Code van Bordeaux als enigee code

Transcriptie

1 Weg met al die verschillende gedragscodes voor de journalistiek Code van Bordeaux als enigee code Door Eefje Kühne Mag een journalist in vuilniszakken van politici graven op zoek naar nieuws? Is het verantwoord om als journalist te telefoneren met een kind dat in het ziekenhuis ligt en enkele dagen eerder als enige een vliegtuigramp heeft overleeft? En mag je als undercover journalist geheime filmopnames maken van een malafide paardenhandelaar? Er is altijd genoeg voer voor eindeloze discussies over journalistieke ethiek. Wat kan wel en wat kan niet? Algemene journalistieke codes, waaraan de werkwijze van de journalist getoetst kan worden, zijn in het leven geroepen om in dit soort discussies duidelijkheid te verschaffen. Nadeel is dat we in Nederland een handje vol verschillende algemene codes hebben. De aanwezigheid van verschillende algemene gedragscodes werkt verwarrend. Journalisten en media zouden de Code van Bordeaux moeten onderschrijven en alle andere algemene codes kunnen vergeten worden. Op dit moment bestaan er in Nederland drie algemene journalistieke gedragscodes en een leidraad. De leidraad is van de Raad voor Journalistiek (RvdJ) en is opgesteld aan de hand van bestaande algemene codes alsmede aan de hand van uitspraken die de Raad heeft gedaan. De drie algemene gedragscodes zijn: de Code van het Genootschap van Hoofdredacteuren (1995 en aangepast in 2008), de code van de Stichting Media Ombudsman Nederland (2008) en tot slot de internationaal aangenomen Declaration of Principles of the Conduct of Journalists, beter bekend als de Code van Bordeaux (1954). Algemene Een algemene gedragscode is een vorm van zelfregulering. Zelfregulering houdt in dat de beroepsgroep zelf vaknormen gedragscodee definieert en ook zelf toezicht houdt op de naleving ervan (1). Het toezicht wordt gehouden door de Raad voor de vorm van Journalistiek. De Raad geeft een oordeel over de vraag of met een bepaalde journalistieke gedraging grenzen van kort zelfreguleringg gezegd journalistieke ethiek zijn overschreden. De Raad kan echter geen sancties opleggen. (4) Een algemene gedragscode legt de journalist geen verplichte regels op maar dient meer als richtlijn voor het ethisch handelen. Alexander Pleijter deed in 2007 onderzoek naar het nut van een algemene gedragscode voor journalisten. Volgens hem moet zo n code vooral gezien worden als symbolisch. Algemene codes zijn opgesteld om de journalistiek te profileren als een betrouwbare beroepsgroep die bepaalde ethische regels in acht neemt (2). Maar waarom bestaan er eigenlijk geen verplichte regels voor journalisten? Dat is praktisch 1

2 onmogelijk. De journalistiek is namelijk een open beroepsgroep. Anders dan advocaten en artsen, hoeven journalisten zich niet te houden aan een vaste beroepscode en hoeven ze ook geen eed af te leggen. De journalist is niet gebonden aan specifieke wetgeving en heeft zich alleen te houden aan de Nederlandse wetgeving zoals die voor alle burgers geldt (3). Een algemene gedragscode is een middenweg tussen enerzijds totale vrijheid en anderzijds een reglement. Het gaat om de ethische basisregels van de journalistiek die voor alle journalisten vanzelfsprekend dienen te zijn. Als deze regels zo vanzelfsprekend zijn, waarom zou je ze dan op papier zetten, kun je je afvragen. Omdat een gedragscode houvast biedt aan de journalist. Op deze manier kan de journalist zelf teruggrijpen naar een gedragscode, om zijn werkwijze na te gaan (3, blz 25). Een gedragscode dient tevens als een goede basis voor verdere discussie binnen de redactie zodra bijvoorbeeld de werkwijze van een journalist van de desbetreffende redactie ter discussie staat. Of bijvoorbeeld zodra de redactie twijfelt over publicatie. Het journalistieke platform van de Nederlandse Vereniging van Journalisten, Villamedia, vroeg een aantal hoofdredacties naar hun gebruik van de Code van het Genootschap van Hoofdredacteuren. Het persbureau Novum Nieuws antwoordde: met de aantekening dat de code op geen enkele wijze bindend is en er geen sancties aan zijn verbonden. We beschouwen de code louter als uitgangspunt bij discussies (5). Een gedragscode is dus een goede manier om het debat over ethiek op redacties levendig te houden. Het is goed om als journalist altijd bezig Aanwezigheid van meerdere codes is verwarrend Gedragscode handig bij discussie redactie te zijn met de grenzen van wat wel kan en wat niet kan. Dat hier op redacties over gediscussieerd wordt, is bevorderlijk voor de kwaliteit van de journalistiek in het algemeen. Tot slot herinnert een gedragscode journalisten en redacties aan de verantwoordelijkheid die ze hebben naar het publiek. Lezers, kijkers en luisteraars kunnen de werkwijze van journalisten toetsen aan de algemene gedragscode en de journalist ter verantwoording roepen. Het is weliswaar de vraag in hoeverre het publiek werkelijk zo direct betrokken is bij de journalistiek. Maar er is niets mis mee om het besef bij journalisten van de verantwoordelijke taak die ze hebben, te versterken. En hier draagt een algemene gedragscode aan bij. Het mag duidelijk zijn dat een algemene gedragscode voor de journalistiek wel degelijk zijn voordelen heeft en wel degelijk nut heeft. Maar wat opmerkelijk is, is dat we er zoveel verschillende hebben. De journalist in Nederland heeft te maken met drie algemene gedragscodes en de leidraad van de Raad voor de Journalistiek. Dit werkt verwarring in de hand. Wat is de code waar je je als journalist op moet oriënteren? Waarom zijn er verschillende codes? Het bestaan van meerdere codes roept allerlei vragen op. En die vragen helpen journalisten niet bij het bepalen van de beste manier om te handelen in bepaalde situaties, aldus journalist en onderzoeker Alexander Pleijter (2). Bovendien, het bestaan van zoveel verschillende richtlijnen maakt het voor de journalist niet aantrekkelijk om zich hier in te verdiepen. Je ziet als journalist door de bomen het bos niet meer. Veel journalisten kennen die codes niet eens (2). Mediajournalist Theo Dersjant vraagt in een artikel op de website van De Nieuwe Reporter aan de journalist: Weet u wat er in de Code van Bordeaux staat? Zit de journalistieke code van het 2

3 Genootschap van Hoofdredacteuren in uw portefeuille, klaar om tevoorschijn te trekken in tijden van journalistieke nood? En heeft u thuis de gebundelde uitspraken van de Raad voor de Journalistiek op de boekenplank staan? Tien tegen één dat u hier drie keer nee op moest antwoorden (11). Je zou kunnen zeggen dat het juist goed is dat verschillende belangengroepen binnen de media hun eigen code hebben. Het Genootschap van Hoofdredacteuren is er voor alle hoofdredacteuren in Nederland, de Code van Bordeaux voor alle journalisten wereldwijd en de RvdJ en de Media Ombudsman behartigen de belangen van een ieder die zich onterecht behandeld acht door de media. Op zich een goede zaak dat er diversiteit is, zou je kunnen zeggen. Echter, de codes lijken zich nauwelijks van elkaar te onderscheiden en in die zin is de diversiteit ver te zoeken. In essentie zijn zowel de drie codes als de leidraad van de RvdJ hetzelfde. De codes en de leidraad zijn gebaseerd op elkaars uitgangspunten. De code van de Stichting Media Ombudsman refereert o.m. aan de in de Nederlandse journalistiek gehanteerde Gedragscode van Bordeaux (1954) en de Genootschapscode van 1995, aangevuld met enkele internationaal aanvaarde regels over journalistiek gedrag, zoals die van de New York Times, staat te lezen op de website van de Media-ombudsman (7). De code van Het Genootschap van Hoofdredacteuren uit 2008 meldt dat deze code voort bouwt op beginselen zoals die door beroepsjournalisten zijn ontwikkeld, zowel nationaal (de Gedragscode voor Nederlandse journalisten van het Genootschap van Hoofdredacteuren uit 1995, de Leidraad van de Raad voor de Journalistiek uit 2007) als internationaal (de Code van Bordeaux, uit 1954, geamendeerd in 1986), maar is aangevuld met uitgangspunten en idealen zoals die zijn aangedragen van buiten de beroepsgroep (8). Ook de RvdJ meldt dat de leidraad gelijkenissen toont met andere codes: Overigens bevatten de Code van Bordeaux 1954 en de Gedragscode voor Nederlandse journalisten, opgesteld door het Genootschap van Hoofdredacteuren (1995), normen die op enigerlei wijze zijn vervat in uitspraken van de Raad (6). Een algemene gedragscode moet niet specifiek zijn Als we kijken naar meer specifieker normen en waarden, dan is er hier en daar wel verschil te zien. Maar dit is nu juist waar het in een algemene gedragscode niet om moet gaan. Een algemene gedragscode moet niet specifiek zijn. De codes van het Genootschap van Hoofdredacteuren, de Stichting Media Ombudsman en de leidraad van de Raad voor de Journalistiek zijn te specifiek. Ze gaan redelijk diep in op zaken als bijvoorbeeld privacybescherming van bronnen. Maar wanneer de publieke omroep NOS ervoor kiest om bepaalde beelden niet uit te zenden omdat deze te dicht bij de privésfeer komen, zijn diezelfde beelden voor de commerciële televisieomroep SBS misschien reden voor een extra nieuwsuitzending. Specifieke normen moeten aan redacties zelf worden over gelaten. Normen kunnen van redactie tot redactie verschillen. En die horen daarom niet thuis in een algemene code voor de journalistiek. Dergelijke specifieke regels kunnen redacties beter in een eigen code of in huisregels vastleggen. Dat biedt de mogelijkheid voor het onderstrepen van een eigen journalistieke identiteit, aldus journalist en onderzoeker Alexander Pleijter. De meeste redacties hanteren zelf een redactiestatuut, stijlboek of eigen code waar haar journalisten zich aan dienen te houden. Wie ooit op een redactie werkte, merkte na enige tijd veelal dat het er wemelt van de afspraken en regelingen, aldus mediajournalist Theo Dersjant (11). Laat specifieke gedragsregels over aan redacties zelf en laat een algemene gedragscode vooral algemeen zijn. Hieraan voldoet de Code van Bordeaux. Deze code is een prima algemene gedragscode voor journalisten en media. Laten we daarom de algemene gedragscodes van Het 3

4 Genootschap van Hoofdredacteuren, de Stichting Media Ombudsman en de leidraad van de Raad voor de Journalistiek opheffen en het houden op de Code van Bordeaux. Het voordeel van deze code is dat hij kort en duidelijk is en de essentie weergeeft van journalistieke ethische normen. De Code van Bordeaux werd opgesteld in april 1954 in Bordeaux, Frankrijk tijdens een congres van The International Federation of Journalists en bestaat uit negen artikelen (zie onderaan dit artikel de gehele code). Is de Code van Bordeaux niet te beperkt? Nee, dat is nu juist de kracht van deze code. De Code van Bordeaux geeft geen uitsluitsel over specifieke situaties. Daarmee behouden journalisten hun vrijheid. Journalist en onderzoeker Alexander Pleijter: Je moet journalisten niet heel strikt vastpinnen op regels waar ze zich aan moeten houden. Het kenmerk van vrije journalistiek is dat we journalisten de vrijheid geven om hun eigen afwegingen te maken (2). Ook Timon Ramaker, docent communicatierecht en -ethiek aan de opleidingen Journalistiek Code van Bordeaux is goed door beperktheid en Communicatie van de Christelijke Hogeschool in Ede geeft de voorkeur aan een bondige code: De beste code is de kortste. Uitbreiding is soms nodig om het werkbaarder te maken, maar op elke regel komen uitzonderingen en die moet je niet altijd op papier willen zetten. Het kernpunt van codes is mijns inziens het benoemen van de professionele waarden (10). De beperkte inhoud van de Code van Bordeaux hoeft dus voor journalisten geen probleem te zijn. Sterker nog, het kan juist gezien worden als een voordeel. Maar voor de Raad voor de Journalistiek en de Stichting Media Ombudsman ligt dit anders. Zowel de RvdJ als de Media Ombudsman zeggen niet te kunnen werken met enkel en alleen de Code van Bordeaux. De stelling dat de Code van Bordeaux de enige algemene code zou moeten zijn, moet daarom enigszins worden bijgesteld. Het is praktisch gezien namelijk niet haalbaar voor de RvdJ en de Ombudsman om alleen te werken met de Code van Bordeaux. Het is aannemelijk dat beide partijen ieder een eigen code willen hebben. De RvdJ doet uitspraken bij individuele klachten tegen de media, de Ombudsman doet uitspraken over structurele zaken van ethiek. Zowel de RvdJ als de Ombudsman willen hun uitspraken vanuit eigen inzicht doen. Het is daarmee uitgesloten dat de RvdJ en de Ombudsman vanuit een en dezelfde code kunnen opereren. Bij het behandelen van klachten is het van belang een eigen code te hebben om je te kunnen verantwoorden, aldus Jan van Groesen, voorzitter van de Stichting Media Ombudsman (12). Daarnaast is de Code van Bordeaux te vrijblijvend om uitspraken op te baseren. De uitspraken die de RvdJ en de Ombudsman doen, gaan over specifieke situaties, zoals bijvoorbeeld de kwestie rond de vliegtuigramp in Tripoli en de vraag of de privacy van het jongetje Ruben, die als enige de ramp overleefde, wel of niet geschonden werd. Bij een dergelijke kwestie maken de RvdJ en de Ombudsman aan de hand van hun eigen uitgebreide code vele afwegingen en baseren hier hun oordeel op. Beide partijen verantwoorden dit oordeel door te verwijzen naar hun eigen code. Zouden zij enkel verwijzen naar een punt uit de Code van Bordeaux, dan is dit te algemeen en te vaag om het oordeel duidelijk te kunnen verantwoorden. RvdJ en Ombudsman hebben specifieke code nodig 4

5 Kortom, de Code van Bordeaux is te beperkt voor de Raad voor de Journalistiek en de Stichting Media Ombudsman. Deze partijen kunnen met deze code hun uitspraken onvoldoende verantwoorden. Daarentegen is de Code van Bordeaux voor de journalist een uitstekende algemene gedragscode. Een journalistieke gedragscode hoeft voor de journalist niet meer te zijn dan een lijst met een aantal algemene normen op het gebied van zorgvuldigheid, waarheidsgetrouwheid, eerbied, onafhankelijkheid en transparantie. Een gedragscode voor journalisten moet er een zijn met vooral algemene normen die vooral niet te specifiek zijn. Journalisten moeten zoveel mogelijk de vrijheid krijgen om hun werk te doen en moeten daarin niet belemmerd worden door allerlei specifieke normen en verwachtingen. In de praktijk werken redacties toch volgens hun eigen normen, al dan niet vastgesteld in een redactiestatuut, stijlboek of eigen code. Een algemene gedragscode heeft vooral een symbolische functie maar heeft wel degelijk een waarde voor de kwaliteit van de journalistiek. Het is een richtlijn die redacties aan kunnen halen bij het maken van een journalistieke afweging, het is een ondersteuning bij discussie en het herinnert journalisten er aan dat ze een verantwoordelijke taak hebben. Hierin voldoet de Code van Bordeaux het best. Deze korte, bondige code herinnert enerzijds aan algemene journalistieke normen en laat anderzijds genoeg vrijheid over aan de journalist om naar eigen inzicht te handelen. 5

6 Bronnen: 1. Evers, H.J. (1994). Media-ethiek. Morele dilemma s in journalistiek, voorlichting en reclame. Groningen: Wolters-Noordhoff 2. Alexander Pleijter, eigen interview, oktober Journalistieke gedragscode: Leiband of leidraad? Een rapport van de Radboud Universiteit Nijmegen, Faculteit der Sociale Wetenschappen, Sectie Communicatiewetenschap. Alexander Pleijter en Annemarie Frye, Nijmegen, april Website Raad voor Journalistiek, Wat is de Raad voor de Journalistiek? 5. Villamedia, dossiers, Overzicht gebruik code 6. Leidraad van de Raad voor de Journalistiek, 7. Gedragscode van de Stichting Media Ombudsman, maart Website Genootschap van Hoofdredacteuren, Toelichting bij de code voor de Journalistiek, Pieter Sijpersma, voorzitter van het Genootschap van Hoofdredacteuren, eigen interview, oktober Timon Ramaker, docent communicatierecht en -ethiek aan de opleidingen Journalistiek en Communicatie van de Christelijke Hogeschool in Ede en journalist voor De Nieuwe Reporter, in een reactie op het artikel Zes zwakheden in de nieuwe code van Arno van t Hoog, : Theo Dersjant, mediajournalist en hogeschooldocent (Fontys Hogeschool Journalistiek in Tilburg) Artikel: Laat Duizend Gedragscodes Bloeien, De Nieuwe Reporter, Jan van Groesen, voorzitter Stichting Media Ombudsman, eigen interview, oktober

7 Code van Bordeaux 1. Eerbied voor waarheid en voor het recht van het publiek op waarheid is de eerste plicht van de journalist 2. Bij het nakomen van deze plicht zal de journalist opkomen voor de volgende twee beginselen: vrijheid in verantwoord bijeenbrengen en publiceren van nieuws, en het recht van faire commentaar en kritiek. 3. De journalist doet zijn berichtgeving alleen berusten op feiten waarvan hij de bron kent. Hij zal wezenlijke informatie niet achterwege laten en geen documenten vervalsen. 4. Bij het verkrijgen van nieuws, foto s en documenten zal hij op faire wijze te werk gaan. 5. Hij zal bereid zijn elke verstrekte informatie die schadelijk onnauwkeurig blijkt, op royale wijze recht te zetten. 6. Hij zal het beroepsgeheim in acht nemen ten aanzien van de bron van in vertrouwen verkregen informatie. 7. De journalist zal zich bewust zijn van het gevaar van door media verspreide discriminatie, en zal al het mogelijk doen om discriminatie te voorkomen, gebaseerd op, o.a., ras, seks, seksuele geaardheid, taal, godsdienst, politieke of andere meningen en nationale of sociale afkomst. 8. Hij zal als ernstige journalistieke vergrijpen beschouwen: plagiaat, laster, smaad, belediging en ongegronde beschuldigingen; het aanvaarden van steekpenningen, in welke vorm ook, tot het verrichten of het achterwege laten van enige publicatie. 9. Iedere journalist die deze aanduiding waardig is, beschouwt het als zijn plicht bovenstaande beginselen oprecht in acht te nemen. Met inachtneming van de algemene wetgeving van zijn land zal hij in beroepszaken slechts de rechtspleging van zijn vakgenoten erkennen; hij verwerpt elke tussenkomst van overheidspersonen of anderen. Bron: Nederlandse Vereniging van Journalisten 7