1 Eergerelateerd Geweld

Transcriptie

1 1 Eergerelateerd Geweld Auteur: Anke Van Vossole Onderzoeker seksueel en gendergerelateerd geweld, International Centre for Reproductive Health (ICRH), Universiteit Gent 1. Achtergrond De laatste jaren worden heel wat hulpverleners geconfronteerd met een specifieke vorm van geweld waarmee ze vaak niet vertrouwd zijn, namelijk eergerelateerd geweld. Overwegend meisjes, maar soms ook jongens, kunnen het slachtoffer worden van geweld omdat ze de eer van de familie beschaamd hebben. Media berichten doorgaans over de meest extreme vorm ervan, namelijk eremoorden, en dan vaak op sensationele wijze. Daarnaast bestaan er echter heel wat andere, meer frequente en minder extreme vormen van eergerelateerd geweld, waaronder beperking van bewegingsvrijheid, bedreiging, uithuwelijking of verstoting. Eergerelateerd geweld is een complex fenomeen, dat uiteenlopende verschijningsvormen kan aannemen, en waarbij verschillende personen een rol kunnen spelen. Het verdedigen van de familie-eer kan zich uitstrekken tot verre familieleden, zelfs in andere landen. Deze verschillende aspecten, gecombineerd met de culturele dimensie van het eerconcept, en de specifieke dynamieken ervan binnen migratiecontexten, zorgen ervoor dat hulpverleners zich soms niet in staat voelen om op te treden bij zaken van eergerelateerd geweld. Door deze handelingsverlegenheid krijgen slachtoffers niet altijd de hulp waar ze nood aan hebben. Het is daarom belangrijk het fenomeen duidelijk in kaart te brengen. In dit hoofdstuk zetten we een aantal kenmerken en knelpunten van eergerelateerd geweld op een rij. 2. Prevalentie Cijfers over eergerelateerd geweld zijn nauwelijks voorhanden. Het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties (UNFPA) spreekt over 5000 vrouwen en meisjes wereldwijd die jaarlijks gedood zouden worden omwille van de eer. 1 Dit cijfer is echter een schatting, en hoogstwaarschijnlijk een 1 UNFPA, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 1

2 onderschatting, aangezien deze moorden vaak niet als dusdanig worden geregistreerd. Soms verdwijnen slachtoffers gewoon, worden ze onder druk gezet om zelfmoord te plegen, of wordt hun dood geregistreerd als een ongeval. Eergerelateerd geweld blijft op die manier vaak onzichtbaar. Het voorbije decennium werden verschillende Europese landen geconfronteerd met geruchtmakende zaken van eergerelateerd geweld. In België verklaarde de Cel Agressie van de Federale Politie dat er 17 eremoorden plaatsvonden tussen 2003 en Dit cijfer moet echter genuanceerd worden aangezien in België tot op heden geen eenhuidige definitie en registratie bestaat van erezaken. 3. Definitie De eerste stap in het ontwikkelen van efficiënt beleid rond eergerelateerd geweld, is een heldere en duidelijke definitie die door iedereen aanvaard en gehanteerd wordt. Spreken we allemaal over hetzelfde? Wat is eer? En wat kenmerkt geweld dat gepleegd wordt in naam van die eer? 3.1 Eer, familie-eer Eer: van overal en alle tijden? Eer is een woord dat vele ladingen dekt, voor verschillende personen een andere betekenis kan hebben, en kan veranderen doorheen de tijd. Historisch gezien vindt men erecodes doorgaans terug in pastorale en agrarische of patriarchaal georganiseerde gemeenschappen, bijvoorbeeld in het Middellandse Zeegebied. Bij gebrek aan gecentraliseerde systemen van staatscontrole, stonden families er zelf in voor de bescherming van hun bezittingen. Codes van eer beschermden in die context de sociale status en welstand van families, en vormden de basis voor het regelen van conflicten binnen de gemeenschap. 1 Overal ter wereld kent men eer, en in alle tijden hebben mensen zich wel eens gekrenkt gevoeld in hun eer of hebben ze getracht een eervol leven te leiden. Naast een innerlijke component, heeft het eerconcept echter ook een uiterlijk gezicht. Wie zijn eer hoog wil houden, heeft immers een omgeving nodig om deze aan af te meten. De sociale gemeenschap bepaalt mee of een persoon al dan niet eervol is. Men kan eer dan omschrijven als het besef dat iemand, eventueel met zijn of haar 1 Schneider, Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 2 Afl. 2 februari 2012

3 familie, een volwaardig lid is van de sociale gemeenschap. Dat besef is gebaseerd op het respect dat hij/zij ervaart van die sociale omgeving. 1 Familie-eer Om de betekenis te kunnen vatten van het begrip eer dat aan de basis ligt van eergerelateerd geweld, kan het nuttig zijn een onderscheid te maken tussen familie- of groepsculturen enerzijds, en individualistische culturen anderzijds. In een groepscultuur staat de familie centraal, en is het individu en zijn of haar belangen ondergeschikt aan die van de familie in zijn geheel. Het individu haalt betekenis en status uit sociale relaties en verbondenheid met anderen. In individualistische culturen primeert het individu op de familie of gemeenschap als geheel. Individuen kunnen zelf beslissingen nemen, ook al zijn die niet altijd in het belang van andere familieleden. Zij halen hun gevoel van eigenwaarde uit persoonlijke kenmerken. Uiteraard gedragen niet alle individuen binnen een bepaalde cultuur zich op dezelfde manier en is er maar zelden sprake van zuivere individualistische of groepsculturen. 2 Een typologie van culturen is nooit in staat alle complexiteiten en het dynamische karakter van culturele tradities en systemen te vatten, en moet dan ook genuanceerd gebruikt worden. Wel kan dit onderscheid ten dele aangeven waarom verschillen tussen typen van culturen spanningen kunnen veroorzaken binnen families, vooral in migratiecontexten wanneer kinderen gedeeltelijk gesocialiseerd worden in de vaak eerder individualistische waarden van het gastland. Hoewel de omgeving steeds een rol speelt bij het besef dat men eer bezit, komt vooral in culturen waar groepswaarden belangrijk zijn, de collectieve dimensie van het eerconcept op de voorgrond via het begrip familie-eer. De eer van een individu heeft weerslag op en is afhankelijk van de gehele familie. Individuen worden verondersteld hun familie te vertegenwoordigen en het gedrag dat zij stellen heeft een directe invloed op andere familieleden. De relatie tussen een familie (en het individu als onderdeel daarvan) en de sociale omgeving staat centraal. Eer wordt dan een gemeenschappelijk goed van alle familieleden, en de bescherming of verdediging ervan is de verantwoordelijkheid van ieder familielid. 3 De familie-eer kan bovendien opgesplitst worden in de algemene of nietzedelijke familie-eer (in het Turks şeref, sharaf in de Arabische wereld). Deze is gelinkt aan het gezag van de man, waardoor hij status verwerft binnen de gemeenschap. Zijn reputatie hangt af van de mate waarin hij de familie-eer weet te handhaven, en zijn autoriteit als vader en echtge- 1 Ermers et al., Ermers, De Groot & Şimşek, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 3

4 noot weet te bevestigen. Daarnaast bestaat de seksuele of zedelijke familieeer (in het Turks wordt deze aangeduid met de term namus, de Arabische term is ird of ard ). 1 Hoewel ook mannen zich betamelijk moeten gedragen tegenover vrouwen, wordt de seksuele eer in de eerste plaats in verband gebracht met de kuisheid, de fysieke onbevlektheid van vrouwen in de familie. Mannen moeten hier mee over waken. De seksuele eer vormt dus een gemeenschappelijk belang en een gedeelde verantwoordelijkheid. 3.2 Eerverlies, eerherstel De sociale omgeving bepaalt of een individu eer heeft. De omgeving verwacht dat men zich in een bepaalde situatie op een bepaalde manier gedraagt en zet deze verwachtingen om in een geheel van waarden en normen die de sociale omgang regelen. Wanneer een individu gedrag vertoont dat niet aan deze verwachtingen voldoet, dat als maatschappelijk wangedrag wordt beschouwd, kan dit bij bekendwording ervan leiden tot veroordeling door de sociale omgeving. Dit heeft niet alleen schaamte of eerverlies voor het individu tot gevolg, maar voor de hele familie. De sociale sancties die volgen op eerverlies kunnen een impact hebben op alle familieleden en op alle aspecten van het leven: emotioneel, sociaal, financieel, en economisch. Vrienden komen niet meer op bezoek, men is niet langer welkom in het openbare leven, familieleden kunnen alle inkomsten verliezen, er wordt geroddeld, verlovingen worden verbroken, gezinsleden vinden geen huwelijkspartner meer, men kan zelfs het dorp uitgejaagd worden. De hele familie kan volledig geïsoleerd worden, sociaal dood zijn. Deze situatie kan zich zelfs uitstrekken tot familieleden die in andere landen wonen. Leven in die omstandigheden is bijna onmogelijk en wil men te allen prijze vermijden. Eerverlies vereist daarom eerherstel. 3.3 Eergerelateerd geweld Eergerelateerd geweld kan zich voordoen om eerverlies te voorkomen, of om de geschonden eer te herstellen. Uiteenlopende noties en concepten van eer kunnen eraan ten grondslag liggen, maar over het algemeen wordt het in verband gebracht met de controle van de vrouwelijke seksualiteit en de schending van de seksuele eer. 2 1 van Eck, 2001; FORUM, Akpinar, 2003; van Eck, Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 4 Afl. 2 februari 2012

5 Nederland In Nederland ontwikkelde men in 2005 al een werkdefinitie die algemeen bekend is en gehanteerd wordt binnen alle beroepsgroepen. Ferwerda & Van Leiden omschrijven eergerelateerd geweld als volgt: Eergerelateerd geweld is elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld gepleegd vanuit een collectieve mentaliteit in reactie op (dreiging van) schending van de eer van een man of een vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken. 1 België In 2010 ging op vraag van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, een verkennend onderzoek van start naar eergerelateerd geweld in België. Uit dat onderzoek kwam het volgende voorstel tot definitie naar voor: De term eergerelateerd geweld verwijst naar een continuüm van geweldsvormen waarbij het voorkomen of het herstellen van een schending van de seksuele en familiale eer waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te geraken het hoofdmotief vormt. Het kan daarbij gaan om de eer van een individu, de familie of de gemeenschap en het geweld kan uitgaan of ondersteund worden door meerdere personen en gericht zijn op meerdere slachtoffers. 2 Belangrijke elementen Wanneer we deze definities naast elkaar zetten, komen er een aantal elementen naar voor die als kenmerkend beschouwd kunnen worden voor eergerelateerd geweld. Het geweld vormt een reactie op een (dreigende) eerschending waarbij de eer van de familie in het gedrang is, én waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken. De bredere gemeenschap, sociale omgeving of collectiviteit speelt een rol. Er kunnen meerdere daders en/of meerdere slachtoffers betrokken zijn bij het geweld. En we hebben te maken met een continuüm van geweldsvormen waardoor er steeds een risico op escalatie aanwezig is. 1 Ferwerda & Van Leiden, Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen, en van de Minister van Binnenlandse Zaken, aan het International Centre for Reproductive Health (ICRH) van de Universiteit Gent en RHEA Centrum voor Gender en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Brussel door Anke Van Vossole en Elli Gilbert, onder het promotorschap van Prof. Dr. Gily Coene, Dr. Els Leye, Prof. Dr. Kristel Beyens, en Prof. Dr. Jan Snacken, d.d. 23 december Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 5

6 3.4 Vormen Verschillende oplossingen kunnen worden gezocht om eer te herstellen, afhankelijk van de aard van de eerschending. Zo kunnen verschillende aanleidingen of vormen van wat als wangedrag beschouwd wordt, diverse vormen van eergerelateerd geweld met zich meebrengen. Aanleidingen Eerschendingen kunnen het gevolg zijn van uiteenlopende gedragingen, zoals te laat thuiskomen, verzet tegen familieregels, weglopen, weigeren van een gearrangeerd huwelijk, ongepast gedrag vertonen, uitkomen voor homoseksuele of lesbische geaardheid, een relatie beëindigen of een echtscheiding aangaan, een voor- of buitenhuwelijkse relatie aangaan, een voor- of buitenhuwelijkse zwangerschap, verlies van maagdelijkheid, aanranding en verkrachting, of overspel. 1 Aanleidingen voor een eerschending kunnen zich afspelen op het vlak van de algemene familie-eer, wanneer het gezag van de vader of de autoriteit van de mannen in de familie wordt aangetast. Vooral aantasting van de seksuele eer, waarbij de kuisheid van vrouwelijke familieleden in twijfel wordt getrokken, geeft echter aanleiding tot eerverlies of een stigma voor de familie, en kan leiden tot zwaardere vormen van eerherstel. Bij een dodelijk afloop spreekt men van eerwraak. Dit vormt de tegenhanger van bloedwraak, waarbij de eerschending van niet-zedelijke aard is, en waarbij men het principe van oog om oog, tand om tand hanteert. Vormen Eergerelateerd geweld kan zich voordoen onder een brede waaier van verschijningsvormen die zich bevinden op een continuüm met aan de ene kant minder gewelddadige vormen zoals het uitoefenen van controle, en aan het andere uiterste de meest extreme vorm, moord. Manieren om de eer te herstellen zijn onder andere controle, isolering en beperking van de bewegingsvrijheid, onthouden van ontwikkelingsmogelijkheden, psychologisch geweld en bedreigingen, gearrangeerde en gedwongen huwelijken, gedwongen abortus, gedwongen maagdenvliesherstel, wegsturen naar het land van herkomst, verstoting, fysiek geweld, en moord. De aanleiding tot de eerschending, en de mate waarin de eer reeds geschonden is, kan bepalen welke vorm van geweld men hanteert om deze te herstellen. Wanneer het risico bestaat dat de seksuele eer van een 1 Ferwerda & Van Leiden, 2005; Şimşek, Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 6 Afl. 2 februari 2012

7 meisje geschonden wordt, kan men dit trachten te voorkomen door haar bewegingsvrijheid in te perken. Wanneer het vermoeden bestaat (via roddels of al dan niet valse beschuldigingen) dat de eer reeds geschonden is, kan men deze bijvoorbeeld herstellen via een maagdenvliesreconstructie of door het bewijs te leveren dat het maagdenvlies intact is. Wanneer de eer daadwerkelijk is aangetast, komen andere vormen van eergerelateerd geweld op de voorgrond, zoals het terugsturen naar het land van oorsprong, uithuwelijking, verstoting, of moord. Families zullen vaak eerst proberen niet-gewelddadige vormen van eerherstel te hanteren. Wanneer deze niet efficiënt blijken en geen einde maken aan de eerschending, bestaat de kans dat men zal overschakelen op een zwaardere vorm van eergerelateerd geweld. Dit continuüm vormt dus in feite een glijdende schaal waarbij steeds het risico op escalatie aanwezig is Familiaal of eergerelateerd geweld? Welke kenmerken zorgen ervoor dat eergerelateerd geweld beschouwd kan worden als een specifieke vorm van familiaal geweld? Waar ligt het verschil met andere vormen van (familiaal) geweld? Hebben we überhaupt wel een aparte term of categorie nodig? Het mag immers niet zo zijn dat eergerelateerd geweld verwordt tot huiselijk geweld bij migrantengemeenschappen. Deze opdeling mag stigmatisering van minderhedengemeenschappen niet in de hand werken. Niet alle vormen van huiselijk geweld binnen migrantenfamilies zijn immers gelinkt aan eer. Familiaal geweld en eergerelateerd geweld vertonen een aantal overeenkomsten en beide categorieën overlappen gedeeltelijk. Nochtans zijn er ook een aantal duidelijke verschillen en bijzondere dynamieken die het voor hulpverleners noodzakelijk maken een specifieke aanpak te hanteren. Overeenkomsten Zowel familiaal geweld als eergerelateerd geweld speelt zich af binnen de familie, in de privésfeer, en zegt iets over de onderlinge verhouding tussen slachtoffer en dader. Beide kunnen beschouwd worden als een vorm van geweld in afhankelijkheidsrelaties, waarbij het slachtoffer om welke reden dan ook afhankelijk is van de geweldpleger, en over onvoldoende mogelijkheden beschikt om de ongelijke machtsverhouding te doorbreken. 2 Verder kunnen deze twee vormen van geweld gecategoriseerd worden als gendergerelateerd geweld, dat universeel is. Patriarchale 1 Janssen, Lünneman, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 7

8 structuren en ongelijke genderverhoudingen vormen immers de basis van vele samenlevingen wereldwijd. Verschillen Ondanks deze overeenkomsten vallen beide categorieën niet samen. Eerst en vooral zegt familiaal geweld iets over de context waarin het geweld plaatsvindt, namelijk de familiale sfeer of de huiselijke kring. Hoewel eergerelateerd geweld zich ook meestal in de familiale sfeer afspeelt, wijst de term op het motief voor het geweld, de reden die het geweld in de ogen van de dader rechtvaardigt. Ten tweede spelen bij eergerelateerd geweld vaak meerdere daders en/of slachtoffers een rol. Aangezien de familie-eer een gedeelde verantwoordelijkheid is van de hele familie, kan geweld om deze eer te beschermen of herstellen zich uitstrekken ver buiten het kerngezin, tot familieleden van een verre graad, zelfs in het land van oorsprong of andere migratielanden. Zoals uit de definitie naar voor kwam, kan ook de bredere gemeenschap een aandeel hebben in (de escalatie van) het geweld. Waar partnergeweld meestal door de omgeving veroordeeld wordt, toont de omgeving bij eergerelateerd geweld eerder begrip voor het feit dat de eer beschermd of hersteld moet worden, al zal niet iedereen akkoord gaan met de specifieke manier waarop dat gebeurt. Soms ervaren familieleden druk van de bredere gemeenschap om een oplossing te vinden bij een eerschending. Zo vonden er reeds eergerelateerde zaken plaats waarbij een minderjarige broer werd aangeduid om het geweld te plegen aangezien de strafmaat dan beperkter zou zijn. Het feit dat een eerschending bekend raakt in de buitenwereld, zal de druk tot eerherstel en het risico op escalatie verhogen. Tot slot zien we bij eergerelateerde zaken, vaker dan bij huiselijk geweld, dat de dreiging tot geweld levenslang voortduurt en zelfs na jaren weer kan oplaaien. Deze verschillende dynamieken zorgen ervoor dat eergerelateerd geweld een andere aanpak vereist dan huiselijk geweld. Strategieen die gangbaar en efficiënt zijn voor de aanpak van partnergeweld kunnen contraproductief zijn bij erezaken. Zo kan de praktijk van uithuisplaatsing van de dader inefficiënt blijken in het geval er meerdere daders binnen een familie betrokken zijn. 4. Conceptualisering De laatste decennia zijn de debatten over eergerelateerd geweld in westerse samenlevingen toegenomen. Twee invalshoeken treden hierbij op de voorgrond. De universalistische, feministische benadering definieert eergerelateerd geweld als (een vorm van) universeel patriarchaal geweld tegen vrouwen. De culturalistische benadering brengt het eerconcept 7. Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 8 Afl. 2 februari 2012

9 dat aan de basis ligt van deze vorm van geweld in verband met bepaalde regio s of culturen. 4.1 Gender Eergerelateerd geweld wordt vaak beschouwd binnen het kader van geweld tegen vrouwen, dat wereldwijd voorkomt. Deze benadering heeft weinig oog voor mannelijke slachtoffers. Hoewel de overgrote meerderheid van de slachtoffers inderdaad vrouw zijn, kan eergerelateerd geweld nochtans ook tegen mannen gericht zijn. Mannen kunnen het doelwit worden als eerschender, wanneer ze een verboden relatie aangaan met een vrouw, gedwongen worden te huwen, een gearrangeerd huwelijk weigeren, of uitkomen voor hun homoseksuele geaardheid. Daarnaast kunnen mannen ook slachtoffer zijn als eerzuiveraar wanneer ze onder druk worden gezet om hun vrouwelijke familieleden te controleren en eventueel sanctioneren, of wanneer ze weigeren een daad van eerherstel uit te voeren. Tot slot zijn slachtoffers van bloedwraak ook vaker van het mannelijke geslacht. Voorzichtigheid is geboden bij het toekennen van het label van slachtoffer of dader vanuit genderperspectief. Mannen kunnen slachtoffer zijn, en vrouwen kunnen ook dader zijn. Vooral onder de vorm van intellectueel daderschap kunnen vrouwelijke familieleden een rol spelen bij eergerelateerd geweld, of escalatie in de hand werken. Men kan eergerelateerd geweld daarom beschouwen als een vorm van gendergerelateerd geweld die voortkomt uit opvattingen omtrent mannelijkheid en vrouwelijkheid, en de wijze waarop individuen en gemeenschappen genderverhoudingen definiëren. Gendergerelateerd geweld ontstaat wanneer individuen, zowel mannen als vrouwen, de voorgeschreven genderrollen niet op de vereiste manier uitoefenen. Hierdoor bevinden voornamelijk vrouwen en holebi s zich in een kwetsbare positie maar ook heteromannen kunnen er het slachtoffer van zijn. 4.2 Cultuur Een andere benadering beschouwt eergerelateerd geweld als een cultureel of regionaal verschijnsel, dat zijn wortels vindt in het gewoonterecht. 1 Doorgaans wordt het in verband gebracht met het Middellandse Zeegebied, het Midden-Oosten en Zuid-Azië, en migrantengemeenschappen uit deze regio s. 2 Tussen en binnen deze gebieden kunnen echter nog verschillen bestaan in opvatting over eer. Zo zouden in Noord- Afrika eerschenders zelden daadwerkelijk gedood worden, maar eerder 1 Ermers, Ermers, 2007; Bakker, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 9

10 verstoten of in sociaal opzicht dood verklaard. Het is belangrijk oog te hebben voor deze verschillen, en cultuur niet als enige determinerende factor te beschouwen. Belangrijk is verder dat eergerelateerd geweld geen religieus, of specifiek islamitisch, verschijnsel is. Eerzaken werden opgetekend onder mensen met uiteenlopende geloofsovertuigingen, waaronder moslims, christenen, joden, en hindoes. 4.3 Multidimensioneel Het benadrukken van één dimensie, gender of cultuur, geeft slechts een gedeeltelijk en dus beperkt beeld van het complexe fenomeen dat eergerelateerd geweld is. Een focus op cultuur houdt het gevaar in van stereotypering en stigmatisering van bepaalde gemeenschappen doordat er te weinig rekening wordt gehouden met intraculturele verschillen en interculturele overeenkomsten. Een universalistische benadering kan daaraan verhelpen, maar riskeert dan weer cultuurblind te zijn waardoor bepaalde dynamieken niet volledig begrepen worden en (potentiële) slachtoffers in de kou blijven staan. Er is nood aan een multidimensioneel model dat gendersensitief is én een dynamisch cultuurbegrip hanteert 1, en dat rekening houdt met andere factoren zoals klasse, opleiding, leeftijd, familie, en sociale positie. 4.4 Migratiecontext Het voorkomen van eergerelateerd geweld in Europese samenlevingen kan niet los gezien worden van de concrete migratiesituatie en de (sociale) positie van etnische minderheden in de samenleving. Waarden omtrent relatievorming, seksualiteit en genderverhoudingen uit het land van oorsprong kunnen sterk verschillen van die van het immigratieland, wat tot conflicten kan leiden. In deze vreemde omgeving vormen nieuwkomers soms hun identiteit door vast te houden aan of terug te grijpen naar waarden en praktijken die in het land van herkomst soms al aan belang hebben ingeboet. Gezinnen of gemeenschappen gedragen zich in de migratiecontext daardoor soms conservatiever dan in het herkomstland. 2 Economische achterstelling, intolerantie en discriminatie dragen ertoe bij dat immigranten zich in het gastland in een lage positie (blijven) bevinden. Mannen ervaren soms dat ze in de nieuwe omgeving de economische positie die ze hadden in het land van oorsprong kwijt zijn. Het 1 Korteweg & Yurdakul, Janssen, Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 10 Afl. 2 februari 2012

11 hebben van eer kan dan gecompenseerd worden door zich sterker te gaan toeleggen op de bescherming van de zedelijke eer van vrouwelijke familieleden. Ook jongens kunnen aanzien trachten te verwerven door toezicht uit te oefenen op meisjes in het gezin, wanneer zij weinig prestige oogsten op andere vlakken zoals school of werk. Bovendien voelen jongeren zich soms in hun eer gekrenkt, maar zijn zij niet altijd op de hoogte van de precieze regels van eerherstel zoals de generatie van hun ouders. 1 Gezagsverhoudingen kunnen binnen het gezin onder druk komen te staan. Kinderen spreken door hun opleiding vaak beter Nederlands dan hun ouders, en zijn soms ook hoger opgeleid. Dit kan leiden tot opvoedingsconflicten, en de autoriteit van de vader kan onder druk komen te staan. Ook bewegingen van emancipatie en de toenemende autonomie van vrouwen kan een eerschending in de hand werken. Meisjes leren op school westerse waardepatronen kennen, en vrouwen die buitenhuis werken komen vaker in contact met mannen Probleemstelling per sector Verschillende beroepsgroepen kunnen in contact komen met eergerelateerde zaken. Afhankelijk van de sector, zal men echter met andere vormen van eergerelateerd geweld geconfronteerd worden, en andere knelpunten ontmoeten. We zetten voor enkele sectoren een aantal moeilijkheden op een rij. 5.1 Onderwijs De school is een belangrijke vindplaats voor zaken van eergerelateerd geweld. Aangezien (mogelijke) slachtoffers soms beperkt worden in hun bewegingsvrijheid, is de school in sommige gevallen de enige plek waar een zaak aan het licht kan komen. Het is dan ook belangrijk dat leerkrachten signalen kunnen herkennen zodat zaken van eergerelateerd geweld vroegtijdig gedetecteerd kunnen worden. Alertheid is geboden bij een aantal psychische, fysieke of gedragskenmerken bij leerlingen, zoals concentratieproblemen, spanning, schoolverzuim, of angst om op vakantie te gaan. Andere signalen die kunnen wijzen op een erekwestie zijn bijvoorbeeld het feit dat leerlingen niet mogen deelnemen aan buitenschoolse activiteiten, geen seksuele opvoeding mogen volgen, steeds door vader of broer van school gehaald worden, of niet terug op school verschijnen na de zomervakantie. 1 Van Dijke & Terpstra, 2006; Janssen, Van Eck, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 11

12 5.2 Hulpverlening Voor slachtoffers van eergerelateerd geweld is de drempel naar de hulpverlening hoog. Bij een hulpvraag raakt immers bekend dat er problemen zijn binnen een familie, wat reeds het risico op eerverlies inhoudt. Slachtoffers komen vaak pas met hun problemen naar buiten wanneer een zaak al sterk geëscaleerd is. Ook het verblijf in de opvang op zich kan aanleiding geven tot een eerschending, of tot escalatie van een zaak. Ouders hebben immers geen zekerheid dat hun dochter er niet in contact komt met mannen, en dat haar eer veilig is. Vooral wat veiligheid betreft, vormen eergerelateerde zaken een bijzondere uitdaging. Meerdere familieleden kunnen (intensief) op zoek zijn naar een slachtoffer om de eer te herstellen, waardoor anonieme opvang noodzakelijk is. Vooral voor minderjarige meisjes is het moeilijk een anonieme opvangplaats te vinden. Bovendien vereist de ernstige dreiging, en het feit dat men niet altijd weet uit welke hoek deze afkomstig is, vaak verregaande veiligheidsmaatregelen. Zo trachten Nederlandse pilootprojecten voor opvang van meisjes die het slachtoffer zijn van eergerelateerd geweld hun cliënten te beschermen door hen slechts onder uitzonderlijke voorwaarden de opvang te laten verlaten, en hun contact met de buitenwereld te beperken. 1 Voor deze meisjes, die thuis vertrokken omwille van het gebrek aan vrijheid, kunnen deze strenge regels een zware dobber zijn. De opvang ziet zich dus verplicht de moeilijke balans tussen vrijheid en veiligheid te vinden. Bovendien kunnen hulpverleners geconfronteerd worden met meisjes die terugkeren naar huis, ondanks het risico op gevaar. Vanuit de groeps- en familiewaarden waarin zij werden opgevoed, veroorzaakt het verblijf in de opvang een loyaliteitsconflict dat hen terugdrijft naar een gevaarlijke thuissituatie. Vooral voor minderjarige meisjes is het gescheiden leven van hun familie soms een haast onmogelijke opdracht. Een degelijke risicoscreening kan de hulpverlening bijstaan in het bepalen of een bepaalde vorm van contactherstel met de familie mogelijk is. Ook op lange termijn kan het noodzakelijk zijn dit risico geregeld opnieuw in te schatten, aangezien de kans blijft bestaan dat het geweld weer oplaait. Dit stelt de hulpverlening ook voor problemen bij het verzorgen van de nazorg wanneer een cliënt de opvang verlaat. 5.3 Medische zorgverleners Medische zorgverleners, vooral gynaecologen, kunnen in contact komen met specifieke vormen van eergerelateerd geweld. Wanneer de maagdelijkheid van een meisje ter discussie staat, kan het bewijs van een intact maagdenvlies eerverlies afwenden. Ook de vraag naar hymenreconstruc- 1 Joris, Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 12 Afl. 2 februari 2012

13 ties is aan een opmars bezig. Meisjes vragen om een reconstructie, bijvoorbeeld voor hun aanstaande huwelijk, om eerverlies te vermijden wanneer blijkt dat hun maagdenvlies niet intact is. Ook abortus kan een manier zijn om geschonden eer te herstellen bij een voor- of buitenhuwelijkse zwangerschap. Gynaecologen worden hierdoor geconfronteerd met de spanning tussen de ethische verdedigbaarheid van deze praktijken enerzijds, en de veiligheid van hun patiënten anderzijds Politie en justitie Wanneer eergerelateerde zaken bij politie en justitie bekend worden, zijn ze meestal al in een ver stadium gevorderd, en is de veiligheid van het (potentiële) slachtoffer ernstig in het gedrang, of werd al fysiek geweld gebruikt. Deze sector wordt geconfronteerd met een aantal specifieke problemen bij de behandeling van eergerelateerde zaken. Loyaliteitsgevoelens en angst voor escalatie zorgen ervoor dat slachtoffers vaak niet bereid zijn een aanklacht in te dienen tegen hun eigen familie. Een andere moeilijkheid om de veiligheid van slachtoffers te garanderen, is het feit dat er meerdere daders bij een zaak betrokken kunnen zijn, zelfs over de landgrenzen heen. Daardoor wordt het moeilijk vast te stellen uit welke hoek de dreiging juist afkomstig is. De betrokkenheid van meerdere daders maakt ook het principe van uithuisplaatsing van de dader inefficiënt. Verder is voorzichtigheid geboden bij het benaderen van de betrokkenen. Wanneer politiediensten al te opzichtig bij een familie aanwezig zijn, kan dit eerverlies veroorzaken of in de hand werken. Dit geldt ook wanneer men een meisje al te snel uit huis haalt. Dat kan niet alleen escalatie veroorzaken, maar kan ook de veiligheid van eventuele andere slachtoffers in het gezin in gevaar brengen. 6. Do s en don ts Omgaan met zaken van eergerelateerd geweld blijft maatwerk. Er bestaat geen procedure die toegepast kan worden in iedere situatie. Wel zijn er een aantal acties die als leidraad kunnen dienen. Men moet oog hebben voor een combinatie van de culturele achtergrond, de specifieke context van familie en gezin, en andere ervaringen en kenmerken van het individu. Het is steeds belangrijk goed te luisteren naar het verhaal van de cliënt zelf, de informatie te registreren, de familiebanden in kaart trachten te brengen, en steeds contact te houden met het (potentiële) slachtoffer. Wanneer men vermoedt dat eer een rol speelt in een zaak, zoekt men best gespecialiseerde hulpverlening. Bij acuut gevaar dient ook 1 Van Vossole & Gilbert, Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 13

14 steeds de politie gecontacteerd te worden. Het inschakelen van familieleden, ook als vertaler of tolk, moet men daarentegen vermijden, tenzij de cliënt zelf een vertrouwenspersoon aanduidt. Men weet immers nooit uit welke hoek dreigend geweld afkomstig kan zijn. Aangezien verschillende sectoren geconfronteerd worden met andere vormen van eergerelateerd geweld, is het belangrijk per sector enkele specifieke aandachtspunten voor ogen te houden. Scholen spelen een belangrijke rol in het tijdig detecteren van eergerelateerde zaken. Leerkrachten zijn daarom best in staat om signalen te herkennen die op eergerelateerd geweld kunnen wijzen. Zij bevinden zich in een goede positie om een vertrouwensband op te bouwen met de leerling, voor wie de school soms de enige plek is om hulp te zoeken. Voorzichtigheid is geboden bij het informeren van de ouders. Daarnaast is de schoolomgeving ideaal om aan preventie te doen onder jongeren, bijvoorbeeld via lespakketten over relatievorming of partnerkeuze. Hulpverleners moeten steeds alert zijn op mogelijke escalatie van een zaak wanneer er contact wordt opgenomen met de ouders. Wanneer men echter handelt met inzicht en kennis van zaken, is de kans groot dat men escalatie kan voorkomen en tijdig een oplossing vindt. Naar cliënten toe is het belangrijk hen in te lichten over hun rechten en hun assertiviteit en weerbaarheid te verhogen. Voor ouders kan het nuttig zijn opvoedingsondersteuning aan te bieden, of hen te begeleiden om te gaan met druk van de bredere gemeenschap. Binnen het hulpverleningsteam gaat men best na wie de beste contactpersoon is in een bepaalde zaak. De vader van een cliënt zal misschien liever een gesprek aangaan met een mannelijke zorgverlener die autoriteit uitstraalt, terwijl het mogelijk is dat een minderjarig meisje haar verhaal eerder aan een vrouw kwijt wil, al dan niet uit haar eigen gemeenschap afkomstig. Het feit dat eergerelateerde zaken potentieel oneindig zijn en de dreiging op geweld steeds weer kan oplaaien, dwingt de hulpverlening er tot slot toe een langetermijnvisie uit te bouwen. Er moet voldoende aandacht besteed worden aan nazorg, zelfs wanneer cliënten de opvang al lang verlaten hebben. Medisch personeel kan bij vragen naar maagdenvliesreconstructies accurate informatie geven over het maagdenvlies, alternatieven voorstellen, en in het geval van minderjarigen doorverwijzen naar het vertrouwensartsencentrum. Politie en justitie zijn belangrijke sectoren voor het registreren van eergerelateerde zaken. Een eenduidig registratiesysteem kan ertoe bijdragen dat men een realistische kijk krijgt op de omvang van het fenomeen. Het is dus belangrijk aan ieder vermoeden dat een eercomponent aanwezig is, gevolg te geven. In Nederland gebruikt men hiervoor een systeem van 7. Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 14 Afl. 2 februari 2012

15 Rode Vlaggen waarbij iedere zaak die ook maar het vermoeden opwekt dat eer een rol speelt, gevlagd wordt voor verder onderzoek. 1 Dit moet de waakzaamheid bij betrokken agenten, aanklagers of rechters verhogen en vormt een aanwijzing dat mogelijk andere maatregelen vereist zijn op vlak van aanpak en bewijsvoering. Speciale rond het thema opgeleide contactfunctionarissen kunnen een belangrijke rol spelen wanneer diepgaandere kennis vereist is. Ook internationale samenwerking kan nuttig zijn aangezien eergerelateerd geweld zich vaak over landsgrenzen heen afspeelt. Tot slot zijn er een aantal sectoroverschrijdende aandachtspunten die kunnen bijdragen tot een efficiënte behandeling van eergerelateerde zaken. Per sector moeten professionelen worden opgeleid en gevormd, bijvoorbeeld door het thema op te nemen in het onderwijscurriculum. Vooral deskundigen die een eerstelijnsfunctie bekleden, spelen een belangrijke rol bij het (h)erkennen en signaleren van eergerelateerd geweld. Soms bestaat er slechts één kans om een (potentieel) slachtoffer te spreken en mogelijk dus slechts één kans om een leven te redden. 2 Daarnaast is samenwerking tussen de verschillende sectoren onontbeerlijk. Via een lokale ketenaanpak en via casusoverleg kunnen dossiers vanuit een multisectoriële benadering behandeld worden. Dan krijgt men een volledig beeld van de verschillende aspecten van een zaak, en kan men de cliënt de beste bescherming en hulpverlening bieden. Tot slot is het essentieel gemeenschappen bij wie eergerelateerd geweld zich kan voordoen, te betrekken bij de verschillende fasen in de ontwikkeling van een beleidsaanpak. Bibliografie AKPINAR, A. (2003). The honour/shame complex revisited: violence against women in the migration context, Women s Studies International Forum, 26(5), pp DE GROOT, G. & ŞIMŞEK, J. (2008). In Ontmoeting: Een interactieve benadering van geweld binnen eerculturen. Amsterdam: SWP. ERMERS, R. (2007). Eer en eerwraak: definitie en analyse. Amsterdam: Bulaaq. ERMERS, R., GOEDEE, J., ALBRECHT, M. & DE JONG, R. (2010). Werkboek Eergerelateerd Geweld: Het organiseren van een lokale samenwerking eergerelateerd geweld. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. 1 Janssen, In het Verenigd Koninkrijk wordt dit de one chance rule genoemd. Afl. 2 februari Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 15

16 FERWERDA, H.B. & LEIDEN, I. van (2005). Eerwraak of eergerelateerd geweld? Naar een werkdefinitie. Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum, Minister van Justitie. FORUM (2006). Wegwijzer Eergerelateerd Geweld. Woerden: FORUM. JANSSEN, J. (2008). Je eer of je leven? Een verkenning van eerzaken voor politieambtenaren en andere professionals. Nederland: Stapel & De Koning. JORIS, I. (2010). Voortgangsrapportage veilige opvang voor meisjes met eergerelateerd geweld. Kompaan & De Bocht. KORTEWEG, A.C. & YURDAKUL, G. (2010). Religion, Culture and the Politization of honour-related violence: A critical analysis of media and policy debates in Western Europe and North America. United Nations Research Institute for Social Development. LÜNNEMAN, K., GODERIE, M. & TIEROLF, B. (2010). Geweld in Afhankelijkheidsrelaties: Ontwikkelingen in vraag naar en aanbod van hulp en opvang. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. SCHNEIDER, J. (1971). Of vigilance and virgins: Honor, shame and access to resources in Mediterranean Societies. Ethnology, 10(1), ŞIMŞEK (2006). Alle ogen op haar gericht: eerwraak. Traditioneel geweld tegen Turkse vrouwen en meisjes. Utrecht: Stichting Inspraakorgaan Turken in Nederland (IOT). TERPSTRA, L. & VAN DIJKE, A. (2006). Buitengesloten: meiden vertellen over hun worsteling met familie-eer. Amsterdam: SWP. UNFPA (2000). Lives Together, Worlds Apart: Men and women in a time of change, State of World Population. New York: UNFPA. VAN ECK, C. (2001). Door Bloed Gezuiverd. Eerwraak bij Turken in Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. VAN ECK, C. (2005). Eerwraak en eergerelateerd geweld: Güldünja, Ayse en andere slachtoffers. Trema Tijdschrift voor de Rechterlijke Macht, 28 (5 SPECI), VAN VOSSOLE, A. & GILBERT, E. (2011). Wetenschappelijk fenomeenonderzoek naar eergerelateerd geweld in België. Eindrapport. Brussel: VUB. 7. Eergerelateerd Geweld Beschrijving 1 / 16 Afl. 2 februari 2012