdam-Oost en het Rotterdamse Spangen, waar dijken en hoofdstraten een sterke compositie vormen die door de aanliggende woningbouw ondersteund wordt. Van dit type komt ook een variant voor met uitsluitend laagbouw, zoals het Utrechtse Ondiep en Woensel West in Eindhoven (figuur 7.z). De kracht van dit type wijken is dus in de eerste plaats gelegen in het stedenbouwkundig plan: zolang de oorspronkelijke stedenbouwkundige regels op het punt van bouwblokvorm en bouwhoogte worden gerespecteerd, hoeft een nieuwe invulling geen probleem te zijn. De wijken van dit type zijn arm aan groen, zeker als men ze met naoorlogse wijken vergelijkt. Toch zijn de pleinen en plantsoenen in het algemeen zeer zorgvuldig ontworpen als onder deel van het grote geheel. Tenslotte is het van belang dat de wijken van dit type een ruim

4 Dat de bijzondere waarde van dit type erkend wordt, blijkt uit de tuinwijken waar op grote schaal is gesloopt en nieuw gebouwd is met de oorspronkelijke bouwvolumen en straatpatro nen als leidraad. Daarnaast zijn (delen van) minwijken inmiddels beschermd stadsgezicht. IV tot en met VII Open bouwbtokken, naoorlogs typeoverstij Alvorens op de afzonderlijke typen in te gaan, is het zinvol enkele algemene De gende stedenbouwkundige eigenschappen van de naoorlogse stedenbouw aan te geven. belangrijkste reden hiervoor is dat het niet altijd goed mogelijk is een scherp onderscheid te maken tussen de typen IV tot en met VII (respectievelijk stroken, stempels, hoven en vrijstaande hoogbouw). In de meeste wijken worden twee of meer van deze typen naast elkaar aangetroffen. 73 De uiterst planmatige, veelal weder grootschalige naoorlogse bouwinspanning mocht in de opbouwperiode op mime bewondering uit binnen- en buitenland rekenen. Inmiddels is het enthousiasme niet alleen geluwd, maar zelfs omgeslagen in een zekere afkeer van aan de wijken toeschreven aspecten als saaiheid en eentonigheid. De associatie met achterstand ligt voor de hand, ook al omdat z8 van de o krachtwijken geheel of gedeeltelijk tot de naoorlogse wijken behoren. Aanwezig in alle typen IV tot en met VII zijn de volgende kenmerken: Het open bouwbiok: in de vroegste voorbeelden, zoals Bos en Lommer in Amsterdam, zien we hoe in de voortschrijdende planvorming de bouwbiokken geopend worden. De configuratie waarbij woongebouwen min of meer vrij in de ruimte staan, en geen afgesloten binnenmimten kennen, is tot aan het begin van de jaren zeventig alomtegen woordig in de Nederlandse stedenbouw geweest. De naoorlogse wijken zijn elk op zich typische voorbeelden van een totaalontwerp. Zij zijn de uitdrukking van de grote greep van de ontwerper die in een overzichtelijk totaalplan alle elementen en functies in één keer op hun plaats zette. Als er ooit wijken het voorkomen hebben van tot leven gebrachte maquettes, zijn het deze wel. Met hun Haag Moerwijk (Bron: auteurs) Den Figuur - aanbod aan winkel- en bedrijfsruimte kennen, waardoor zij een duidelijk muïtfunctioneet karakter hebben. III. Tutndorpen en tuinwijken; Deze wijken nemen binnen de wijktypologie een eigen plaats in. Net als het vorige type was verbetering van woon- en leefomstandigheden, in de geest van de Woningwet, de leidende gedachte. Het resultaat was echter geheel anders: in deze wijken overheerst een kleinstede ljke of dorpse sfeer. De bouwhoogte is laag met schuine daken. De straatprofielen zijn smal; straten vertonen vaak ingewikkelde, niet-orthogonale patronen. Er is veel nadruk gelegd op een zorgvuldig ontwerp van pleinen en plantsoenen. Toch is, anders dan de benaming van 72 1 de wijken doet vermoeden, de hoeveelheid groen beperkt. De particuliere tuinen maken het gebrek aan openbaar groen deels goed. De kleinschaligheid van de minwijken levert ook problemen op: de huizen zijn naar huidige maatstaven vrijwel altijd te klein en de smalle straten leveren al snel parkeerproblemen op. De uitdaging bij transformatie zal zijn, de aantrekkelijke sfeer te behouden en tegelijkertijd de woon- en verkeerssituatie te verbeteren. Meer dan bij enig ander type, is een wijk van dit type kwetsbaar bij transformatie: ingrepen in het patroon van straten, pleinen en bebouwing zullen al snel de kwaliteiten van het oorspronkelijke ontwerp ondermijnen. Binnen de tuindorpen die tot een krachtwijk behoren, geldt het Rotterdamse Tuindorp Vreewijk (figuur 7.3) als het bekendste en best bewaarde voorbeeld. Maar ook het Tuindorp Volewjck in Amsterdam-Noord mag als gaaf voorbeeld genoemd worden. Tuindorpachtige buurten komen ook op kleine schaal als onderdeel van een krachtwijk voor, zoals de Patri moniumwijk in Arnhem-IGarendal of De Hoogte in Groningen. De stedenbouwkundige waarden van dit type zijn vooral te vinden in kleine, maar meestal zeer zorgvuldig vormgegeven pleinen, lanen en singels. Straatwanden, hoekoplossingefl en strategisch geplaatste openbare gebouwen ondersteunen de neiging tot symmetrie. Vreewijk (Bron: auteurs) Rotterdam Figuur -

5 Schiedam collages van stroken, stempels, hoven en vrijstaande hoogbouw bieden zij een overzicht van alle typerende vormmiddelen die de naoorlogse stedenbouw ten dienste stonden. De voorbeelden waar de transformatie tot nu toe terughoudend is geweest, verdienen dan ook extra aandacht als iconen van het naoorlogs bouwen. De orthogonale patronen: zowel in de stratenpatronen als in de vorm van de woonge bouwen overheersen gedurende de gehele periode rechte lijnen en rechte hoeken. Defunctiescheiding, een belangrijk onderdeel van de modernistische visie, drukt haar stempel op alle naoorlogse wijken. Is in vroege voorbeelden nog sprake van een zekere menging van wonen en voorzieningen (winkels onderin een woonblok) en verkeer en voorzieningen (winkels langs de straat). Later worden winkelvoorzieningen in afzon op. In enkele gevallen, zoals in het Haagse Moerwijk, zijn de plantsoenen tussen de stroken met hekken afgesloten, en daarmee uit de openbaarheid gehaald. V Open bowzvblokken. stempels; Dit type is regelmatig toegepast na de Tweede Wereldoorlog, en dan vooral in de grote steden. Het is ontstaan vanuit de gedachte, overzichtelijke stedenbouwkundige eenheden te bouwen waarbinnen een grote mate van oriëntatie op de directe woonomgeving mogelijk is. Hieraan lag de wijkgedachte ten grondslag, een sociologisch beïnvloed stedenbouwkundig concept dat er van uitging dat grote steden te weinig herkenning en geborgenheid aan hun bewoners boden, zodat opdeling in kleinere eenheden wenselijk was. Stempels waren in derlijke clusters terzijde van andere functies gebouwd. Overige werkgelegenheid werd eerste instantie gericht op het kunnen huisvesten van mensen in al hun levensfasen: alleen voortaan op bedrijventerreinen gepland. staanden,jonggehuwden zonder kinderen, gezinnen en senioren. Een belangrijk kenmerk van alle wijken van deze typen is de nadruk die in het ontwerp Stempels bestaan uit langwerpige stroken vrijstaande woonbebouwing die in een vaste, is gelegd op een hoofdstructuur van groen en water. Geheel in lijn met de achterliggende regelmatig herhaalde (en altijd orthogonale) compositie bijeen zijn gebracht. De relatie tus modernistische filosofie, fungeerden groen en water als de dragers van het wijkontwerp. sen woningen en straat is minder belangrijk geworden; de typische woonstraat is verdwenen. De grachten, singels en groenstroken zijn nog steeds sterke elementen in de naoorlogse De bebouwing kan laag of middelhoog zijn, en meestal zijn beide bouwhoogten binnen één wijken, niet in de laatste plaats omdat het groen inmiddels volwassen is. Het valt op dat stempel aanwezig. De laagbouwrjtjes zijn in de regel als bejaardenwoningen uitgevoerd. bij de plaatsing van de woongebouwen weinig gebruik is gemaakt van de aanwezigheid De woongebouwen liggen in meer dan één richting (in de regel twee, haaks op elkaar van al het groen in de wijk. Veel woongebouwen staan met hun (dichte) zijkant naar het staande richtingen), hetgeen ze onderscheidt van de strokenbouw. Als eerste grootschalige groen gekeerd. Bij transformaties gaat het er niet alleen om de groen- en waterstruc toepassing van het stempelprincipe geldt het Rotterdamse Pendrecht. Latere voorbeelden mren in hun waarde te laten of zo nodig te versterken, maar ook om de oriëntatie van zijn onder andere Heechterp in Leeuwarden, Poelenburg in Zaandam en Nieuwland in bestaande en nieuwe bebouwing op het groen te versterken. Schiedam (figuur 7.5). Bij middelhoogbouw en hoogbouw is de onderste laag van het woongebouw vrijwel De verscheidenheid aan woonvormen die binnen de stempels mogelijk is, vormt een sterk altijd blind gelaten. In deze dichteplinten wordt niet gewoond, en er zijn ook geen win punt van dit type. De herhaling van vaste eenheden is een krachtig stijlmiddel om een kels of andere vormen van bedrijvigheid gevestigd. De plinten zijn primair uitgevoerd woongebied zijn karakter te geven. De nog resterende stempelwijken geven een goed beeld als berging, hetgeen vooral gesloten gevels en dichte deuren op maaiveldniveau oplevert. van de vormentaal van een belangrijk deel van de naoorlogse stedenbouw. Dat de stempels Hierdoor is er toezicht vanuit de woningen op de straat. IV Open bouwbtokken: strokenbouw; Rond de Tweede Wereldoorlog gaan de tot dan toe gesloten bouwbiokken plaats maken voor strokenbouw. De plaatsing van de woonstroken ten opzichte van de straten maakt openbare of collectieve plantsoenen mogelijk. De bouwhoogte van de stroken varieert van laag tot middelhoog. Parallel aan de overgang van gesloten naar open blokken vindt een verschuiving van schuine naar platte daken plaats, al blijft in kleine en middelgrote steden het schuine dak bestaan, niet alleen bij de lage maar ook bij de middelhoge bouw. Essentieel voor dit type is dat ten minste aan één zijde van de straat toegangen tot woningen liggen; hierdoor is het fenomeen woon straat in dit type nog steeds aanwezig en herkenbaar. Ken merkend is de standaardoplossing met een opeenvolging van evenwijdige bouwstroken in een groene omgeving. Strokenbouw komt zowel voor in laagbouw, bijvoorbeeld De Ben nekel in Eindhoven, als in middelhoogbouw, zoals in het Haagse Moerwijk (figuur 7.4) en het Rotterdamse Overschie. De sterke kanten van dit type zijn vooral te vinden in de opeenvolging en detaillering van de plantsoenen tussen de stroken. Deze plantsoenen bieden vaak, ondanks hun zeer bescheiden afmetingen, een hoge kwaliteit. De oriëntatie van woningen op de plantsoenen is vooral bij laagbouw zeer direct, hetgeen een grote mate van sociale controle met zich mee brengt. Bij voorbeelden in de middeffioogbouwsfeer is deze oriëntatie minder, maar ook daar levert de geringe breedte van de plantsoenen een duidelijke relatie tussen woonbebouwing en groen Figuur Nieuwland (Bron: auteurs)

6 Figuur Nijmegen Hatert (Bron: auteurs,) inmiddels voor eentonigheid en onoverzichteljkheid zijn komen te staan, neemt niet weg dat ze een belangrijke plaats innemen binnen het twintigste-eeuwse erfgoed. De stempels kennen echter ook enkele inherent zwakke punten in hun stedenbouwkundige opzet. Punten die soms al aanleiding hebben gegeven tot drastische aanpassing bij gedeel telijke transformaties. De belangrijkste zijn: Door de opzet van de stedenbouwkundige composities die voor de stempels zo type rend zijn, ontstaan er tussen de woongebouwen onoverzichtelijke openbare ruimten, die moeilijk op de afzonderlijke woongebouwen zijn te betrekken. Hierdoor ontstaat er een niemandsland rondom de woningen, waarin de grenzen tussen openbaar en collectief lastig zijn te trekken. Dit leidt tot beheers- en veiliglieidsproblemen. De herhaling van dezelfde compositie, hetgeen wezenlijk is voor het gebruik van stem pels, kan leiden tot saaiheiden problemen met de oriëntatie. De keuze voor het herhalen van elementen en ensembles was een belangrijk onderdeel van het naoorlogse moder nisme in de stedenbouw. Voorbeelden van latere aanpassingen aan stempelstedenbouw laten zien dat men voor beide punten oplossingen heeft gezocht. De inrichting van de open gebieden binnen de stempels werd zodanig gewijzigd dat de sociale veiligheid en de gebruikswaarde werden vergroot. Verder werden door gedeeltelijke sloop van, aanpassing aan en nieuwbouw van woongebou wen verschillen tussen de stempels onderling aangebracht. Dergelijke oplossingen leverden plaatselijk verbetering op, maar gingen wel ten koste van het oorspronkelijke karakter van de stempelwijken. VI. Open bouwbiokken: hoven; Bij de twee voorgaande typen, de stroken en de stempels, bestaat het open gebied tussen de woongebouwen voornamelijk uit in elkaar overlopende, niet duidelijk begrensde ruimten. Bij het type van de hoven ligt dit anders. Hoewel de hoven vrijwel gelijktijdig met de stem pels tot ontwikkeling kwamen, vertonen zij een geheel andere opzet, hetgeen tot een zeer verschillende ruimtelijke werking en verschillende gebruiksmogelijkheden leidt. De hoven worden gekenmerkt door twee of meer woongebouwen die een rechthoekige ruimte omslui ten die sterk op de omliggende woongebouwen is georiënteerd. Het meest voorkomend type bestaat uit twee L-vormige woongebouwen. De hoven hebben vaak een groen karakter, maar kunnen ook een verkeers- en parkeerfunctie hebben. Zij zijn in beginsel openbaar, al zijn later in sommige voorbeelden (delen van) de hoven collectief of zelfs privé geworden. Hoven worden in een groot deel van de naoorlogse woonwijken aangetroffen. Zij kunnen bij uitzondering alleen voorkomen, maar meestal is een herhaling van vrijwel identieke hoven gebruikelijker. De veelvuldige herhaling van hoven (soms tot tien keer) is in het bijzonder typerend voor de Amsterdamse Tuinsteden. In het bijzonder zijn er in Nieuwendam-Noord, Slotewaart en Geuzenveld nog grote clusters van hoven te vinden. De binding van woon- 77 gebouw en straat is in dit type beperkt; normaal gesproken loopt er door elk hof langs één zijde een woonstraat, maar er zijn ook geheel groene hoven zonder inwendige ontsluiting. De bouwhoogte is vergelijkbaar met de stroken en stempels: middelhoogbouw overheerst, al dan niet in combinatie met stroken laagbouw en enkele hoogbouwaccenten. Het platte dak is vrijwel algemeen. Voorbeelden van hoven buiten de Amsterdamse Tuinsteden zijn te vinden in bijvoorbeeld Presikhaaf Arnhem; Crabbehof, Dordrecht; Nijmegen Hatert (figuur 7.6) en Den Haag Zuidwest. In gevallen waar sprake is van één enkel hof (zoals bijvoorbeeld in de Arnhemse wijk Presik haaf) of van een verspreide ligging van enkele hoven binnen een wijk, zoals onder meer in Dordrecht-Crabbehof blijkt het mogelijk te zijn, goed bruikbare en karakteristiek ingerichte binnenhoven te ontwerpen. Bij veelvuldige herhaling van de hoven, zoals in Amsterdam (Noord en Nest) te zien is, dreigen de nadelen sterker te worden beleefd dan de voordelen. Toch is het concept op zichzelf, juist in een tijd waarin een zekere mate van domeinvorming wordt nagestreefd, nog steeds bruikbaar. Het zal er bij toekomstige transformaties om gaan de voordelen uit te buiten en de nadelen te bestrijden door bijvoorbeeld de verschillen in inrichtihg, gebruiksmogelijkheden en verkeerssituatie tussen de hoven in één wijk te accentueren. VII. Vrijstaande hoogbouw; De wijken van dit type vormen de uiterste consequentie van de opvattingen van de moder nistische architecten. Zowel het woonbiok als de woonstraat zijn in hun klassieke vorm verdwenen. Daarvoor in de plaats laten de wijken een vrije opstelling van woongebouwen in een groene omgeving, waarbij de verkeersontsluiting geheel autonoom afgewikkeld wordt. De flinctiescheiding is ook tussen de verschillende verkeerssoorten doorgevoerd (vrijlig gende voet- en fietspaden). De techniek speelt een belangrijke rol: de bouwhoogte en de vorm van de woongebouwen is voor een belangrijk deel afgestemd op de eisen die bouwkra nen en systeembouw stellen. De zijkanten werden van schijfiîormige woongebouwen geheel gesloten gelaten; de bewoners van hoekfiats mochten niet bevoordeeld worden. De betekenis van het type van de vrijstaande hoogbouw ligt vooral in de extreme keuze die hier gemaakt is ten aanzien van de verhouding tussen wonen en groen. Ook als de duidelijke nadelen erkend worden, blijft dit type van belang als de laatste en meest consequente toepas sing van de idealen van de modernistische stedenbouw. De vrije plaatsing van (hoge) woongebouwen in een uitgestrekte parkomgeving vormt de belangrijkste kwaliteit van dit type. Inmiddels is duidelijk geworden dat de royale groen voorziening niet functioneert zoals de ontwerpers het bedoeld hadden. De omgeving van de woongebouwen werd ervaren als een grootschalig niemandsiand, dat vooral gevoelens van sociale onveiligheid opriep. In de Amsterdamse Bijimer is de oplossing gezocht in

7 Rotterdam 7$ 1 figuur figuur Amsterdam Bijimer (Bron: auteurs) Oude Westen (Bron: auteurs) Overigens komt het type van de vrijstaande hoogbouw zelden op zulke grote oppervlakten voor als in het oorspronkelijke ontwerp voor de Bijlmermeer. Soms is gekozen voor menging van de hoge woongebouwen met middelhoge en zelfs lage woningbouw; een grootschalig voorbeeld hiervan is de Utrechtse wijk Overvecht. Maar het meest komt vrijstaande hoog bouw in relatief kleine eenheden voor, om strategische plekken in een wijk te accentueren. De hoge woongebouwen kunnen als schijven of torens aan de rand van de wijk geplaatst zijn, zoals in Utrecht-Kanaleneiland. In enkele gevallen staat de hoogbouw juist centraal in de wijk, zoals in Alkmaar-Overdîe. In dergelijke gevallen wordt niet gauw tot zulke drastische maatregelen overgegaan als in de Bijlmermeer (figuur 7.7), en worden de hoge woongebouwen (al dan niet na grondige verbouwing) gehandhaafd. VIII. Stadsvernieuwing; Dit type komt alleen voor als transformatie binnen andere typen (in de regel T en II) binnen de veertig onderzochte wijken. Het gaat dan om relatief kleine gebieden. Toch is de stads vernieuwingsstedenbouw van belang, al was het maar vanwege het contrast dat zij meestal met de oorspronkelijke bebouwing in de wijk oplevert. De stadsvernieuwingsbouw is een inbreidingsvariant van de kleinschalige stedenbouw die vooral in de jaren zeventig algemeen was, en die was opgekomen als kritiek op de grootschaligheid van de laatmodernistische stedenbouw van de voorgaande decennia. De bouwhoogte sluit aan bij die van de omlig gende wijk. De stratenpatronen bevatten veel verkeersluwe en doodlopende woonstraten ( woonerven ). De stadsvernieuwing werd destijds vooral ingezet vanuit de wens de woonomstandigheden in een buurt ofwijk te verbeteren: rijen en blokken te kleine, te dicht opeen geplaatste enlof in bouwtechnisch opzicht te slechte woningen werden gesloopt en vervangen door grotere en betere huizen. In ons onderzoek gaat het vooral om de stedenbouwkundige veranderin gen die door de stadsvernieuwing werden veroorzaakt. In de eerste plaats valt daarbij op dat er nogaf. rj met bestaande stedenbouwkundige patronen werd omgegaan. Er zijn twee soorten aanpak aan te geven: Het doen van aanpassingen binnen het bestaande patroon. De richting en de opeen volging van de straten wordt in grote lijnen gehandhaafd, maar er worden dwarsstraten, pleinen en plantsoenen toegevoegd binnen het patroon. Dit kan in de praktijk tot flinke ingrepen leiden, zoals het vervangen van een huizenblok door een buurtpark. In het Oude Westen (figuur 7.8) en in Middelland (beide in Rotterdam) zijn alle denkbare mogelijkheden van deze aanpak te vinden. Ook de Haagse Schilderswijk en de Indische Buurt in Amsterdam zijn goede voorbeelden. Het vervangen van het bestaande patroon door een nieuw, in de stadsvernieuwingstijd gangbaar patroon. Deze aanpak is op relatief kleine schaal, in veel oude wijken te vinden. Twee voorbeelden uit de vele mogelijke voorbeelden zijn de invullingen in de Arnhemse wijk Klarendal en in de Utrechtse wijk Zuilen. Kenmerkend zijn de verkeersluwe, woon erfachtige straatjes met ingewikkeld vormgegeven, vaak meanderende huizenrjen het gedeeltelijk volbouwen van de zeshoekige hoven. Toch is het groen nog steeds het voornaamste sterke punt van de wijken met vrijstaande hoogbouw. Met gedeeltelijke herin richting en een betere oriëntatie van de onderste lagen van de woongebouwen op het groen (voorzieningen in de plinten, collectivisering van groen) zijn oplossingen te bereiken die recht doen aan de oorspronkelijke ontwerpprincipes en de sociale veiligheid en gebruiks waarde verhogen. De stadsvernieuwingsstedenbouw was in zijn tijd (de jaren zeventig en tachtig) een noodza kelijk geachte ingreep die alom op steun en bewondering kon rekenen. Inmiddels zijn er ook enkele kanttekeningen te plaatsen. Vooral die vormen van stadsvernieuwing die ingrepen in het oorspronkelijke stratenpatroon, hebben de samenhang van de wijk niet altijd goed gedaan. Hierbij komt, dat er bij de stadsvernieuwing een schaalsprong heeft plaatsgevonden doordat individuele panden werden vervangen door grotere complexen. Ook is in het kader van de stadsvernieuwing veel kleinschalige bedrijvigheid verdwenen zonder dat daarvoor iets

8 - Den So Figuur 7. Haag Transvaal (Bron: auteurs) Figuur Arnhem Klarendal (Bron: auteurs) vergelijkbaars in de plaats kwam; hierdoor is het multifunctionele karakter van sommige oude wijken achteruit gegaan. De gangbare stadsvernieuwing is vooral uitgevoerd in de vorm van sociale (en dus goedkope) huurwoningen, wat de uitstraling en de levensduur van de woningbouw niet ten goede is gekomen. Daar staat tegenover dat door de introductie van nieuwe (aan de wijk tot dan toe onbekende) patronen, de mate van afwisseling is vergroot. De introductie van nieuwe dwarsstraten, pleinen en plantsoenen heeft de belevingswaarde en de bruikbaarheid van de openbare ruimte vergroot. Sommige wijken zijn door deze toevoegingen in feite heterogene wijken geworden. IX. Stedelijke vernieuwing; zppo-heden De stedelijke vernieuwing is de voortzetting van de stadsvernieuwing, maar nu met een andere vormentaal. Zij komt, anders dan de eerdere stadsvernieuwing, in alle wijktypen voor. De uitstraling is meer stedelijk dan hij de stadsvernieuwing. Bovendien zijn de bouwblokken compacter, en komt in sommige gevallen het gesloten bouwblok terug. De vaak gematigd traditionalistische bouw van de stadsvernieuwing heeft plaats gemaakt voor een veel breder scala aan architectonische expressie, vergelijkbaar met hedendaagse uitbreidingen. De stedelijke vernieuwing binnen de onderzochte wijken laat een grote rijkdom aan vormen, materialen en details zien, Op stedenbouwkundig niveau valt op dat stedelijke vernieuwing op nogal verschillende manieren omgaat met bestaande patronen: In het ene geval gaat het om het respecteren van bestaande patronen van straten en blokken. Recente invullingen in het Haagse Transvaal (figuur 7.9) en de Indische Buurt in Amsterdam, passen vrijwel naadloos in het oude, vooroorlogse stratenplan. Boven dien past deze vorm van stedelijke vernieuwing zich in vormgeving (gevelindeling) en materiaalkeuze (donkere baksteen) meer aan de bebouwing aan dan de stadsvernieu wingsarchitectuur dat twee decennia eerder placht te doen. Hier tegenover staan voorbeelden waar juist een geheel eigen invulling wordt gege ven aan de patronen van straten en blokken. Zo zijn in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam en in Heechterp in Leeuwarden eilanden van stedelijke vernieuwing te vinden met sterk van de oorspronkelijke wijk afwijkende patronen. Het betreft hier naoorlogse wijken, en de recente invullingen lijken zich af te zetten tegen de geijkte orthogonfe invulling van deze wijken. Kort samengevat zijn de sterke tendensen van de stedenbouw in het kader van de stedelijke vernieuwing: Het streven naar gesloten bouwblokken,waardoor de woonstraat terugkeert en een helder onderscheid tussen openbaar en privédomein wordt bereikt; De behandeling van de plinten, waarin zo goed als geen blinde gevels meer voorkomen, hetgeen de levendigheid en de sociale controle ten goede komt. Deze recenote transformaties zijn vooral in de naoorlogse wijken duidelijk herkenbaar als latere toevoegingen. X Heterogene wijken; verschillende perioden De meeste krachtwijken die zijn onderzocht behoren tot één type, in enkele gevallen tot twee typen, uit de reeks T tot en met WI. Daarbij kunnen er later in de wijken inbreidingen zijn toegevoegd van de typen WIT enlof IX. Er zijn echter wijken die langs deze lijn niet afdoende te beschrijven zijn. Zulke wijken zijn opgebouwd uit fragmenten uit verschil lende perioden en van verschillende stedenbouwkundige typen, vaak rond oudere elementen als uitvalswegen of vaarten. Daardoor is een caleidoscopisch beeld ontstaan dat zich niet eenduidig laat beschrijven. Voor dit soort wijken zal in de verdere beschrijving de term hete rogene wijken worden gebruikt. Zij komen vooral voor in de middelgrote steden. Het zal duidelijk zijn dat een beschrijving van de stedenbouwkundige kenmerken van heterogene wijken niet eenduidig kan zijn. Een voor de hand liggende keuze zou zijn, de

9 heterogene wijken te beschouwen als de optelsom van hun samenstellende deelgebieden. Toch doet men de wijken daarmee onvoldoende recht. Juist het naast elkaar voorkomen van heel uiteenlopende perioden, stijlen en patronen kan een visuele rijkdom opleveren die meer homogene wijken missen. Vanuit de idealen van de planmatige stedenbouw uit het midden van de twintigste eeuw mag menige heterogene wijk een rommelige opzet hebben, vanuit meer postmoderne opvattingen kan een dergelijke veelvormigheid juist zijn charme hebben. Heterogene wijken kunnen een staalkaart bieden van meer dan een eeuw stedenbouwkun dige opvattingen. Als er dan ook nog historische elementen als oude uitvalswegen aanwezig zijn (zie bij Arnhem Klarendal, figuur 7.10) en door de hele wijk winkels en bedrijven in de woonbebouwing zijn opgenomen (zoals in de meeste heterogene wijken), dan zal het duidelijk zijn dat er aan afwisseling geen gebrek is in dit type wijk. Verdere voorbeelden van typisch heterogene wijken zijn Enschede Velve Lindenhof en Zuilen in Utrecht. Al met al is afwisseling het meest op de voorgrond tredende positieve kenmerk van de heterogene wijken. Zij bieden daarom interessant voorbeeldmateriaal bij het transformeren van meer homogene wijken: veelvormigheid in stedenbouwkundigepatronen en details kan ook later ingebouwd worden ter bestrijding van extreme monotonie. problemen in de wijk. Bij florerende wijken uit de zelfde tijd als de krachtwijken zijn immers vergelijkbare stedenbouwkundige kenmerken waar te nemen. Ook bij de latere zogenaamde bloemkoolwijken brandt sinds kort de kritiek op de onoverzichtelijkheid ervan opnieuw los. En ook hedendaagse wijken kampen met kritiek met betrekking tot hun smalle woningen en tuinen, krappe openbare ruimte en gebrek aan voorzieningen. Misschien zijn de latere generaties uitbreidingswijken in stedenbouwkundig opzicht en door hun perifere ligging zelfs wel zwakker dan veel krachtwijken. Literatuur Lörzing, Han, Arjan Harbers en Sandra Schiuchter (2008) Krachtw ijken met karakter. Rotterdam/Den Haag: NAÎ Uitgevers/Planbureau voor de Leefomgeving Aanbevelingen Per type kunnen we enkele aanknopingspunten geven die gebruikt kunnen worden bij een eventuele herontwikkeling. De kwaliteiten van de oudste wijken (type 1) zitten hem vooral in de kavelgewijze ontwik kelingen hun ligging grenzend aan het stadscentrum. Net als bij type II geldt de aanwezige menging van wonen en werken niet alleen als een stedenbouwkundige verlevendiging maar ook als een economische kans voor de wijken. De vooroorlogse wijken van het type II en III kenmerken zich door het zorgvuldig uitgevoerde stedenbouwkundig ontwerp, waarbij de beschikbaarheid van tuinen voor de tuinwijken een goede troef is. Door te kleine woningen samen te voegen ontstaan grote woningen zonder het karakter van de vooroorlogse wijken aan te tasten. Functiemenging ontbreekt nagenoeg geheel in de wijken van kort na de oorlog (types IV- VII). Zij moeten het vooral hebben van hun indrukwekkende volgroeide groenstructuur. Indien de gebouwen zich beter op dit groen en water oriënteren, worden het wooncomfort en de veiligheid verhoogd. De hoofdinfrastructuur die slechts zijwegen ontsluiten zouden met kantoren en voorzieningen kunnen worden geflankeerd. Dit komt de beleving van de openbare ruimte en de werkgelegenheid in de wijk ten goede. Tijdens de stedelijke vernieuwing (type IX) maar vooral hiervoor, tijdens de stadsvernieu wing (type VIII), zijn veel kwaliteiten van de vooroorlogse types verdwenen doordat naast elkaar gelegen individuele kavels zijn samengevoegd tot grootschalige woningbouwcom plexen en doordat bedrijvigheid uit de wijk is verbannen. De kwaliteit van de heterogene wijken (type X) zit hem vooral in de afwezigheid van grootschalige planning, waardoor deze wijken gevarieerd en Meinschalig overkomen. Daarnaast ontlenen ze hun identiteit aan de vele historische elementen in de wijk. De 40 krachtwijken zijn voornamelijk geselecteerd op basis van sociaal-economische en demografische indicatoren. Hiermee vormen ze een doorsnede van ruim ioo jaar Nederlandse stedenbouw, met enkele uitschieters naar boven en enkele uitschieters naar beneden. Hoewel enkele wijken naar huidige maatstaven een zwakke stedenbouwkundige opzet hebben is het de vraag of deze zwaktes de oorzaak zijn van sociaal-economische en demografische