Shell vs. Exxon en BP

Transcriptie

1 Shell vs. Exxon en BP Een bedrijfseconomische vergelijking in de naoorlogse periode Gerben Bergman Studentnummer: Doctoraalscriptie Economische en Historische Studies Universiteit Utrecht Docent: Jan Luiten van Zanden

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Shell, Exxon en BP tot tot de oliecrisis van tot en met tot heden 6. Conclusie Overzicht van geraadpleegde werken

3 1. Inleiding Het einde van de Tweede Wereldoorlog markeerde een fundamentele omslag voor de olie-industrie. Waren de Verenigde Staten tot dan toe de grootste olieproducent en -exporteur ter wereld geweest, met de ontdekking en ontginning van de reusachtige olievelden in Saudi-Arabië verschoof de balans definitief richting het Midden-Oosten. Koeweit, Irak, Iran en in een later stadium Libië voerden eveneens hun productie op, en de vloedgolf van goedkope olie die hier het gevolg van was stuwde het Westen tot ongekende economische hoogten. De jaren 70 gaven een kentering te zien. De oliemaatschappijen raakten de rechten op hun overzeese oliereserves kwijt aan de olieproducerende landen, en twee opeenvolgende oliecrises voerden de prijs van een vat ruwe olie op van $3 in 1973 tot $34 in De daaropvolgende decennia kenmerkten zich door rationalisatie en consolidatie in de industrie. Herstructurering, overnames en fusies waren aan de orde van de dag, leidend tot een substantieel verlies aan werkgelegenheid en het verdwijnen/samengaan van enkele vertrouwde namen. Hoe heeft de Koninklijke/Shell Groep deze periode doorstaan? Het Nederlands/Engelse bedrijf had zich in de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog opgewerkt van onafhankelijke uitdager van Standard Oil tot één van s werelds grootste internationale olieconcerns, met activiteiten verspreid over alle continenten. Heeft het zijn positie behouden, versterkt, of is het juist achterop geraakt? In een industrie waar megafusies en -overnames verre van ondenkbaar zijn is dit een pertinente vraag, aangezien tegenvallende prestaties het bedrijf kwetsbaar maken voor vijandige overnameactiviteiten. Dit onderzoek beoogt meer licht te schijnen op deze kwestie door de bedrijfsresultaten van de Koninklijke/Shell Groep in de naoorlogse periode te vergelijken met die van twee van zijn grootste concurrenten: Exxon (het oude Standard Oil of New Jersey) en BP (British Petroleum). De hoofdvraag van het onderzoek luidt als volgt: In hoeverre is de positie van de Koninklijke/Shell Groep in de naoorlogse periode veranderd ten opzichte van die van Exxon en BP? Om de bovenstaande vraag te beantwoorden zal worden gekeken naar variabelen als netto olieproductie, omzet, nettowinst, uitkeringsratio, liquiditeit, solvabiliteit, rentabiliteit, personeel, arbeidsproductiviteit, beurswaarde en beurskoers, en zal een en ander worden geanalyseerd aan de hand van de politieke en economische gebeurtenissen in de bestudeerde periode. Hoofdstuk 2 bevat een beknopte geschiedenis van Shell, Exxon en BP voorafgaand aan 1945, hoofdstuk 3 behandelt het tijdvak van 1945 tot de oliecrisis van 1973, hoofdstuk 4 houdt zich bezig met de jaren 1973 tot en met 1986 (wanneer de olieprijs zich stabiliseert na een periode van snelle daling), hoofdstuk 5 beschouwt de periode 1987 tot heden, en in hoofdstuk 6 worden de nodige conclusies getrokken en wordt de hoofdvraag beantwoord. De studie is gebaseerd op cijfermateriaal dat is verzameld door onderzoekers aan de Universiteit Utrecht, in het kader van het daar lopende Koninklijke/Shell-project. Zonder hun werk was deze scriptie niet mogelijk geweest. 3

4 2. Shell, Exxon en BP tot 1945 Shell In 1891 sloot een Joodse handelaar uit Londen, Marcus Samuel, een overeenkomst met de Rothschild-familie voor het leveren van Russische olie. Hij wilde deze olie in Azië aan de man brengen, en daartoe bouwde hij opslagtanks in o.a. Singapore, Japan en China, en ontwierp hij een nieuw, veiliger type olietanker dat goedgekeurd werd om door het Suez-kanaal te varen. In 1892, toen de voorbereidingen waren afgerond, voer de eerste tanker uit en trad het systeem in werking. Standard Oil was verrast door de plotselinge alomtegenwoordigheid van Samuels olie in Azië, en kon derhalve niet reageren met z n gebruikelijke tactiek van het verlagen van de prijzen op lokale markten gekoppeld aan het tegelijkertijd verhogen van de prijzen op andere markten. Samuel had de eerste slag gewonnen. 1 Daaropvolgende pogingen van Standard om Samuels bedrijf op te kopen of anderszins tot overeenstemming te komen faalden, en in 1897 werd Shell Transport and Trading geboren (zo genoemd naar de schelpenhandel van Samuels vader). 2 Ondertussen was de Koninklijke Nederlandse Petroleum Maatschappij, gesteund door de Nederlandse overheid in Den Haag, bezig met het boren naar olie op Sumatra (vanaf 1890). Productie in dit gebied kwam na de nodige aanloopproblemen goed op gang, gevolgd door de ontdekking van een substantiële bron in Perlak (1899), en ook hier werden de avances van Standard gedecideerd afgeslagen. 3 In 1900 trad Henri Deterding aan als bestuursvoorzitter, de man die de het beleid van de Koninklijke/Shell Groep in de daaropvolgende 36 jaar vrijwel eigenhandig zou bepalen. 4 Deterding was van mening dat met het oog op de concurrentieslag met Standard de Koninklijke beter kon gaan samenwerken met Shell dan elkaar te beconcurreren. Samuel deelde deze visie, alhoewel niet van harte, en in 1901 begon het overleg dat zou leiden tot de Asiatic Petroleum Company (een samenwerkingsverband van Shell, de Koninklijke, de Rothschilds en enkele onafhankelijke olieproducenten in Nederlands- Indië). 5 De positie van Shell binnen het verband ging er echter snel op achteruit, en onder druk van Deterding smolten Shell en de Koninklijke in 1907 samen tot de Koninklijke/Shell Groep. Samuel werd voorzitter van de gecombineerde onderneming, terwijl Deterding het dagelijks bestuur voor zijn rekening nam. 6 In 1910 breidde Deterding Shells activiteiten in de V.S. agressief uit, om zo te voorkomen dat Standard nog langer zijn lage buitenlandse prijzen kon subsidiëren door middel van hoge prijzen op de Amerikaanse binnenlandse markt. 7 Twee jaar later (in 1912) nam Shell de Russische activiteiten over van de Rothschilds. 8 Gedurende de Eerste Wereldoorlog toonde Shell zich een trouwe bondgenoot van de Geallieerden. Ondanks voortdurende aanvallen van de Anglo-Persian Oil Company wegens vermeende disloyaliteit aan de Britse zaak leverde het op grote schaal olie voor de geallieerde oorlogsinspanning. 9 1 Daniel Yergin, The prize: the epic quest for oil, money & power (Londen, 1991), Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

5 Op initiatief van de Armeense zakenman Calouste Gulbenkian werd in 1912 de Turkish Petroleum Company opgericht (later de Iraq Petroleum Company), een consortium dat zich richtte op de ontginning van de potentiële olievelden in Mesopotamië (het huidige Irak). Shell was voor 25% mede-eigenaar. 10 Na het aanboren van olie in Irak werd in 1928 de overeenkomst herzien, waarbij Shell 23,75% van de olie in een door een rode lijn omgeven gebied kreeg toegewezen (de rest ging naar Anglo-Iranian, het Franse staatsoliebedrijf CFP, een Amerikaans consortium onder leiding van Standard Oil of New Jersey, en Gulbenkian zelf). Binnen dit gebied mochten de partners in de TPC alleen in samenspraak opereren. 11 In 1922 boorde Shell een groot olieveld (La Rosa) aan in Venezuela. De koortsachtige activiteit die hier het gevolg van was, zou Venezuela tot één van de grootste olieproducenten van deze periode maken. 12 Daartoe gedwongen door de import van goedkope Russische olie en de door Deterding ontketende prijzenoorlog (om Vacuum en Standard Oil of New York te straffen voor het kopen van Russische olie in weerwil van Shells rechten op het gebied), nodigde Deterding in de zomer van 1928 de leiders van Standard Oil of New Jersey, Anglo- Iranian, Gulf Oil en Standard Oil of Indiana uit op een kasteel in het Schotse Achnacarry. Doel van de bijeenkomst was het verdelen van de Europese en Aziatische markten (de Amerikaanse markt werd erbuiten gehouden uit angst voor het overtreden van de antitrustwetten in de V.S.). In de hieruit resulterende As-Is -overeenkomst beloofden de bedrijven hun marktaandeel ten opzichte van elkaar constant te houden en zouden ze vrij spel krijgen in hun eigen geografische marktgebieden. 13 Eind 1936 ging Deterding met pensioen en emigreerde naar Duitsland. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog voegden Shell, Anglo-Iranian en de Britse tak van Jersey hun activiteiten samen onder leiding van de Britse regering, om met het oog op de oorlogssituatie de olie zo efficiënt mogelijk te verdelen. 14 Exxon In 1865 begon het verhaal van John D. Rockefeller, de meest illustere figuur in de geschiedenis van de olie-industrie. Hij verafschuwde de chaos op de Amerikaanse oliemarkt, en stelde zich ten doel om een reusachtig verticaal geïntegreerd imperium op te bouwen dat de olie-industrie volledig zou domineren en controleren en zodoende stabiliseren. Standard Oil werd gekozen als de naam waaronder een en ander moest gaan gebeuren (1870). Door middel van kartelvorming en grootschalige overnames van concurrerende raffinaderijen (bij voorkeur vriendschappelijk, maar vijandig indien nodig) wist hij zijn positie gaandeweg te versterken, en in 1879 was de Oil War afgelopen: Standard had gewonnen, 90% van de Amerikaanse raffinagecapaciteit was in Rockefellers handen. 15 De publieke opinie begon zich inmiddels tegen Standard te keren. Door de aanklachten van enkele olieproducenten kwam het reilen en zeilen van Rockefeller en con- 10 Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

6 sorten steeds meer in de openbaarheid, en om zich juridisch in te dekken werd de organisatie van Standard omgezet in een trust (1882). 16 Had Standard zich tot dan toe alleen bezig gehouden met raffinage, distributie en marketing van olie en olieproducten, met de ontdekking van een groot olieveld in Ohio in het midden van de jaren 80 stapte het bedrijf eveneens in de productie van ruwe olie. Tevens bepaalde het voortaan eenzijdig de prijs die het betaalde aan de onafhankelijke olieproducenten. 17 John D. Rockefeller was zich ondertussen van geen kwaad bewust. Zijn economische beleid was voor de buitenwereld onethisch en gewetenloos, in zijn ogen bracht hij orde en stabiliteit in de chaos van de olie-industrie en verschafte hij licht aan het volk. 18 In 1897 trad hij terug als bestuursvoorzitter van Standard en werd hij opgevolgd door John D. Archbold. 19 Het verzet tegen trusts in het algemeen en Standard Oil in het bijzonder nam aan het eind van de 19 e eeuw toe, en in een serie artikelen in het tijdschrift McClure s legde de journaliste Ida Tarbell de praktijken van Standard genadeloos bloot. De Amerikanen waren geschokt. 20 Met het aantreden van Theodore Roosevelt als President in 1901 werd de politieke druk op Standard verder opgevoerd (om socialisten en anarchisten wind uit de zeilen te nemen), wat in 1904 zou leiden tot een officiële aanklacht wegens overtreding van de Sherman Anti Trust Act. 21 In 1909 werd Standard schuldig bevonden aan monopolistisch gedrag en gelast zichzelf op te breken (bevestigd in 1911). In plaats van één moloch waren er voortaan zeven grote oliemaatschappijen actief op de Amerikaanse markt: Standard Oil of New Jersey (het latere Exxon), Standard Oil of New York (later Mobil), Standard Oil of California (later Chevron), Standard Oil of Ohio (later de Amerikaanse tak van BP), Standard Oil of Indiana (later Amoco), Continental Oil (later Conoco), en Atlantic (later een deel van Sun). 22 De revolutie in Rusland maakte de situatie aldaar buitengewoon onzeker, en in 1920 kocht Jersey (onder leiding van Walter Teagle) de Russische activiteiten van de Nobel-familie. Dit bleek een verkeerde investering toen de bolsjewieken in de daaropvolgende jaren eigenhandig concessies begonnen te verkopen aan buitenlandse bedrijven. De rechten van Jersey (en Shell) werden terzijde geschoven als overblijfselen van de Tsaristische periode, en Teagle had geen andere keuze dan z n verlies te nemen en de nieuwe situatie te aanvaarden. 23 In 1928 trad Jersey als leider van een Amerikaans consortium toe tot de Turkish Petroleum Company. Deze gebeurtenis markeert het begin van de Amerikaanse betrokkenheid in het Midden-Oosten. 24 Tevens nam Jersey in dat jaar deel aan de onderhandelingen die zouden leiden tot de As-Is -overeenkomst (zie boven). 16 Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

7 BP Perzië was van strategisch belang voor Groot-Brittannië (het vormde een buffer tussen Rusland en India). In 1901 tekende de Britse avonturier William Knox D Arcy, met goedkeuring van de Britse overheid, een 60-jarige exclusieve overeenkomst met de Shah voor de oliewinning in driekwart van zijn grondgebied. 25 De exploratie verliep moeizaam in het klimatologisch, politiek en cultureel vijandige land, en in 1904 dreigde de hele operatie door geldgebrek te worden afgeblazen, 26 maar in 1908 was het dan toch raak: er werd olie gevonden bij Masjid-i-Suleiman. Een jaar later werd de Anglo- Persian Oil Company opgericht (in 1954 hernoemd tot de British Petroleum Company, beter bekend als BP). 27 De belangrijkste steun voor Anglo-Persian in deze periode kwam van de kant van de Britse marine. Admiraal John Fisher wilde de Britse vloot laten overstappen van stoomaandrijving op fossiele aandrijving, en nadat hij erin was geslaagd Winston Churchill te overtuigen werd in 1912 het besluit genomen om alleen nog maar schepen met olieaandrijving te bouwen. 28 In 1914 werd Anglo-Persian aangewezen als officiële leverancier van de Royal Navy, waarop de Britse overheid 51% van de aandelen kocht en zitting nam in het bestuur het eerste staatsoliebedrijf was geboren. 29 Gedurende de Eerste Wereldoorlog vormde Charles Greenway Anglo-Persian om tot een verticaal geïntegreerde oliemaatschappij met z n eigen marketingtak (British Petroleum) en tankervloot. 30 In 1928 verwierf het bedrijf een aandeel van 23,75% in de Turkish Petroleum Company, 31 en in datzelfde jaar nam het deel aan de As-Is - overeenkomst. 32 In 1932 zegde de toenmalige Shah van Perzië (Reza Khan) eenzijdig de concessie van Anglo-Iranian op, omdat er door de terugvallende vraag naar olie als gevolg van de Grote Depressie te weinig geld binnenkwam. In 1933 werd een nieuwe overeenkomst gesloten die gunstiger was voor de Shah. 33 Na de ontdekking van olie op Arabisch grondgebied (Bahrain, 1931) richtten de grote olieconcerns hun peilen op deze regio. 34 Anglo-Iranian kon niet achterblijven, en in 1934 vormde het een 50/50 joint venture met het Amerikaanse Gulf Oil die een concessie wist te verkrijgen van de Koeweitse sjeik Ahmad: de Kuwait Oil Company Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

8 tot de oliecrisis van 1973 De wereldeconomie De naoorlogse jaren tot de eerste oliecrisis werden gekenmerkt door een ongekende economische groei en toegenomen welvaart in de Westerse geïndustrialiseerde wereld. Tussen 1948 en 1971 nam de wereldproductie gemiddeld met 5,6% per jaar toe, een unieke prestatie, en recessies waren dermate mild dat de traditionele conjunctuurbeweging leek te hebben afgedaan (absolute dalingen deden zich vrijwel niet voor; slechts vertragingen in het groeitempo). Met name West-Duitsland en Japan, de belangrijkste verliezers van de Tweede Wereldoorlog, herstelden zich buitengewoon voorspoedig en groeiden in korte tijd uit tot economische wereldmachten van formaat. De rest van West-Europa bleef niet ver achter. 36 Direct na de oorlog zag het er somber uit voor Europa. Het gebied was sterk verarmd en zwaar beschadigd, en beschikte niet over de middelen om zijn eigen herstel ter hand te nemen. Toch was de basis niet zo slecht als alom werd aangenomen: het machinepark had relatief weinig geleden onder de oorlog (infrastructuur, woningen en andere gebouwen waren de voornaamste schadeposten), het wereldwijde productiepotentieel was tijdens de oorlog eerder gegroeid dan afgenomen, en de belangrijke wetenschappelijke en technologische vooruitgang in de wapenindustrie liet zich zonder veel problemen inzetten in vredestijd. 37 Om dit potentieel te benutten was hulp van buitenaf noodzakelijk. Er was grote vraag naar Amerikaanse producten (kapitaalgoederen, voedingsmiddelen, grondstoffen, energie), maar geen dollars om deze te kunnen betalen. In 1947 kondigden de Verenigde Staten het Marshall-plan aan: een uitgebreid pakket hulpmaatregelen om West- Europa uit het slop te halen, en zodoende uit de greep van het communisme te houden. Tevens diende het als stimulans voor West-Europa om zich economisch te verenigen. 38 Wat volgde was een periode van uitzonderlijke economische groei. De achterstand op de Verenigde Staten werd in rap tempo ingelopen: de groei van het Bruto Nationaal Product per hoofd bedroeg tussen 1947 en 1973 in West-Europa gemiddeld 3,98% per jaar (tegen 2,43% in de V.S.), 39 arbeidsproductiviteitwinsten droegen in West-Europa en Japan aanzienlijk meer bij aan de economische groei dan in de V.S., 40 betere scholing verhoogde de kwaliteit van het in West-Europa aanwezige human capital, 41 en door middel van hoge bruto-investeringen schoof men dichter op in de richting van de technologische grens (waarop de V.S. zich reeds bevond). 42 Ook op het gebied van het industrieel onderzoek dat na de oorlog een steeds wetenschappelijker karakter kreeg werd vooruitgang geboekt, al bleef de voorsprong van de V.S. hier tot de jaren 70 enorm Herman van der Wee, De gebroken welvaartscirkel: de wereldeconomie, (Leiden, 1983), Ibidem, Ibidem, Keetie E. Sluyterman, Kerende kansen: het Nederlandse bedrijfsleven in de twintigste eeuw (Amsterdam, 2003), Van der Wee, De gebroken welvaartscirkel, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

9 Een belangrijke bijdrage aan de verhoging van de West-Europese en Japanse arbeidsproductiviteit vormde de uit de V.S. overgewaaide Managerial Revolution. Bedrijven werden gereorganiseerd in autonome divisies onder administratieve controle van een overkoepelend orgaan, geleid door professionele managers voor wie groei op lange termijn prioriteit had boven winst op korte termijn. De macht van de aandeelhouders raakte versnipperd, en hun invloed werd niet zelden bij wet ingeperkt. 44 Het traditionele familiebedrijf raakte door deze rationaliseringsgolf in het gedrang. 45 Nationale overheden speelden een grote rol bij het aanwakkeren van de economische groei in deze periode. Het Interbellum had het failliet van het economisch liberalisme aangetoond, en gewapend met het instrumentarium van John Maynard Keynes grepen de West-Europese en Japanse regeringen steunend op een brede consensus in de samenleving diep in in het economisch leven: recessies werden bestreden door de overheidsbestedingen op te voeren teneinde de effectieve vraag te stimuleren, onderzoek werd aangemoedigd, speerpuntsectoren werden aangewezen en gesteund, verouderde sectoren werden afgebouwd, de inkomensverdeling werd genivelleerd, en het stelsel van collectieve voorzieningen werd radicaal uitgebreid (sociale woningbouw, onderwijs, gezondheidszorg, infrastructuur, etc.). Volledige werkgelegenheid was te allen tijde het uitgangspunt. Dit systeem van markteconomie met een menselijk gezicht zou bekend worden als de gemengde economie. 46 Niet minder belangrijk was de internationale dimensie: tussen 1953 en 1977 vervijfvoudigde de wereldhandel ruimschoots, zonder noemenswaardige schommelingen. De exportvraag steeg sneller dan de binnenlandse vraag, waardoor de meest exportgeoriënteerde landen de beste groeicijfers realiseerden. 47 Als voornaamste redenen voor deze spectaculaire ontwikkeling worden genoemd: het klimaat van relatieve vrijhandel onder Amerikaanse leiding (de Pax Americana), het stelsel van Bretton Woods (vaste wisselkoersen gekoppeld aan de dollar, op zijn beurt weer gekoppeld aan het goud), 48 grote vraag als gevolg van de wederopbouw en de inhaalbeweging, exportpromotie door nationale overheden, lage transportkosten door beter internationaal vervoer en goedkope brandstof, betere informatie en communicatie, en uiteraard de comparatieve voordelen en het gegroeide vermogen van het bedrijfsleven om deze voordelen te benutten. 49 De beweging tot Europese economische eenwording mag ook niet worden vergeten. Begonnen met de douane-unie van de Benelux in 1948, gevolgd door de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) in 1951, en uitmondend in de Europese Economische Gemeenschap (EEG) en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) in 1958, stimuleerde dit proces de handel tussen de lidstaten Frankrijk, West- Duitsland, Italië, België, Nederland en Luxemburg aanzienlijk. In latere jaren zouden meer landen toetreden, al ging dit niet altijd zonder slag of stoot. 50 De landen van het Oostblok volgden hun eigen industrialiseringspad, gericht op autarkie. Internationale handel diende slechts als middel om essentiële invoergoederen te verkrijgen (niet ter verhoging van de economische efficiëntie), en geschiedde grotendeels binnen het kader van de Comecon. De handel met het Westen bleef beperkt, enerzijds door het Westerse embargo als gevolg van de Koude Oorlog, anderzijds doordat de Oostbloklanden vasthielden aan hun filosofie van bilaterale verdragen Ibidem, Sluyterman, Kerende kansen, Van der Wee, De gebroken welvaartscirkel, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

10 De Derde Wereld profiteerde minder van de groei van de wereldhandel dan zij had gewenst. De redenen hiervoor zijn legio: ontwikkelingslanden specialiseerden zich in de productie en export van voedingsmiddelen waarvan de vraag minder snel steeg dan de vraag naar industrieproducten (koffie, thee, cacao), ze exporteerden grondstoffen waarvoor in het Westen substituten werden ontwikkeld (synthetische garen, plastic), ze voerden een ondoelmatig economisch beleid (te hoog gewaardeerde valuta s uit prestigeoverwegingen, streven naar autarkie en invoersubstitutie), en/of ze hadden te lijden onder de internationale economische machtsverhoudingen (niet zelden werden in het Westen tariefmuren opgeworpen tegen goedkope invoer uit de Derde Wereld). 52 Belangrijkste gebeurtenissen in de olie-industrie Al tijdens de Tweede Wereldoorlog liet de olie-industrie zijn oog vallen op het Midden- Oosten. Schattingen over de omvang van de daar aanwezige olievelden gingen het voorstellingsvermogen ver te boven, en de Amerikaanse regering vatte het plan op zijn olie voortaan uit deze regio te importeren en de eigen oliebronnen (uit strategisch oogpunt) te sparen. 53 Dit gekoppeld aan de enorme inhaalvraag na het einde van de oorlog maakte de Verenigde Staten van een olie-exporterend land tot een olie-importerend land. 54 In 1947 werd het aantal partners in Aramco (het bedrijf dat de concessie in Saudi- Arabië bezat) uitgebreid tot vier: Socal, Texaco, Jersey en Socony. Dit was nodig om voldoende kapitaal bij elkaar te krijgen om de reusachtige velden in het gebied te ontginnen en toegang tot markten te garanderen. 55 Tevens sloot Shell een overeenkomst met Gulf Oil om Gulfs aandeel in de ruwe olie afkomstig uit de Kuwait Oil Company af te nemen, en Anglo-Iranian kwam overeen zijn ruwe olie gedurende 20 jaar te betrekken van Jersey en Socony. 56 Via deze drie grote oliedeals raakten de Verenigde Staten diep betrokken bij de situatie in het Midden-Oosten. De jaren 50 zagen het begin van het proces dat de positie van de oliemaatschappijen ten opzichte van de olieproducerende landen zou ondermijnen. Geïnspireerd door een soortgelijke regeling in Venezuela 57 dwong Saudi-Arabië eind 1950 een 50/50- verdeling af, waarbij Aramco en de Saudische overheid de winsten gelijk zouden splitsen. Koeweit en Irak volgden snel. 58 In 1951 werd de oudste concessie in het Midden-Oosten eenzijdig beëindigd met de nationalisatie van Anglo-Iranian door de Iraanse regering onder leiding van Mossadegh. 59 Een twee jaar durende boycot en stillegging van de Iraanse olieproductie waren het gevolg, en alleen door middel van een (door de Amerikanen en Britten geregisseerde) coup werd de impasse doorbroken: de autoriteit van Shah Mohammed Pahlavi werd hersteld, 60 en een consortium bestaande uit Anglo-Iranian, Jersey, Socony, Texaco, Socal, Gulf, Shell en CFP (de Oil Services Company, oftewel OSCO) nam in samenwer- 52 Ibidem, Yergin, The prize, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

11 king met de National Iranian Oil Company, dat de olievelden en raffinaderijen bezat de oliewinning en -verkoop op zich. 61 De Suez-crisis van 1956 leidde tot sluiting van het Suez-kanaal en sabotage van de IPC-pijpleiding. 62 Het tekort dat hierdoor dreigde in West-Europa werd aangevuld met Amerikaanse olie (de zogenaamde Oil Lift ), waarna in 1957 de crisis ten einde kwam en de normale situatie terugkeerde. 63 Nieuwe supertankers uit Japan maakten in het vervolg de lange route via Kaap de Goede Hoop economisch haalbaar, en verminderden West-Europa s afhankelijkheid van het Suez-kanaal en de IPC-pijpleiding. 64 Als reactie op het aanbod van grote hoeveelheden goedkope Russische olie eind jaren 50 verlaagden de oliemaatschappijen in het Midden-Oosten de posted price (de officiële, constante prijs waarvan de olieproducerende landen de helft kregen). 65 Uit onvrede over dit eenzijdige besluit en daartoe aangespoord door de Saudische technocraat en nationalist Abdullah Takiri en de Venezolaanse olieminister Pérez Alfonso richtten vertegenwoordigers van Saudi-Arabië, Venezuela, Koeweit, Irak en Iran in 1960 de Organization of Petroleum Exporting Countries (OPEC) op. 66 In 1959 werden grote olievelden ontdekt in Libië. Met z n ligging aan de Middellandse Zee was het land perfect gesitueerd om West-Europa te voorzien, en in de daaropvolgende jaren werd de productie met rasse schreden opgevoerd (in het gebied waren veel kleinere, onafhankelijke oliebedrijven werkzaam, als resultaat van bewust beleid van de Libische regering). De winstgevendheid van de sector kwam zo onder druk te staan. 67 Veel Texaanse olieproducenten hadden hun buik vol van de import van goedkope olie uit Venezuela en het Midden-Oosten. In 1959 slaagden ze erin door middel van een machtige lobby de Amerikaanse regering quota s in te laten stellen op buitenlandse olie, quota s die de volgende 14 jaar van kracht zouden blijven. 68 Dit liet West-Europa over als voornaamste groeimarkt. 69 In 1966 verkocht Shell zijn bezittingen in Indonesië aan de Indonesische overheid, in het kader van een grootscheepse nationalisatie gericht tegen de vroegere koloniale overheerser. Shell verliet aldus het gebied waar het driekwart eeuw eerder allemaal was begonnen voor Koninklijke Olie. Een emotioneel moment, maar de economische betekenis was beperkt Shell was zijn geboortegrond reeds lang ontgroeid en had zich ontwikkeld tot een multinational in de ware zin van het woord. 70 De Zesdaagse Oorlog van 1967 tussen Egypte en Israël (overtuigend gewonnen door Israël) leidde tot een boycot van de Verenigde Staten en Engeland door de olieproducerende landen in het Midden-Oosten, als straf voor hun vriendschappelijke betrekkingen met Israël. Tevens werden het Suez-kanaal en de pijpleidingen naar de Middellandse Zee gesloten. De oliemaatschappijen wisten de crisis echter snel te bezweren door de productie elders op te voeren (Venezuela, V.S.) en supertankers via Kaap de Goede Hoop te laten varen. De landen die het embargo hadden ingesteld verloren veel inkomsten en bleken uiteindelijk de grote verliezers Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Sluyterman, Kerende kansen, Yergin, The prize,

12 Eind 1967 werd in Alaska het grootste olieveld in de geschiedenis van Noord- Amerika ontdekt. Ondanks de extreme weersomstandigheden en fel verzet vanuit de milieubeweging begonnen ARCO, Jersey en BP met de exploitatie. 72 In september 1969 wierp kolonel Khaddafi in Libië het bewind van koning Idris omver en stelde een dictatuur in met pan-arabische ambities. Vrijwel onmiddellijk trachtte hij zijn aandeel in de opbrengsten van de Libische olie te verhogen, en slaagde erin door de tot dan toe heilig geachte grens van 50% te breken: 55%. Het tijdperk van 50/50 was ten einde. In 1971 werd met OPEC overeengekomen dat het nieuwe minimum 55% zou bedragen van nu af aan namen de olieproducerende landen het initiatief in de onderhandelingen, en OPEC ontpopte zich tot meer dan een impotent discussieclubje. 73 Het verzet in de olieproducerende landen tegen het concept van de concessie (waarbij de olievoorraden in de grond het eigendom waren van de oliebedrijven) nam ondertussen steeds verder toe. Gedeeld eigendom werd gezien als de volgende stap, en in 1972 dwong Saudi-Arabië een participatie van 25% af (die volgens plan zou oplopen tot 51% in 1983), terwijl Libië direct 51% greep van de voorraden binnen zijn grenzen. 74 Het was duidelijk dat de situatie in de olie-industrie fundamenteel was veranderd. Door decennia van goedkope olie was het Westen voor zijn economie afhankelijk geworden van deze vorm van brandstof, en de toegenomen vraag had het aanbodsurplus opgebruikt: de buyers market was nu een sellers market. De bereidheid in het Midden- Oosten om het oliewapen te gebruiken tegen het Westen nam hand over hand toe Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

13 Olieprijs De olieprijs ontwikkelde zich in deze jaren als volgt: Grafiek 3.1 Prijs, in $ Prijs vat ruwe olie (BP) ,5 2 1,5 1 0, Bronnen: Jaarverslagen BP. Wat direct opvalt is de stabiliteit van de olieprijs, alsmede het lage niveau (gemiddeld $1,83 per vat). Dit was dan ook een periode van relatieve overvloed, met genoeg olie om aan de groeiende vraag te voldoen, wat in niet geringe mate heeft bijgedragen aan de opzienbarende economische ontwikkeling van het Westen Sluyterman, Kerende kansen,

14 Shell, Exxon en BP: de resultaten Hoe presteerde Shell in vergelijking met zijn belangrijkste concurrenten Exxon en BP? Om hierover een uitspraak te kunnen doen, zal worden gekeken naar achtereenvolgens de netto olieproductie, de omzet, de nettowinst, de uitkeringsratio, de liquiditeit (current ratio), de solvabiliteit (leverage ratio), de rentabiliteit (op eigen vermogen en totaal vermogen, hefboomeffect), de omvang van het personeelsbestand, de arbeidsproductiviteit, de beurswaarde en de beurskoers. Grafiek Netto olieproductie Productie, in mln. vaten/dag Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon/BP, Petroleum Yearbook. De netto olieproductie is de hoeveelheid olie die een bedrijf zelf uit de grond pompt, minus de royalties die het verschuldigd is aan de regeringen van de landen waar de olie wordt gewonnen. Het betreft hier dus dat deel van de productie waar het bedrijf vrij over kan beschikken. Zowel Exxon, Shell als BP voerden hun productie gestaag op, van minder dan 1 miljoen vaten per dag naar meer dan 4 miljoen. De toegenomen vraag naar olie als gevolg van de snelle economische groei van de Westerse geïndustrialiseerde wereld, aangewakkerd door de lage olieprijs, maakte een dergelijke expansie mogelijk. Geen van de crises in deze periode (Iran 1951, Suez 1956, Zesdaagse Oorlog 1967) bleek in staat de stijgende trend te doorbreken. Shell positioneerde zich als goede tweede, achter Exxon en voor BP. In 1972 slaagde BP erin Shell terug te dringen naar de derde plaats, al bleven de onderlinge verschillen gering. 14

15 Grafiek 3.3 Omzet Omzet, in mrd Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon/BP, Petroleum Yearbook. Bij de omzet, oftewel de totale opbrengsten van de verkopen, is eveneens sprake van een stijgende trend een logisch gevolg van de verhoogde productie bij stabiele prijzen. Met name de stijging na 1967 was opmerkelijk: in zes jaar tijd wist Shell zijn omzet bijna te verdubbelen, van 4,5 miljard pond naar 8,3 miljard. De devaluatie van het pond in november 1967 heeft hier ongetwijfeld een positieve bijdrage aan geleverd. 77 Jammer genoeg ontbreken de cijfers van BP voor het grootste deel van de periode, alsook de laatste jaren van Exxon. Het lijkt er echter op dat de verhoudingen weinig anders waren dan die van de netto productie: Exxon was het grootst, met op korte afstand Shell en een wat groter gat naar BP. 77 Stephen Howarth, A century in oil: the Shell Transport and Trading Company (Londen, 1997),

16 Grafiek 3.4 Nettowinst Nettowinst, in mln Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon/BP, Petroleum Yearbook. De nettowinst is gedefinieerd als de totale opbrengsten minus kosten en belastingen, ofwel de winst die schoon overblijft en door de onderneming naar eigen goeddunken kan worden aangewend voor investeringen, dividendbetalingen, etc. Op enkele kleine schommelingen na is ook hier sprake van een positieve ontwikkeling. De kortstondige recessies van in de Verenigde Staten en West-Europa 78 leidden tot een terugval in de winstgevendheid van Exxon en Shell, en aan het einde van periode stelden Shell en BP wat teleur, maar over het algemeen ontwikkelde de winstgevendheid van de drie bedrijven zich in opwaartse richting. Ook hier kwam Exxon als beste uit de bus. De nettowinst van Exxon was alle jaren hoger dan die van de concurrentie, waarbij Shell redelijk in het spoor bleef (gemiddeld 206 miljoen pond tegen 285 miljoen voor Exxon) en BP steeds verder achterop raakte (gemiddeld 55 miljoen). 78 Van der Wee, De gebroken welvaartscirkel,

17 Grafiek 3.5 Uitkeringsratio Uitkeringsratio, in % Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon/BP, Petroleum Yearbook. De uitkeringsratio drukt de dividendbetalingen uit als percentage van de nettowinst, en geeft dus aan welk gedeelte van de nettowinst is uitgekeerd als dividend. Dit zegt het een en ander over de macht van de aandeelhouders en de langetermijnstrategie van een bedrijf. uitkeringsratio = (dividend / nettowinst) * 100% Het blijkt dat Exxon, naar Amerikaans gebruik, in deze periode de oren het meest heeft laten hangen naar de aandeelhouders: de uitkeringsratio bedroeg gemiddeld niet minder dan 56%. BP (50%) en Shell (37%) gaven de voorkeur aan bescheidener dividenduitkeringen, teneinde meer middelen over te houden ten behoeve van de langetermijngroei van de onderneming. Het is wellicht interessant om te kijken hoe deze waarden zich verhouden tot die van de Nederlandse industrie als geheel. In onderstaande tabel worden de uitkeringsratio s van alle aan de Amsterdamse beurs genoteerde ondernemingen afgezet tegen die van respectievelijk Shell, Exxon en BP: Tabel 3.1 De ontwikkeling van de uitkeringsratio (%) Periode Nederland ,3-33,5 27, ,4 22,1 54,4 35, ,3 43,7 64,9 58,9 Bronnen: Nederland: Jan Luiten van Zanden, Een klein land in de twintigste eeuw: Economische geschiedenis van Nederland Shell/Exxon/BP: Jaarverslagen, Petroleum Yearbook. 17

18 Opvallend is dat de ratio s van de drie onderzochte bedrijven hun maximale waarden bereikten in de jaren 60, terwijl die van de Nederlandse industrie juist daalden onder invloed van een afnemende winstgevendheid. 79 Zoals hierboven is geconstateerd nam de winstgevendheid van de olie-industrie gedurende deze jaren eerder toe dan af, een duidelijke afwijking van de ontwikkeling in andere sectoren, wat het groeiende aandeel van de dividendbetalingen in de nettowinsten verklaart. Een ander opvallend aspect betreft de bijzonder lage waarden van Shell in vergelijking met de Nederlandse industrie als geheel, met name in de jaren 50. Het Shellmanagement verkoos het inhouden van winst boven het uitbetalen van dividend, en liet zich daarbij niet beïnvloeden door de keuzes van zijn Nederlandse collega s. Grafiek Current ratio Current ratio Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon/BP, Petroleum Yearbook. De current ratio is een indicator van de liquiditeit van een onderneming. Door de vlottende activa (vorderingen met een looptijd korter dan een jaar) te delen door de vlottende passiva (schulden met een looptijd korter dan een jaar) wordt een getal verkregen dat aangeeft in welke mate een bedrijf aan zijn kortetermijnverplichtingen kan voldoen: current ratio = vlottende activa / vlottende passiva De grafiek is wat moeilijk leesbaar door de exceptioneel hoge ratio s van BP in de jaren 50 en begin jaren 60. Worden deze pieken genegeerd, dan is over de hele periode sprake van stabiliteit voor BP (+0,17), lichte teruggang voor Shell ( 0,33) en grotere teruggang voor Exxon ( 2,03). De waarden aan het einde van de periode (2,08 voor BP, 1,57 voor Exxon en 1,48 voor Shell) zijn gunstig te noemen: de vlottende activa waren in alle gevallen ruimschoots voldoende om de vlottende passiva te dekken. 79 Jan Luiten van Zanden, Een klein land in de twintigste eeuw: economische geschiedenis van Nederland (Utrecht, 1997),

19 Shell neemt hier de laatste plaats in. Het hield zijn liquiditeit beter op peil dan Exxon, maar zag zijn positie ten opzichte van BP verslechteren en had begin jaren 70 de laagste current ratio van de drie. Grafiek 3.7 Leverage ratio Leverage ratio Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon, Petroleum Yearbook. De solvabiliteit van een onderneming is de mate waarin die onderneming op langere termijn aan zijn verplichtingen kan voldoen. De belangrijkste indicator voor de solvabiliteit is de leverage ratio, die wordt verkregen door het eigen vermogen te delen door het vreemd vermogen: leverage ratio = eigen vermogen / vreemd vermogen Helaas beginnen de gegevens hier hiaten te vertonen. De cijfers van BP ontbreken volledig, waardoor dit bedrijf noodgedwongen buiten de analyse zal worden gehouden. Meest in het oog springend is de convergentie die eind jaren 50 optreedt. Exxon begon op een hoog niveau (ruim boven de 4) en gleed sindsdien geleidelijk af. Shell begon veel lager (iets meer dan 0,5), bracht de achterstand in 1958 terug tot 0,9 (door het eigen vermogen uit te breiden met miljoen pond en het vreemd vermogen te verkleinen met 42 miljoen), waarna het Exxon vergezelde in zijn neerwaartse beweging. Exxon was in deze periode veruit het meest solvabel. De relatieve positie van Shell is wel significant verbeterd, ogenschijnlijk in een poging zijn kwetsbaarheid ten opzichte van zijn voornaamste concurrent te verminderen. 19

20 Grafiek 3.8 REV REV, in % Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon, Petroleum Yearbook. Rentabiliteit is de relatie tussen een resultaat dat is behaald en de financiële middelen waarmee dat resultaat is behaald. De rentabiliteit op het eigen vermogen (REV) drukt de door een onderneming behaalde winst uit als percentage van het eigen vermogen, en geeft zo een indicatie van de mate waarin het eigen vermogen is beloond: REV = (winst / eigen vermogen) * 100% Lag Shell aanvankelijk duidelijk voorop, tussen 1951 en 1954 zakte het af naar het niveau van Exxon. De redenen hiervoor zijn de snelle uitbreiding van het eigen vermogen en de lagere winstgevendheid van Shell in deze jaren: het eigen vermogen nam sneller toe dan dat van Exxon terwijl de winsten achterbleven, waardoor er op het eigen vermogen minder werd verdiend. De dip van wordt verklaard door de tegenvallende winsten als gevolg van de recessie (zie boven). De gemiddelden zijn in het voordeel van Shell, al is het verschil klein: 12,2% tegen 10,8%. Dit keer moest marktleider Exxon dus zijn meerdere erkennen in de Brits/Nederlandse uitdager. 20

21 Grafiek 3.9 RTV RTV, in % Bronnen: Jaarverslagen Shell. De rentabiliteit op het totale vermogen (RTV) drukt de door een onderneming behaalde winst + betaalde rente uit als percentage van het totale vermogen (eigen vermogen + vreemd vermogen), en geeft zo een indicatie van de mate waarin het totale vermogen is beloond: RTV = (winst + rente) / totaal vermogen * 100% De rente betaald over het vreemd vermogen bleek voor Exxon en BP niet of nauwelijks te achterhalen. Zinvolle vergelijking van de bedrijven is dan ook niet mogelijk. 21

22 Grafiek 3.10 Hefboomeffect Hefboomeffect, in mln Bronnen: Jaarverslagen Shell. Het hefboomeffect treedt op als de rentabiliteit van het totale vermogen (RTV) afwijkt van de rente die is betaald over het vreemd vermogen (RVV). Is de RTV hoger dan de RVV, dan betekent dit dat met het vreemd vermogen (VV) meer is verdiend dan ervoor is betaald. Deze meerwaarde wordt overgeheveld naar het eigen vermogen (EV), wat te boek staat als een positief hefboomeffect. Andersom, als de RTV lager is dan de RVV, dan is voor het vreemd vermogen meer betaald dan ermee is verdiend, en komt het verschil ten laste van het eigen vermogen. In dat geval wordt gesproken over een negatief hefboomeffect. hefboomeffect = ((RTV - RVV) * VV / EV) * VV Voor Shell is het hefboomeffect gedurende de gehele periode positief geweest. Met andere woorden: ieder jaar heeft het vreemd vermogen meer opgeleverd dan het heeft gekost, en heeft het aldus bijgedragen aan het rendement op het eigen vermogen. De vraag hoe dit zich verhoudt tot Exxon en BP zal helaas onbeantwoord moeten blijven, gezien het ontbreken van gegevens omtrent de rentebetalingen van deze bedrijven. 22

23 Grafiek 3.11 Personeel Personeel, maal duizend Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon, Petroleum Yearbook. Zowel Shell als Exxon krompen hun personeelsbestand in, met respectievelijk en werknemers (de cijfers van BP bleken te onbetrouwbaar om in de vergelijking mee te nemen). Ondanks de grote productie-uitbreidingen en toenemende omzetten en winsten was het zinvol om mensen te ontslaan, wat het een en ander zegt over de productiviteitswinsten die werden gerealiseerd. 23

24 Grafiek 3.12 Arbeidsproductiviteit A.p.t., in duizend Bronnen: Jaarverslagen Shell/Exxon, Petroleum Yearbook. De arbeidsproductiviteit is hier gedefinieerd als de bijdrage van iedere individuele werknemer aan de omzet: arbeidsproductiviteit = omzet / aantal werknemers Inderdaad is er sprake van een sterk stijgende trend. Tussen 1951 en 1966 verdrievoudigde de productiviteit van de gemiddelde Exxon-werknemer, terwijl die van zijn Shellcollega tussen 1956 en 1972 ruim verviervoudigde. Shell kon Exxon ook in deze categorie niet bijbenen. Het had meer mensen in dienst en behaalde lagere omzetten; in de elf jaar waarvoor voor beide bedrijven gegevens beschikbaar zijn, bedroeg het verschil gemiddeld 38% in het voordeel van Exxon. 24

25 Grafiek 3.13 Beurswaarde Beurswaarde, in mrd Bronnen: Beursgegevens. De beurswaarde van een onderneming, oftewel de effectieve waarde, is gelijk aan de totale marktwaarde van het uitstaande pakket aandelen in die onderneming: beurswaarde = aantal uitstaande aandelen * beurskoers Hier is uitgegaan van gewone aandelen, dat wil zeggen aandelen zonder speciale rechten. Het moge duidelijk zijn dat Exxon het populairst was onder beleggers: de beurswaarde was gemiddeld twee keer zo hoog als die van nummer twee Shell, een verschil dat niet geheel gerechtvaardigd lijkt te worden door het verschil in omvang en economische prestaties van beide bedrijven. De beurswaarde van Shell was weer tweeënhalf keer zo hoog als die van BP. De groeicijfers zijn indrukwekkend te noemen: Exxon zag zijn beurswaarde tussen 1950 en 1972 met een factor 8,5 stijgen, tegen 10,0 voor Shell en 15,7 voor BP. Exxon bewerkstelligde deze groei zonder veel nieuwe aandelen uit te geven; het aantal uitstaande aandelen nam gecorrigeerd voor splitsingen met slechts 24% toe. Shells groei ging gepaard met een verdriedubbeling van het aantal uitstaande aandelen, BP hield het bij een verdubbeling. 25

26 Grafiek 3.14 Beurskoers Beurskoers, 1950 = Bronnen: Beursgegevens. Bovenstaande grafiek geeft de ontwikkeling van de beurskoers van gewone aandelen weer, gecorrigeerd voor splitsingen, uitgedrukt als indexcijfer met het basisjaar Shell springt er in negatieve zin uit: de index bedroeg gemiddeld 224, tegen 447 voor Exxon en 441 voor BP. Dit kondigde zich al aan bij de behandeling van de beurswaarde (zie boven), waar bleek dat Shell veel meer nieuwe aandelen moest uitgeven dan de concurrentie om zijn effectieve waarde te laten groeien mogelijk waren beleggers niet onverdeeld gelukkig met de lage uitkeringsratio s van deze jaren. De stabiliteit van het aandeel Shell is eveneens opmerkelijk. Het verschil tussen de hoogste en de laagste index was maximaal 299, terwijl de aandelen Exxon (588) en BP (923) beduidend meer in waarde schommelden. 26

27 Conclusie Hoe heeft Shell het gedaan tussen 1945 en 1972? Uit de bovenstaande vergelijking met Exxon en BP blijkt dat het bedrijf zich heeft gemanifesteerd als goede tweede: bij de netto olieproductie, de omzet, de nettowinst, de liquiditeit, de solvabiliteit, de arbeidsproductiviteit en de beurswaarde moest het Exxon voor zich dulden, al bleef het doorgaans dicht in de buurt, en in de meeste gevallen hield het BP comfortabel achter zich. Qua rentabiliteit wist Shell Exxon net te verslaan, en als gevolg van de relatief lage uitkeringsratio hield het meer middelen over om de groei op lange termijn te financieren. De dynamiek van de beurskoers viel evenwel weer wat tegen. Het volgende hoofdstuk zal uitwijzen of Shell zijn degelijke prestaties van deze periode een vervolg heeft weten te geven in de roerige jaren

28 tot en met 1986 De wereldeconomie Het sprookje van de schier oneindige economische groei kwam in de jaren 70 ten einde. De economieën van het Westen gaven blijk van enkele fundamentele ontwrichtingen en onevenwichtigheden, het internationale monetaire stelsel stortte in, en de brandstofprijzen stegen sterk als gevolg van twee oliecrises. Dit alles leidde tot een diepe recessie, hollende inflatie en een dramatische toename van de werkloosheid de gouden jaren waren voorgoed voorbij. Eind jaren 60 begon het tij te keren. De Amerikaanse handelsbalans vertoonde steeds grotere tekorten als gevolg van de oververhitting van de economie en de overwaardering van de dollar, en de afvloeiing van dollars en goud naar West-Europa en Japan werkte de inflatie aldaar in de hand. Daarbij wilden de vakbonden af van de loonmatiging (werkgelegenheid en economische groei werden als gegeven beschouwd), resulterend in de loonexplosies van en het haasje over -effect dat we nu kennen als de loonprijsspiraal. 80 De eenzijdige beslissing van president Nixon om de goudconvertibiliteit van de dollar op te schorten (augustus 1971) betekende de doodsteek voor het naoorlogse stelsel van vaste wisselkoersen. De dollar devalueerde ten opzichte van de andere valuta, wat gunstig was voor de Amerikaanse concurrentiepositie en betalingsbalans. Dit ging echter ten koste van West-Europa en Japan, die hun betalingsbalansoverschotten zagen wegsmelten als sneeuw voor de zon, 81 en ook de olieproducerende landen waren er niet blij mee: zij werden voor hun olie betaald in dollars, en deze dollars werden allengs minder waard. 82 Een nieuwe golf van protectionistische maatregelen was het gevolg, in de vorm van niet-tarifaire handelsbelemmeringen ( vrijwillige invoerbeperkingen, administratieve lasten, standaardisatie-eisen, etc.) en directe overheidssteun aan de industrie. 83 De zwevende wisselkoersen zorgden voor onvoorspelbaarheid in het internationale betalingsverkeer. De V.S. voelden zich niet geroepen om de voortsluipende ontwaarding van de dollar tegen te gaan ( benign neglect ), 84 en pogingen om tot een nieuw systeem van stabiele wisselkoersen te komen mislukten. 85 In dit klimaat van inflatie, wrevel en onzekerheid was de oliecrisis van oktober 1973 de spreekwoordelijke lont in het kruitvat: de spectaculaire stijging van de energieprijzen tastte de koopkracht in het Westen aan, en de reeds sluimerende recessie zette nu definitief door. 86 Voor het eerst sinds decennia was er sprake van absolute teruggang in de economische activiteit in het Westen. De werkloosheid nam snel toe, terwijl de inflatie onverminderd hoog bleef 87 een onmogelijkheid volgens de toen gangbare economische theorie (de Phillips-curve vond hier zijn Waterloo). 88 Het voeren van een deflatoir beleid 80 Van der Wee, De gebroken welvaartscirkel, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Dit fenomeen van een stagnerende economie in combinatie met inflatie zou bekend worden onder de term stagflatie. 88 Van der Wee, De gebroken welvaartscirkel,