Dood en rouw op school

Transcriptie

1 Dood en rouw op school Richtlijn voor scholen van het (speciaal) basisonderwijs in Delft, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk,Wassenaar,Westland en Zoetermeer BASISONDERWIJS

2 COLOFON REDACTIE Anja Winter, verpleegkundige Jeugdgezondheidszorg Bernadette Bos, gedragswetenschapper Gezondheidsbevordering Christine Kliphuis, communicatiemedewerker De tekst is gebaseerd op het Protocol plotselinge dood van een leerling of leerkracht in het (speciaal) basisonderwijs GGD Groningen (2004). Waar in de tekst gesproken wordt over ouders, worden ouders/verzorgers bedoeld. Uitgave: augustus 2005 De GGD Zuid-Holland West is de gemeenschappelijke gezondheidsdienst voor alle inwoners van de gemeenten Delft, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Wassenaar, Westland en Zoetermeer. Het werkgebied heeft inwoners. De GGD heeft tot taak de gezondheid van de bevolking te beschermen en te bevorderen. Dit gebeurt onder meer door gezondheidsvoorlichting en -opvoeding, jeugdgezondheidszorg, infectieziektebestrijding en medische milieukunde. augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

3 VOORWOORD De richtlijn Dood en rouw op school is bedoeld om directie en leerkrachten een zeker houvast te bieden wanneer een leerling of leerkracht onverwacht overlijdt. De richtlijn bevat onder meer achtergrondinformatie, gesprekstips, aandachtspunten voor het verwerkingsproces en standaardbrieven. Wij hopen dat u er nuttige en bruikbare informatie in zult vinden op de momenten dat u daar behoefte aan heeft. Uiteraard is deze richtlijn niet bedoeld ter vervanging van de directe contacten met de jeugdverpleegkundige of jeugdarts van de GGD Zuid-Holland West. De richtlijn Dood en rouw op school is ook te raadplegen op en te downloaden van onze website A.H.M. van der Schot Sectormanager Jeugdgezondheidszorg GGD Zuid-Holland West GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

4 INHOUDSOPGAVE PAGINA1 Colofon Voorwoord 1 1. STAPPENPLAN 5.. Inleiding 5 Consultatie 5 Stap 1 : Het bericht 5 Stap 2 : Sleuteltrio 6 Stap 3 : Duidelijkheid 6 Stap 4 : Het informeren van de 7 schoolgemeenschap Stap 5 : Contact met de ouders/familie 7 van de overledene Stap 6 : Informeren van ouders 8 Stap 7 : Aangepast rooster 8 Stap 8 : Begeleiding tussen overlijden 8 en uitvaart Stap 9 : Administratieve zaken 9 Stap 10 : Individuele begeleiding van 9 leerlingen Stap 11 : Nazorg voor de groepsleerkracht 10 en het team Stap 12 : Terugkijken, evalueren ZELFDODING 11.. Inleiding 11 Afstemming en overwegingen OMGAAN MET DE PERS 12.. Inleiding 12 Aanbevelingen ANALYSE VAN EIGEN EMOTIE 13.. Inleiding 13 Uiten van emoties 13 Zelfreflectie SLECHTNIEUWSGESPREKKEN 15.. Inleiding 15 Stap 1 : De voorbereiding 15 Stap 2 : De inleiding 15 Stap 3 : Vertel het nieuws kort en bondig 15 Stap 4 : Ga in op de eerste emoties 16 Stap 5 : Geef zo nodig verdere toelichting 16 Stap 6 : Ga na welke hulp eventueel 16 geboden moet worden 6. HET INFORMEREN VAN 17.. LEERLINGEN Inleiding 17 Het vertellen van het slechte nieuws 17 Eerlijk en duidelijk 17 Concrete uitleg 17 'Ik weet het niet' 18 Stilte 18 Verdere informatie KINDEREN EN HET BESEF 19.. VAN DE DOOD Inleiding 19 Kinderen tot 3 jaar 19 Kinderen van 3 tot 6 jaar 19 Kinderen van 6 tot 9 jaar 19 Kinderen van 9 tot 12 jaar 20 Kinderen van 12 jaar en ouder FASEN IN DE 21.. ROUWVERWERKING Inleiding 21 Fase 1 : Boosheid, verdriet en angst 21 Fase 2 : Desoriëntatie en desorganisatie 21 Fase 3 : De ontkenning 21 Fase 4 : Opstandigheid 21 Fase 5 : Aanvaarding 21 Fase 6 : Integratie 21 Tot slot HET AFSCHEID, DE UITVAART 23.. Inleiding 23 Een condoléancebezoek 23 Afscheid nemen van de overledene 23 Deelname aan de uitvaart 23 Voorbereiding op een begrafenis 24 Voorbereiding op een crematie 24 Herdenkingsdienst op school 25 Uitvaartrituelen in enkele andere culturen 25 Rituelen tijdens of na de uitvaart 28 2 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

5 10. SUGGESTIES VOOR 29.. KRINGGESPREKKEN Inleiding 29 Doelen van een kringgesprek 29 Kringgesprekken op verschillende momenten Direct na het bekend worden van het 29 overlijdensbericht 2. Eén of twee dagen voor de 29 begrafenis/crematie 3. Direct na de begrafenis/crematie Enkele dagen na de begrafenis/crematie Enkele weken na de begrafenis/crematie 30 Gestructureerde gesprekken Voorbereiding Inleiding van het gesprek De leerlingen aan het woord 31 Specifieke methodes 'Lege hoofdjes' Vragendoos 'Dood eerlijk' 33 Aandachtspunten bij deze kringgesprekken ANDERE WERKVORMEN 34.. Inleiding 34 Spel 34 Tekenen, knutselen 34 De laatste boodschap op een kaartje 34 Kaarten maken 34 (Voor)lezen 34 Poëzie 34 En verder Aandachtspunten bij deze werkvormen LITERATUUR 37.. Inleiding Boeken voor leerkrachten als 37 hulpverlener 2. Boeken algemeen, filosofie, kennis Poëzie Boeken over zelfdoding Boeken voor ouders en nabestaande 41 volwassenen 6. Boeken voor kinderen om te kijken, 43 voor te lezen en zelf te lezen 7. Boeken voor broertjes, zusjes en 47 andere jeugdige nabestaanden 14. INSTANTIES EN WEBSITES 48.. BIJLAGE FORMULIERENSET.. Voorbeeld casusformulier 52 Voorbeeld sleuteltrioformulier 53 Voorbeeld communiqué basisonderwijs 54 Voorbeeldbrief basisonderwijs/ouders 55 BIJLAGE UW KIND HEEFT EEN. SCHOKKENDE GEBEURTENIS MEEGEMAAKT; INFORMATIE VOOR OUDERS 12. VERDRIETKOFFER 36.. Inleiding 36 Verdrietkoffers 36 Te leen 36 GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

6 4 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

7 1. STAPPENPLAN BIJ EEN PLOTSELING STERFGEVAL INLEIDING Leerlingen, leerkrachten, directie en onderwijsondersteunend personeel vormen met elkaar een gemeenschap. Als iemand uit die gemeenschap plotseling en onverwacht overlijdt, is dat in de meeste gevallen een gebeurtenis die de hele gemeenschap raakt. Er moet door de school op gereageerd worden: tactvol, snel en weloverwogen. In dit hoofdstuk zijn de nodige acties en aandachtspunten in een stappenplan op een rijtje gezet. De stappen zijn zo veel mogelijk op volgorde uitgewerkt, toch zullen sommige stappen tegelijkertijd moeten worden uitgevoerd. CONSULTATIE In de praktijk komt het niet vaak voor dat een leerling of een leerkracht of iemand anders uit de schoolgemeenschap plotseling overlijdt. Dat betekent dat scholen niet gemakkelijk een routine opbouwen in het omgaan met dergelijke situaties. Om overhaaste en ongecoördineerde acties en reacties te voorkomen, kan het van belang zijn om snel een contactpersoon te raadplegen die ervaring heeft op dit gebied. Zo kunt u als school een beroep doen op de jeugdverpleegkundige of jeugdarts van de GGD. Andere instanties en contactpersonen zijn te vinden in hoofdstuk 14. Instanties en websites. STAP 1: HET BERICHT Ieder geval van plotseling en onverwacht overlijden is anders. De doodsoorzaak kan zeer uiteenlopend zijn: een ongeval, een suïcide of een ernstige ziekte. Ook het moment van overlijden varieert: het kan tijdens de les gebeuren, in het weekend, in de avonduren of tijdens de vakantie. Het overlijdensbericht kan op diverse manieren binnenkomen: via het mondelinge circuit; telefonisch; per post; door middel van een advertentie in de krant; via een officiële melding aan directie of administratie. Bij de ontvangst van het bericht moet gelet worden op een aantal zaken: A. Het bericht moet zo spoedig mogelijk worden doorgegeven aan: de directie of een (vooraf aan te wijzen) directielid. Is laatstgenoemde afwezig, dan moet het bericht doorgegeven worden aan een (vooraf aan te wijzen) vervanger; de groepsleerkracht van de betrokken groep; een vertegenwoordiger van de oudercommissie of de contactouder van de groep. Degene die het bericht ontvangt gaat bij de melder na of de bovenstaande personen al op de hoogte zijn gesteld. Zo niet, dan zal de ontvanger van het bericht dit zelf moeten doen. Zo spoedig mogelijk betekent ook: in het weekend, tijdens de vakantie, tijdens de les of s avonds laat. B. Als het bericht niet rechtstreeks van de ouders, een arts of de politie komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. In een enkel geval is er namelijk sprake van een valse melding (misplaatste grap, overspannen toestand). De groepsleerkracht of intern begeleider kan het bericht verifiëren bij vrienden of buren en de directie kan dit doen bij politie of huisarts. C. Bij een plotselinge dood van een leerling of leerkracht op school is het vanzelfsprekend dat de ouders/familie direct worden geïnformeerd, bij voorkeur door de directeur (meer informatie: zie hoofdstuk 5. Slechtnieuwsgesprekken).Wanneer ouders niet direct bereikbaar zijn, kan hulp van de politie worden ingeroepen om hen op te sporen. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

8 STAP 2: SLEUTELTRIO De plotselinge dood van iemand uit de schoolgemeenschap vraagt om een goed gecoördineerde actie (reactie) van de school. Daarom is het aan te bevelen een zogenaamd sleuteltrio te vormen dat bestaat uit: de directeur of diens vervanger; de groepsleerkracht; de vertegenwoordiger van de oudercommissie; eventueel anderen zoals de interne begeleider en een extern deskundige. Dit sleuteltrio ontwikkelt en coördineert de activiteiten, stemt de agenda s op elkaar af en is de komende week voor onderling beraad bereikbaar. Het is van belang om af te spreken wie de eindverantwoordelijkheid heeft. Het trio is verantwoordelijk voor: informatie van en aan de betrokkenen; organisatorische aanpassingen; opvang van leerlingen en collega s; contacten met de direct betrokken ouders/familie en de overige ouders; regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart; administratieve afwikkeling; nazorg van de betrokkenen. Van het sleuteltrio wordt een professionele opstelling verwacht. Daarom is het van belang om stil te staan bij de eigen gevoelens en gedachten tegenover de dood (eventueel de zelfgekozen dood) en de eigen betrokkenheid bij de overledene (zie hiervoor hoofdstuk 4. Analyse van eigen emoties). STAP 3: DUIDELIJKHEID Allereerst zorgt het sleuteltrio voor een duidelijk en compleet beeld: wie is er overleden; wat is er precies gebeurd; waar is het gebeurd; hoe is het gebeurd? Het trio brengt zo nodig de hulpverlening op gang, gaat na of iedereen die op school zou moeten zijn er ook is en zorgt ervoor dat leerlingen die op de plaats van het ongeval zijn naar school worden gehaald. Het sleuteltrio gaat vervolgens na wie geïnformeerd moeten worden over het overlijden: het personeel (denk ook aan hen die op dat moment niet op school zijn); de groep van de leerling of leerkracht; broertjes en zusjes, neefjes en nichtjes die op school zitten; vriendjes en vriendinnetjes in andere groepen; ex-groepsgenootjes; overige leerlingen (denk ook aan leerlingen in de gymzaal, op excursie, schoolreis, e.d.); ouders; ouderraad; schoolbestuur; personen en instanties die mogelijke contacten opnemen met de familie zoals externe hulpverleners, leerplichtambtenaar en GGD; de chauffeur en leerlingen die meereisden wanneer de leerling met een busje naar school kwam (bijvoorbeeld in het speciaal onderwijs). Het trio spreekt af wie wie informeert. 6 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

9 STAP 4: HET INFORMEREN VAN DE SCHOOLGEMEENSCHAP Aandachtspunten vooraf: de groepsleerkrachten zullen het slechte nieuws aan hun groep moeten vertellen.voor de één is dit gemakkelijker dan voor de ander. Zorg er daarom voor dat één van de leerkrachten ambulant is en - zo nodig - kan bijspringen. Zo n leerkracht kan niet alleen een collega ondersteunen, maar ook zorg besteden aan leerlingen die extra aandacht nodig hebben; leerkrachten moeten zich realiseren dat dit slechte bericht andere ervaringen kan reactiveren. De getroffen groep moet direct aan het begin van de dag geïnformeerd worden. Hoe dat het beste kan gebeuren is te lezen in hoofdstuk 6. Het informeren van leerlingen. Daarnaast informeert het sleuteltrio het personeel en de andere leerlingen. Met name de getroffen groep blijft zoveel mogelijk onder de hoede van de groepsleerkracht of leerlingbegeleider. Het is van belang om de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden. Desalniettemin moet er wel een ruimte ingericht worden waar leerlingen terecht kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn. Zorg daarbij voor de aanwezigheid van koffie, thee, limonade, koek of koekjes. Als leerlingen per se naar huis willen, moet nagegaan worden of hun ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen. Kunnen ouders hun kind niet ophalen, dan moet de school ervoor zorgen dat het kind onder begeleiding naar huis gaat. Bij melding van een sterfgeval in de vakantie of aan het begin van het weekend moet bekeken worden of de directe vriendenkring onmiddellijk en persoonlijk moet worden geïnformeerd (door de groepsleerkracht of leerlingbegeleider). STAP 5: CONTACT MET DE OUDERS/FAMILIE VAN DE OVERLEDENE Het is het beste om nog dezelfde dag contact op te nemen met de ouders/familie van de overledene; vraag telefonisch of het gelegen komt. Zo n bezoek is moeilijk: hoe kies je de juiste woorden, hoe tref je de juiste toon? Meestal is luisteren belangrijker dan spreken. Zo nodig kunnen politie, huisarts, jeugdverpleegkundige/jeugdarts van de GGD, schoolmaatschappelijk werk of het Bureau Slachtofferhulp hierbij ondersteuning bieden (voor adressen zie hoofdstuk 14. Instanties en websites). Bij dit eerste bezoek is de aanwezigheid van de directeur of iemand van de schoolleiding vanzelfsprekend. Daarna kunnen ook andere teamleden die een nauwe band hadden met de overleden leerling of leerkracht meegaan. Zo merken de nabestaanden dat de hele schoolgemeenschap zich betrokken voelt bij het overlijden. Meestal is een eerste bezoek heel emotioneel. Maak een inschatting of het nu het juiste moment is om allerlei zaken te regelen of dat een andere afspraak nodig is. Daarbij kan gedacht worden aan wat de school voor de ouders/familie kan betekenen en wat de ideeën en wensen van de leerlingen, leerkrachten en andere betrokkenen zijn. In overleg met de ouders/familie wordt helder wat kan of niet kan. Ook kunnen er afspraken worden gemaakt over een mogelijke rouwadvertentie door de school, condoléance- en rouwbezoek van leerkrachten en leerlingen, het afscheid nemen van de overleden leerling of leerkracht, bijdragen aan en bijwonen van de uitvaart en een eventuele afscheidsdienst op school. Meer informatie hierover is te lezen in hoofdstuk 9. Het afscheid, de uitvaart. Spreek af wie er vanuit de school contact met de nabestaanden onderhoudt. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

10 STAP 6: INFORMEREN VAN OUDERS Ook de ouders van de leerlingen moeten geïnformeerd worden (eventueel alleen de ouders van de getroffen groep). Dit kan het beste door middel van een brief met daarin informatie over de gebeurtenis, organisatorische aanpassingen, de zorg voor de leerlingen op school, contactpersonen op school, regels over aanwezigheid op school, rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart, eventuele afscheidsdienst op school en nazorg van de leerlingen. In de bijlagen zijn een aantal voorbeeldbrieven opgenomen en vindt u tips voor ouders om hun kind(eren) te begeleiden bij het plotseling sterfgeval. STAP 7: AANGEPAST ROOSTER Bij een onverwacht sterfgeval tijdens het schooljaar moet het lesrooster voor de eerstkomende week worden aangepast. Besloten moet worden of roosterwijzigingen voor de hele school nodig/wenselijk zijn of alleen voor de betreffende groep. Geplande schoolfeesten/schoolreisjes in de komende week (weken) moeten worden afgezegd of uitgesteld. Als de familie van de overledene daar prijs op stelt, moet iedereen die dat wenst in de gelegenheid worden gesteld de begrafenis/crematie bij te wonen. Als de school een dag of dagdeel dicht gaat, is toestemming nodig van de Rijksinspectie. STAP 8: BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART Het overlijden van een leerling of leerkracht roept bij veel leerlingen tal van vragen en emoties op. Ruim daarom veel tijd in voor vragen, gesprekken en het uiten van emoties. Het overlijden van een leerling heeft ook praktische consequenties.wat bijvoorbeeld te doen met een lege stoel in de groep, het rapport dat net was geschreven, de tekening of het opstel? De stelregel is: doe niet alsof de leerling nooit heeft bestaan. Haal de lege stoel niet direct weg, hij kan beter de eerste weken symbolisch leeg blijven staan. Creëer samen met de leerlingen een herinneringsplek, zoals een foto, een kaars, bloemen, attributen van het kind of geliefd speelgoed op een kast of tafel in het lokaal. Rapporten en tekeningen kunnen het beste persoonlijk naar de ouders worden gebracht. Het is in ieder geval niet verstandig om dergelijke eigendommen aan broertjes of zusjes mee te geven. Leerlingen die zich verbaal niet zo makkelijk uiten, uiten zich soms beter op een creatieve manier (bijvoorbeeld door te tekenen).voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld begrafenisje spelen in de poppenhoek, de verwerking bevorderen. Ook kan gebruik worden gemaakt van de materialen in de Verdrietkoffers van de GGD Zuid-Holland West (zie hoofdstuk 12.Verdrietkoffer). Als de nabestaanden dat op prijs stellen, kunnen leerkrachten leerlingen stimuleren om op bezoek te gaan. Als leerlingen op rouwbezoek gaan, is het van belang om na te gaan of de overleden leerling of leerkracht toonbaar is. Wanneer er met de ouders doorgesproken is wat wel en niet kan en waar leerlingen bij betrokken kunnen worden, kan de leerkracht met de kinderen aan het werk gaan om bijdragen te leveren voor de dienst(en) (bijvoorbeeld teksten schrijven, tekstboekjes maken, muziek maken, bloemen dragen, een boek met brieven, tekeningen en collages voor de nabestaanden maken). Dit is een goede manier om met het nare bericht om te gaan en verdriet te verwerken. Als leerlingen de uitvaart bijwonen, moet dit goed worden voorbereid.wat kunnen ze verwachten? Per cultuur zijn de rituelen verschillend (zie hoofdstuk 9. Het afscheid, de uitvaart). 8 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

11 Voor leerlingen van de basisschool is het gewenst dat hun ouders meegaan naar de begrafenis/crematie. Probeer zoveel mogelijk gezamenlijk te vertrekken vanaf de school (eventueel met speciaal geregeld vervoer). Ga daarna met z n allen terug naar de school om nog even na te praten. Om zoveel mogelijk leerlingen en leerkrachten de kans te geven afscheid te nemen van de overledene, kan (in overleg met de nabestaanden) een afscheidsdienst op school georganiseerd worden. Een afscheidsdienst op school is ook een mogelijkheid als leerlingen en leerkrachten niet bij de uitvaart mogen of kunnen zijn. Probeer - zo mogelijk - een dag na de uitvaart weer te starten met de lessen. Blijf daarbij steeds letten op signalen bij kinderen die het moeilijk hebben. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Met name leerlingen die al eerder een verlies hebben geleden, lopen dit risico. Zo nu en dan kan de school nog lessen besteden aan het rouwproces van de leerlingen.wanneer en hoe vaak dit moet gebeuren is niet te zeggen, er is geen standaard te geven. Sommige leerlingen willen dit helemaal niet omdat dit nog te pijnlijk is. Andere leerlingen hebben hieraan juist wel behoefte. Meer inhoudelijke informatie over stap 8 is te vinden in hoofdstuk 7 t/m 12. STAP 9: ADMINISTRATIEVE ZAKEN De administratieve zaken moeten zorgvuldig afgehandeld worden. Ga ook zorgvuldig om met alles wat er van de overleden leerling of leerkracht nog op school aanwezig is.voor de nabestaanden zijn dit heel waardevolle zaken. Geef de eigendommen zo mogelijk persoonlijk af, geef ze in ieder geval niet mee aan broertjes of zusjes. Tijdens latere contacten kunnen ook financiële zaken aan de orde komen zoals (gedeeltelijke) restitutie van de ouderbijdrage. STAP 10: INDIVIDUELE BEGELEIDING VAN LEERLINGEN Sommige kinderen zijn extra kwetsbaar wanneer het gaat om verdriet en rouw. Signalen die kunnen wijzen op (mogelijk ernstige) problemen zijn: leermoeilijkheden; spijbelgedrag, absenties; psycho-somatische klachten als hoofd- en buikpijn; concentratiestoornissen; slapeloosheid; ander spelgedrag; stemmingswisselingen; angstdromen; toespelingen op suïcide; slecht eten; wilde verhalen; lusteloosheid, moeheid; zondebok-verschijnselen; prikkelbaarheid; onverschilligheid; veel of niet meer kunnen huilen; agressiviteit; weer duimzuigen; schuldvragen; bedplassen; vreemd lachen; zich terugtrekken; plotselinge gedragsveranderingen. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

12 Deze leerlingen hebben vaak individuele aandacht nodig.voor kinderen die behoefte hebben aan extra ondersteuning kan een wekelijks gesprekje met iemand binnen de school (bijvoorbeeld de groepsleerkracht of de leerlingbegeleider) al veel betekenen. Andere leerlingen vinden het prettig om eerst hun gedachten op papier te zetten alvorens er met iemand over te praten. Wanneer een leerkracht de geschiedenis van een leerling kent, kan hij/zij het gedrag beter duiden. Het is bijvoorbeeld belangrijk te weten dat een leerling jaren geleden een broertje heeft verloren of dat zijn oma onlangs is overleden. Eens te meer een goede reden voor scholen om te werken met een goed leerlingenvolgsysteem waarin alle belangrijke gegevens van de leerling zijn vastgelegd. Van een nieuwe leerling is de voorgeschiedenis niet altijd bekend. Het is belangrijk dat de oude school de informatie overdraagt. Soms zal hulp van buitenaf wenselijk of nodig zijn. In overleg met de ouders kan de school besluiten om hulp in te schakelen. Voor verwijsmogelijkheden zie hoofdstuk 14. Instanties en websites. STAP 11: NAZORG VOOR DE GROEPSLEERKRACHT EN HET TEAM Een leerkracht die zich intensief heeft bezig gehouden met het overlijden van een kind of collega kan na de uitvaart in een diep gat vallen. Al die tijd heeft hij of zij zich professioneel opgesteld als leerkracht, begeleider van de kinderen en vertegenwoordiger van de school. Heel veel steun kan zo n leerkracht ondervinden van het team. Een luisterend oor en oprechte aandacht zijn veel waard. STAP 12: TERUGKIJKEN, EVALUEREN Het is goed om na een tijdje (1-3 maanden) met het hele team aandacht te besteden aan de gebeurtenissen en aan elkaar. Indien nodig kan daarbij een extern deskundige worden ingeschakeld. Evalueer op zo n moment de gang van zaken.waar zijn we tevreden over, wat is voor verbetering vatbaar? Ook kunnen de contacten die er met de nabestaanden zijn geweest onder de loep worden genomen. Hoe kijken zij terug op de rol en aanpak van de school? Hoe gaat de school in de toekomst om met de ouders? Welke invloed heeft het gebeuren gehad op de leerkrachten, de leerlingen en de lessen? Ook moet er aandacht zijn voor de opvang en begeleiding van de leerlingen. Hoe signaleer je problemen, wat doe je als je signalen krijgt dat het niet goed gaat? Sta tenslotte af en toe stil bij bepaalde herinneringen, bepaalde dagen zoals de verjaardag en sterfdag van de overledene of bepaalde gebeurtenissen als een schoolreisje of musical. Denk op zo n moment aan de ouders/familie, broertjes en zusjes. Een bezoekje, kaart, bloemen of een ander gebaar kan op zo n moment voor de nabestaanden heel ondersteunend zijn. 10 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

13 2. ZELFDODING INLEIDING Zelfdoding is een speciale vorm van een plotselinge dood. Er zijn enkele punten die u als school moet weten of overwegen als zich een situatie voordoet waarin het gaat om een zelfdoding. In dit hoofdstuk worden deze punten (slechts kort) op een rijtje gezet. AFSTEMMING EN OVERWEGINGEN Zelfdoding komt onder leerlingen niet vaak voor, maar als het voorkomt is de ontreddering groot. In zo n situatie is het wenselijk dat er goed overleg met de ouders/nabestaanden is en dat ouders en school het met elkaar eens zijn over de informatie die wordt verstrekt en over de wijze waarop u als school medeleven betuigt. Als dit overleg niet tot overeenstemming leidt, heeft u als school een eigen verantwoordelijkheid tegenover de leerlingen. In zo n geval zal de schoolleiding, c.q. het sleuteltrio moeten beslissen of u als school tegemoet komt aan wensen van ouders/familie waar u niet achter staat of dat u een eigen koers vaart in het belang van de leerlingen. Dit belang kan zijn: het bevorderen van adequate rouwverwerking; het verminderen van gevoelens van schuld, angst en depressiviteit; het voorkomen van nieuwe suïcide(pogingen). Meer inhoudelijke informatie over zelfdoding is te vinden in hoofdstuk 13. Literatuur en op de websites die in hoofdstuk 14 worden genoemd. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

14 3. OMGAAN MET DE PERS INLEIDING In bijzondere gevallen raakt de pers betrokken bij de plotselinge dood. Als er in de media bijvoorbeeld aandacht is besteed aan een ongeval, kan de pers trachten een beeld te krijgen van de wijze waarop een school omgaat met rouwverwerking. Vooral in situaties waarin een school zeer geschokt is door het plotselinge sterfgeval, is het niet altijd eenvoudig om de pers te woord te staan. Daarom worden in dit hoofdstuk kort enige aanbevelingen over het omgaan met de pers besproken. AANBEVELINGEN De belangrijkste aanbevelingen bij perscontacten zijn: 1. Bouw tijd in als de pers u belt: noteer naam, telefoonnummer van de journalist en het medium en bel later terug.vergeet dit niet! 2. Zorg voor openheid en duidelijkheid (voorzover de direct betrokkenen hiervoor toestemming geven). 3. U hoeft niet op alles antwoord te geven. Ga niet in op speculaties en houdt u bij de feiten zoals die op dat moment bekend zijn. 4. Laat alle contacten met de pers lopen via één woordvoerder. De woordvoerder moet een zeker gezag hebben.te denken valt aan de wethouder of de voorlichter van de gemeente (in geval van een openbare school), een vertegenwoordiger van het bestuur of de directie. Onaangekondigd binnendringende reporters die zonder toestemming leerkrachten, leerlingen of ouders vragen stellen, kunt u de toegang weigeren. Bedenk echter wel dat de media ook hun werk moeten doen, probeer daarom altijd open en duidelijk te zijn. Maak eventueel een afspraak voor een interview op een tijdstip dat het de woordvoerder schikt. Ook kunt u voorstellen dit op een andere plaats dan op de school te doen. 12 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

15 4. ANALYSE VAN EIGEN EMOTIES INLEIDING Wanneer leerkrachten, leerlingbegeleiders en directie leerlingen willen helpen bij het verwerken van emoties die worden opgeroepen door het plotselinge sterfgeval, vraagt dat een professionele houding en opstelling. Aan de basis van een professionele opstelling liggen de eigen gedachten over en gevoelens ten aanzien van de dood (eventueel de zelfdoding) en de overledene. Als u zich als leerkracht, leerlingbegeleider of directie niet bewust bent van uw eigen gedachten en gevoelens, bestaat het risico dat u tijdens het begeleidingsproces achter (pijnlijke) gevoelens komt. Onverwerkte eigen emoties en emoties waarvan men zich niet bewust is worden gemakkelijk overgedragen op leerlingen. Dit kan het begeleidingsproces verstoren en voor leerlingen verwarrend werken. Daarom is een zeker zelfonderzoek noodzakelijk alvorens u aan de begeleiding begint. In dit hoofdstuk wordt hieraan aandacht besteed. UITEN VAN EMOTIES Wanneer er iemand binnen de school overlijdt, maakt dat niet alleen bij leerlingen maar ook bij leerkrachten de nodige gevoelens los. In eerste instantie lijken angst, medeleven, verdriet en onzekerheid het handelen onmogelijk te maken.toch zal er iets gedaan moeten worden. Wat er ook gebeurt, u moet zich als leerkracht allereerst bewust zijn van het feit dat u uw eigen gevoelens niet buiten spel kunt zetten. Leerlingen en ouders verwachten dat ook niet. In tegendeel: ze stellen het juist op prijs en weten zich gesteund als u laat zien dat u ook aangedaan bent. ZELFREFLECTIE Na de eerste reacties op het overlijden van een leerling of leerkracht zullen leerlingen begeleid moeten worden om met het verdriet om te kunnen gaan. Aan dit begeleidingstraject gaat voor u een zelfreflectie vooraf. U moet weten wat uw eigen gevoelens en gedachten ten aanzien van de dood (zelfdoding) en de overledene zijn. Zo wordt de kans kleiner dat u tijdens de begeleiding van de leerlingen voor (pijnlijke) verrassingen komt te staan. Een reflectie op eigen emoties en gedachten kan individueel of gezamenlijk (bijvoorbeeld in het sleuteltrio of schoolteam) plaatsvinden. Vragen die bij de zelfreflectie aan de orde moeten komen zijn: hoe kijk ik aan tegen de dood; wat voor associaties roept het begrip dood bij mij op; zijn die associaties rustgevend of onrustgevend, hoe komt dat; welke invloed hebben eerdere ervaringen met de dood op mijn associaties; hoe kijk ik aan tegen een zelfgekozen dood, suïcide; wat voor associaties roept het begrip zelfgekozen dood bij mij op; keur ik die associaties goed, begrijp ik ze of keur ik ze af, begrijp ik ze niet en hoe komt dat; welke eerdere ervaringen heb ik gehad met suïcides of suïcidepogingen en welke invloed hebben die ervaringen op mijn houding van nu; hoe ervaar ik dit sterfgeval en de wijze waarop de leerling of mijn collega om het leven is gekomen; wat was mijn persoonlijke relatie met de overledene; in welke opzichten zal ik hem/haar missen; in welke opzichten voel ik me eventueel bevrijd ; zijn er nabestaanden of omstandigheden die het sterfgeval extra problematisch maken? Wie/welke zijn dat in dit geval en hoe sta ik daar tegenover; kan ik het begeleidingsproces alleen aan of kan ik beter hulp vragen? Zo nodig kan een vertrouwde collega steun bieden en mee de klas ingaan. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

16 En tot slot: Het is niet nodig om elke leerling individueel te troosten; kinderen zijn heel goed in staat elkaar te troosten. Huilen is een gezonde manier om uiting te geven aan verdriet, het is een eerste stap in het verwerken van het verlies. 14 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

17 5. SLECHTNIEUWSGESPREKKEN INLEIDING Als het overlijdensbericht als eerste bij de school binnenkomt, zullen de ouders/familieleden geïnformeerd moeten worden. Broertjes en zusjes die ook op school zitten mogen daarbij niet vergeten worden. In de vakliteratuur heet zo n gesprek een slechtnieuwsgesprek. Zo n gesprek moet ook gevoerd worden met vrienden, vriendinnen en groepsgenoten van de overledene. Het voeren van een slechtnieuwsgesprek vraagt om de nodige tact. Er zijn enkele gesprekstechnische aandachtspunten bij aan te geven. In dit hoofdstuk wordt hieraan stap voor stap aandacht geschonken. STAP 1: DE VOORBEREIDING Het is belangrijk om vóór het gesprek na te gaan: aan wie moet het slechte nieuws worden doorgegeven; wie is de meest aangewezene om het nieuws te brengen; hoe geschiedt de aankondiging: Gaat u bijvoorbeeld zonder aankondiging naar de ouders/familie of belt u eerst op, laat u broertjes/zusjes en/of vrienden/vriendinnen van de overledene naar uw kamer komen zonder hen vooraf te laten weten waar u over wilt praten; welke voorzorgsmaatregelen worden getroffen? Moet bijvoorbeeld vooraf gezorgd worden voor opvangmogelijkheden na het gesprek? Welke opvang is beschikbaar? STAP 2: DE INLEIDING Een slechtnieuwsgesprek mag nooit een overval zijn! Ouders, familieleden of leerlingen aan wie u het nieuws moet melden, moeten de kans krijgen om even goed te gaan zitten en hun aandacht te richten op hetgeen u hen wilt meedelen. Een uitgebreide inleiding (er omheen draaien) is niet nodig. U kunt het slechte nieuws met één of enkele korte zinnen inleiden: Ik moet u iets ernstigs meedelen... ; Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar ik heb bijzonder triest en slecht nieuws voor u ; Ik vrees dat ik u er mee overval, maar ik moet u iets meedelen.... Elke leerkracht, interne begeleider of directeur zal bij een dergelijke inleiding formuleringen kiezen die het beste bij hem/haar passen. Het is in ieder geval van belang om zoveel mogelijk in de ik-vorm te spreken, want: ik-boodschappen zijn duidelijk, vooral bij een slechtnieuwsgesprek is duidelijkheid een eerste vereiste; met ik-boodschappen is de kans het grootst dat u direct de aandacht krijgt van degene(n) aan wie u het slechte nieuws moet melden. STAP 3:VERTEL HET NIEUWS KORT EN BONDIG Het overlijdensbericht kan nu zonder nadere omhaal worden gebracht. Daarbij is van het grootste belang om kort en kernachtig te vertellen wat er is gebeurd en met welk gevolg. In deze fase moeten details, nadere toelichting en eventuele uitleg of excuses achterwege worden gelaten. Daarvoor is later in het gesprek vaak nog alle gelegenheid. Een belangrijk aandachtspunt in deze fase is: u vertelt het nieuws en laat de ander vooral niet raden wat u komt vertellen. U moet voorkomen dat de ander zijn eigen slechte nieuws moet raden. Het is ook niet nodig. U bent immers gekomen om slecht nieuws te brengen, u heeft de aandacht er voor gevraagd door uw korte inleiding, dan wordt dus nu van u verwacht dat u het nieuws meedeelt. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

18 STAP 4: GA IN OP DE EERSTE EMOTIES Waarschijnlijk zal het overlijdensbericht leiden tot directe, heftige of minder heftige emoties: schrik, verbijstering, ongeloof, verzet en misschien ook al verdriet of woede. In feite zijn allerlei emoties denkbaar na een dergelijk bericht. Het is van groot belang daarvoor open te staan en daar actief, invoelend naar te luisteren. Dat kan door in te gaan op verbale en non-verbale signalen die wijzen op dergelijke emoties: U bent volkomen verbijsterd door dit bericht... ; Ik merk dat het bericht u helemaal overvalt.... Sta stil bij dergelijke emoties, laat de ander de tijd en de gelegenheid om daaraan uiting te geven. Daarna kunt u aangeven dat u dergelijke emoties herkent, dat u misschien ook zo verbijsterd was toen u het nieuws hoorde en even geschrokken als degene aan wie u het nu vertelt. Maar geef eerst de ander de gelegenheid om zijn/haar eigen emoties te uiten! STAP 5: GEEF ZO NODIG VERDERE TOELICHTING Slecht nieuws roept vrijwel altijd tal van vragen op: wat is er precies gebeurd; hoe kon dat gebeuren; hoe lang heeft het geduurd; waar is het gebeurd; waarom? Het is van belang om zo open mogelijk de informatie te geven waarover u beschikt. Hoe moeilijk en pijnlijk het misschien ook voor de nabestaanden is, ze hebben er recht op om te weten wat er precies gebeurd is. Het zal soms zelfs nodig zijn om hen te helpen hun eigen vragen te formuleren. Als informatie waarover u beschikt achter gehouden wordt, kan dat in deze fase misschien het leed lijken te verzachten. Later zal echter blijken dat het voor ouders (en anderen) nog pijnlijker is als zij niet alles te horen hebben gekregen, als zij niet die informatie hebben gekregen waar zij in feite recht op hebben. STAP 6: GA NA WELKE HULP EVENTUEEL GEBODEN MOET WORDEN Een overlijdensbericht roept bij direct betrokkenen niet alleen heftige emoties op (ook al zullen die niet altijd direct zichtbaar/hoorbaar zijn), maar ook een aantal praktische vragen en problemen: wat moet er nu gebeuren; hoe vertel ik het aan...; hoe kom ik hier ooit overheen. Het is als brenger van het slechte nieuws van belang om ook stil te staan bij de gevolgen die dit nieuws heeft voor de direct betrokkenen. Ook al bent u geen hulpverlener, u zult in deze fase van het gesprek oog en oor moeten hebben voor de gevolgen van het slechte nieuws en voor de (nieuwe) problemen die er door veroorzaakt worden. Vertel duidelijk welke ondersteuning/(praktische) hulp u of de school kunt bieden en welke hulpbronnen nog meer in te schakelen zijn. Met wie kunnen de ouders en leerlingen bijvoorbeeld contact opnemen als zij na dit gesprek met u behoefte hebben aan een vervolggesprek? Het is van belang de mogelijkheden in dit opzicht te noemen voordat u het gesprek beëindigt. De jeugdverpleegkundige of jeugdarts van de GGD Zuid-Holland West kan u hierbij van advies dienen. Meer hulpverlenende instanties of personen zijn te vinden in hoofdstuk 14. Instanties en websites. 16 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

19 6. HET INFORMEREN VAN LEERLINGEN INLEIDING In het vorige hoofdstuk stond het brengen van slecht nieuws centraal. In dit hoofdstuk zal hierop opnieuw worden ingegaan, maar dan specifiek gericht op het brengen van slecht nieuws aan leerlingen. HET VERTELLEN VAN HET SLECHTE NIEUWS Natuurlijk moeten leerlingen niet overvallen worden met nieuws waar ze totaal niet op rekenen, maar het heeft ook geen zin om met een lange inleiding de ernst van de situatie te verdoezelen. Begin met een inleidende zin om de kinderen gericht te laten luisteren, bijvoorbeeld: Ik heb een verdrietige boodschap voor jullie ; Ik moet jullie iets heel ergs vertellen. Dan volgt het korte bericht van het overlijden en een beknopte schets van de omstandigheden waaronder de leerling of leerkracht is overleden. Het is niet nodig een lang verhaal te vertellen, want de leerlingen zijn door de schok de informatie meteen weer kwijt. Het gaat erom dat de boodschap overkomt en dat de kinderen de kans krijgen deze tot zich te laten doordringen. Als ze behoefte hebben aan nadere uitleg, vragen ze die wel. EERLIJK EN DUIDELIJK Kinderen worstelen op twee niveaus met de dood: ze proberen te begrijpen wat dood betekent en moeten leren omgaan met de gevoelens die het verlies oproept. Door eerlijk en duidelijk te zijn, helpt u hen daarbij. Ook al overzien kinderen nog niet alles, het is altijd beter de waarheid te vertellen dan ze iets op de mouw te spelden. Daarnaast is bekend dat als kinderen geen antwoorden op hun vragen krijgen, ze hun eigen fantasie de vrije loop laten en de hele situatie door hen gruwelijker of angstaanjagender ingevuld kan worden dan werkelijk het geval is. Bij het vertellen van het slechte nieuws moet rekening worden gehouden met de ontwikkeling van de leerlingen. Het bericht moet verteld worden op een manier die bij hun leeftijd en vermogens past. In het volgende hoofdstuk vindt u hierover meer informatie. Ook moet er voor gezorgd worden dat een dergelijk bericht geen zakelijke mededeling wordt. Als u op een integere manier het slechte nieuws vertelt en in staat bent de eigen gevoelens te tonen, stimuleert dat leerlingen om zich te uiten. CONCRETE UITLEG Het is van belang (vooral bij heel jonge kinderen) om zo concreet mogelijk uit te leggen wat dood precies inhoudt.vertel dat iemand die dood is niets meer voelt en dus geen pijn heeft, het niet koud heeft en zich niet ziek voelt. Het heeft geen zin om met oplossingen te komen die alleen in de eigen ogen belangrijk zijn. Zo heeft het geen zin om God in de antwoorden te betrekken als de leerlingen voor het eerst met Hem geconfronteerd worden. Voorkom dat de dood voorgesteld wordt als de wil van God. Kinderen gaan dan twijfelen aan de betrouwbaarheid van God of worden bang dat God hen ook spoedig tot zich roept. Ook vergelijkingen en beelden kunnen veel verwarring geven. Het probleem met kinderen is dat ze dingen soms heel letterlijk nemen. Leg de dood dus niet als volgt uit: dood zijn is slapen, maar dan voor altijd: kinderen kunnen dan bang worden als ze zelf moeten slapen. Slaap en dood moeten duidelijk onderscheiden worden; >>> GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

20 dood gaan is op een verre reis gaan en nooit meer terugkomen: ook dit beeld is voor kinderen verwarrend. Ze voelen zich in de steek gelaten; waarom mochten zij niet mee en de groepsgenoot of leerkracht kwam toch altijd terug als hij/zij op reis ging; iemand gaat dood omdat hij zo ziek is: met name kleine kinderen kunnen geen onderscheid maken tussen ernstige en minder ernstige ziekten. Zonder verdere uitleg kunnen ze later bang worden bij een onschuldig griepje. Hoewel oudere kinderen dit onderscheid wel kunnen maken, kunnen ook zij angstig worden als ze zich niet lekker voelen en zich van alles in hun hoofd halen. Een nadere uitleg is daarom van belang. Een beetje ziek zijn betekent niet dat je dood zult gaan, maar soms is een lichaam zo stuk dat het niet meer gemaakt kan worden. IK WEET HET NIET U hoeft niet op alle vragen een antwoord te hebben. Ook volwassenen weten niet alles en hebben moeite met sommige dingen om te gaan. Kinderen mogen dit best merken. Het is volkomen aannemelijk dat een leerkracht zegt: Ik weet het niet, maar ik denk.... Een dergelijk antwoord is niet alleen eerlijk, maar schept ook ruimte voor een gesprek. STILTE Kinderen moeten na de onheilstijding van de eerste schrik bekomen. Iedere leerling verwerkt de schok op zijn of haar eigen manier. De meeste kinderen zijn met stomheid geslagen als ze horen dat een groepsgenoot of leerkracht overleden is. In de bovenbouw van het basisonderwijs daalt vaak de zwijgzaamheid over de groep neer. Onbewust verwachten de kinderen van u als volwassene dat u het zwijgen doorbreekt door vragen te stellen en antwoorden te geven. Omdat er zoveel vragen zonder antwoord zijn, is dit een moeilijke opgave. De stilte roept een gevoel van verstikking op. Het mag echter gerust een tijdje stil zijn in de groep.wordt de stilte pijnlijk en is deze niet meer functioneel, dan kunt u de stilte doorbreken door bijvoorbeeld te zeggen: Jullie zijn er stil van. Het is een enorme schok, ook voor mij. Misschien kun je even met je buurman of buurvrouw praten over wat dit bericht betekent. De draad kan ook opgepakt worden door een mooi gedicht voor te lezen, suggesties zijn te vinden in hoofdstuk 13. Literatuur. VERDERE INFORMATIE Wanneer de eerste emoties wat luwen en leerlingen vragen hoe het verder moet, kunt u overstappen naar de volgende informatie: hoe verloopt het contact met de familie; hoe worden afspraken gemaakt over rouwbezoek en uitvaart; wat kan de school doen; hoe worden de komende dagen ingevuld? Meer informatie over deze vragen is te vinden in de hoofdstukken 9 t/m 12. Vertel ook bij wie de leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek. Zo nodig kunt u als school een rooster maken voor de bereikbaarheid in de avonduren, weekenden en vakantie. 18 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

21 7. KINDEREN EN HET BESEF VAN DE DOOD INLEIDING In het vorige hoofdstuk is al even aangestipt dat jonge kinderen op een andere manier tegen de dood aankijken dan de wat oudere.wanneer met de leerlingen over de dood wordt gepraat, is het van belang om hiermee rekening te houden. Daarom wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan het besef van de dood op verschillende leeftijden. KINDEREN TOT 3 JAAR Heel kleine kinderen tot ongeveer 3 jaar hebben geen echt besef van de dood. Ze kennen nog geen onderscheid tussen levende en niet-levende dingen.wel zijn ze bang gescheiden te worden van degenen die hen met liefde en warmte omringen. Ze voelen wat verlies is en lijden daar ook onder. De kleintjes gaan nog met een heel natuurlijke manier met de dood om.volwassenen schrikken hier soms van omdat zij die natuurlijkheid missen.van angst voor de dood is nog geen sprake. KINDEREN VAN 3 TOT 6 JAAR Kinderen van 3 tot 6 jaar kennen het verschil tussen leven en dood. Ze gebruiken het woord Dood in hun gesprekjes en hun spel: Jij bent dood, je moet blijven liggen! Ze weten echter nog niet precies wat dood zijn betekent.voor hen is Dood iets tijdelijks, een soort slaap waarbij de dode niet meer kan zien of bewegen. Ze beginnen te beseffen dat dood en verdriet met elkaar te maken hebben maar voelen nog geen angst voor de dood. Kinderen van deze leeftijd denken vaak dat leven en dood elkaar afwisselen. Het lijkt dat zij het de gewoonste zaak van de wereld vinden dat een dierbaar iemand is gestorven. Een vierjarige kan een dag na de begrafenis bijvoorbeeld vragen wanneer de overledene weer terugkomt, om vervolgens diep geschokt te zijn als blijkt dat de betreffende persoon nooit meer terugkomt. Kinderen in deze leeftijd tonen grote belangstelling voor de lichamelijke en biologische kanten van de dood: Kan hij niet meer lopen?, Kan hij nog wat horen als ik iets zeg? Ze blijven vragen stellen, soms tot vervelens toe: Wordt hij nu niet vies in de grond?, Heeft hij nou geen honger in het graf? KINDEREN VAN 6 TOT 9 JAAR Bij kinderen van 6 tot 9 jaar begint het besef door te dringen dat de dood onomkeerbaar is, onherroepelijk en definitief.wat het definitieve einde precies inhoudt, begrijpen ze echter nog niet en dat maakt het voor hen erg verwarrend en beangstigend. Ook beseffen ze aanvankelijk nog niet dat de dood onvermijdelijk is en iedereen overkomt. Zo kan een achtjarige aan haar vader vragen haar te begraven als ze dood is. Ze realiseert zich nog niet dat haar vader (waarschijnlijk zelfs eerder) ook dood gaat. Het groeiende besef dat ook mensen van wie je houdt dood kunnen gaan, zorgt voor emotionele veranderingen die soms gepaard gaan met angst: Kom je nog terug? Op deze leeftijd krijgen kinderen belangstelling voor de uiterlijkheden die bij een sterfgeval horen zoals de kist, de begrafenis, de crematie en het kerkhof. Ze interesseren zich ook voor wat er na de dood gebeurt. Als oorzaak voor doodgaan geven ze vaak externe verklaringen. Als hen gevraagd wordt waarom mensen dood gaan, antwoorden ze: Omdat ze vergiftigd worden, Wanneer ze een ongeluk krijgen of Als ze uit een vliegtuig vallen. Een uitzondering vormen kinderen die in hun omgeving met dood te maken hebben gehad, zij hebben een reëler beeld van het gebeuren. De vragen die kinderen in deze leeftijd vaak stellen komen op volwassenen soms erg nuchter over: Waarom heeft Bram een bril op, hij kan toch niets meer zien?, Wordt zijn bril ook verbrand? Kinderen van deze leeftijd zijn kwetsbaar omdat ze weliswaar de betekenis van de dood kunnen begrijpen, maar nog niet in staat zijn met alle implicaties om te gaan. GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus

22 KINDEREN VAN 9 TOT 12 JAAR Kinderen uit de bovenbouw weten dat dieren, mensen en planten leven en dat alles wat leeft eenmaal dood gaat. Op de vraag waarom mensen dood gaan noemen ze voornamelijk fysieke oorzaken: Ze krijgen kanker, Omdat ze oud zijn of Omdat ze een hartaanval krijgen. Een enkel wijsneusje zal ook niet-concrete oorzaken noemen zoals: Iedereen moet sterven, God roept je bij zich of De wereld wordt anders te klein. Kinderen van deze leeftijd zijn minder afhankelijk van volwassenen. Ze willen dan ook niet altijd aandacht vragen voor hun verdriet. Ze proberen er zelf mee klaar te komen, ook om niet kinderachtig te lijken. Maar omdat de gevoelens er toch uit moeten, vertonen ze soms lastig en opstandig gedrag. KINDEREN VAN 12 JAAR EN OUDER De onvermijdelijkheid en universaliteit van de dood dringen door wanneer kinderen de tienerleeftijd hebben bereikt. Hun intellectuele vaardigheden zijn dan zo ver ontwikkeld dat ze de dood zien als het onvermijdelijke einde van het leven. De persoonlijke en emotionele afstand zijn echter nog groot. Het kan iedereen overkomen, behalve mensen in de eigen omgeving. Maar dat verandert drastisch als ze te maken krijgen met het sterven van een groepsgenoot. Juist jongeren worden diep geraakt wanneer de dood in hun nabije omgeving toeslaat. Ze zijn in een fase waarin ze vraagtekens zetten bij het leven. Ze vragen zich af wat de zin van het leven is: Waarom en waarvoor zijn we op aarde? Een confrontatie met de dood maakt dat de vragen en soms ook de verwarring rondom het leven en de dood toenemen. Schema doodsbeleving bij kinderen ± 0-3 jaar: geen tijdsbesef; geen besef van de dood; wel angst voor scheiding; ± 3-6 jaar: dood is niet definitief; biologische en lichamelijke kanten dood; reacties hetzelfde als bij volwassenen; ± 6-9 jaar: dood is definitief, maar niet onvermijdelijk; oorzaken voor dood zijn extern; godsdienstige opvoeding beïnvloedt kijk op dood; ± jaar: alles wat leeft gaat dood; oorzaken op fysiek en abstract vlak; verdriet zelf verwerken om groot te lijken. 20 augustus GGD ZUID-HOLLAND WEST

23 8. FASEN IN DE ROUWVERWERKING INLEIDING Kinderen rouwen ook, net als volwassenen. In grote lijnen is het rouwproces hetzelfde. Kinderen ervaren dezelfde pijn, maar hun reacties zijn minder voorspelbaar. In dit hoofdstuk worden de verschillende rouwfasen in algemene zin belicht. FASE 1: BOOSHEID,VERDRIET EN ANGST In de eerste fase moet de realiteit onder ogen worden gezien: de medeleerling of leerkracht is dood, hij of zij is er niet meer. Hoe graag volwassenen dat ook willen, kinderen kunnen niet altijd beschermd worden tegen verdriet en pijn. Ze zullen met de werkelijkheid moeten leren leven. In deze fase voeren boosheid, pijn, verdriet en angst (om bijvoorbeeld ook een ongeluk te krijgen) de boventoon. Ook kunnen kinderen zich schuldig voelen omdat ze de overleden leerling of leerkracht hebben gepest of ruzie met hem/haar hebben gemaakt en dit nu nooit meer goed kunnen maken. FASE 2: DESORIËNTATIE EN DESORGANISATIE In deze fase is sprake van rusteloosheid en sterk wisselende gevoelens. De leerling is dikwijls druk doende met niks. Hij of zij kan doorlopend met de voeten schuiven, plotseling opstaan en door het lokaal lopen of lachen op momenten dat dat niet verwacht wordt. Ook kan er sprake zijn van concentratieproblemen. FASE 3: DE ONTKENNING In deze fase ontkent de leerling de werkelijkheid omdat deze te veel pijn doet. Er is geen opvallend gedrag. De meeste kinderen kiezen in deze fase wat meer voor alleen zijn en de eenzaamheid. Het verdringen van het verlies kan ertoe bijdragen dat de leerling geen nieuwe intieme gevoelsrelaties aan wil gaan om nieuw verlies te voorkomen. FASE 4: OPSTANDIGHEID In deze fase protesteert de leerling tegen de werkelijkheid. Sommige kinderen zijn kwaad op personen die in hun ogen de dood hadden kunnen voorkomen (verwijten aan bijvoorbeeld ouders, politie, huisarts, ziekenhuis). Ook kan er sprake zijn van concentratie- en leerproblemen, slapeloosheid en terugval in een vorige ontwikkelingsfase (bijvoorbeeld weer duimen of bedplassen, thuis en op school zich extra aanhankelijk en afhankelijk tonen). FASE 5: AANVAARDING In deze fase wordt het verlies onder ogen gezien. De leerling koestert bewust sommige eigendommen van de overledene. Na idealisering van de overleden leerling of leerkracht wordt het beeld van hem of haar realistischer. De leerling praat over de overledene, over wat hij of zij deed of zei in bepaalde situaties. FASE 6: INTEGRATIE Het verwerken van de rouw maakt de leerling beter toegerust voor de toekomst. De aandacht wordt weer op anderen gericht en er is weer ruimte voor nieuwe relaties. De leerling kan weer genieten van gewone dingen in het leven; het verdriet is verwerkt. TOT SLOT Voor alle fasen van het rouwproces geldt: nieuw verlies werpt leerlingen terug in het rouwproces; elke leerling heeft zijn eigen tempo in het verwerken van een verlies; >>> GGD ZUID-HOLLAND WEST - augustus