Terugkeren naar de Heemkunde-site kan via de Terugknop. U vindt de terugknop bovenin uw scherm, meestal uiterst linksboven.

Transcriptie

1 Terugkeren naar de Heemkunde-site kan via de Terugknop. U vindt de terugknop bovenin uw scherm, meestal uiterst linksboven.

2 Het document Nationaal Archief 4.OMM B 54a is in maart 2004 vertaald door dhr. P.C.van Kerkum. Bijgaande tekst betreft een kopie van een memorie die toegeschreven wordt aan de Prins van Oranje, de latere koning Willem II, die zijn plannen uiteenzet voor het gebied ten zuiden van Den Bosch, hoe dit gebied gebruikt kan worden als uitvalsbasis voor het veldleger in geval van een aanval uit de richting België/Frankrijk, wat de strategische voordelen zijn voor een positie in dit gebied en hoe het gebied en de daar eventueel gelegerde troepen beschermd kunnen worden. De originele memorie (4.OMM B 54) is niet gedateerd of ondertekend. Waarschijnlijk is de memorie opgesteld in het voorjaar van 1839 Bij deze memorie hoort een kaart waarop het besproken gebied rond 's- Hertogenbosch afgebeeld is en waarop in de tekst genoemde strategische punten A t/m F aangetekend zijn. De onderstrepingen zijn letterlijk overgenomen vanuit de originele tekst. Het is echter niet altijd duidelijk waarom stukken tekst onderstreept zijn. In het originele document wordt, per pagina, slechts de helft gebruikt van de beschikbare ruimte. Dit, en het feit dat de originele tekst handgeschreven is, maakt dat de hier uitgewerkte tekst een stuk korter is. Volledigheidshalve wordt wel aangegeven wanneer de originele tekst op een nieuwe pagina begint.

3 Afschrift, naar de oorspronkelijke en eigenhandig geschreven memorie van wijlen Z.M. Koning Willem II ( ) op een buitenvel ten opschrift dragende: Mémoire sur les environs de Bois le Duc s-hertogenbosch en zijn omgeving Sedert de acht jaar dat het leger zich bevindt in de provincie Noord-Brabant heb ik gezocht naar een centrale, offensieve en defensieve positie in deze provincie, met een korte, directe en loodrechte verbinding naar binnen-holland, en met de mogelijkheid om te worden verdedigd met weinig troepen, maar tevens de mogelijkheid biedend om het gehele veldleger van te weten man, indien het voordelig zou zijn het daar te plaatsen (op te stellen). Dit punt, zo noodzakelijk en onmisbaar voor de verdediging van onze grens, voorbij de rivieren, ontbrak ons geheel, en dit gebrek heeft zich altijd doen voelen, want het noodzakelijke gevolg van dit mankeren van een sterke positie is tot dusver geweest dat, wanneer een in aantal sterkere vijand zich vertoonde, ons leger onmiddellijk pag 2. moest denken aan een zich begeven achter de rivieren, en in de eerste plaats in het land van Maas en Waal naar het versterkte kamp van Nijmegen. Maar om er te komen moet ons leger, zich gekantonneerd (be)vindend in het centrum van de provincie, en (daar) in observatie (zijnde), zich terugtrekkend naar Nijmegen langs de grote weg naar Grave, zijn rechter flank bieden (blootstellen) aan vijandelijke colonnes, deboucherend (opmarcherend) langs de twee zijden van de Peel; ons leger kan zelfs worden verhinderd Grave te bereiken, wanneer een vijandelijke colonne, komend via Boxmeer, de weg naar Grave bereikt bij s- Hertogenbosch voor onze eigen colonnes bij Grave zijn. Maar na de Maas te zijn overgestoken en zich te hebben opgesteld tussen Grave en Nijmegen, zou ons leger het nadeel hebben niet meer offensief te kunnen optreden om met snelheid te kunnen profiteren van een verkeerde beweging van de vijand door hem terug te werpen achter de linker oever van de Maas, hetzij via Grave, of wel op een lager punt van de rivier.

4 Niettemin, in de veronderstelling van een vijandelijk overwicht, zou ons leger pag 3. kunnen zijn verhinderd om een terugkeer naar de linker oever van de Maas uit te voeren, als dezelfde vijand, na de rechter oever van de Maas te hebben bereikt boven Grave, een gedeelte van zijn leger zodanig zou plaatsen om het land van Maas en Waal te bedreigen vanaf de zijde van Mook; In dat geval zouden de vijandelijke troepen zich op de linker flank van onze troepen die zich van Nijmegen naar de Maas begeven, en zou het oversteken van die rivier nagenoeg onmogelijk maken. Al deze ongemakken, en ik zou zelfs zeggen gevaren, van de positie van het leger aan de andere zijde van de rivieren, heeft mij bij meer dan een moeilijk tijdperk dan ik heb kunnen doorbrengen met onze troepen in Noord-Brabant tijdens de acht jaren die zojuist verstreken zijn, in afwachting van de gebeurtenissen. Maar tot dusver geen middel te gezien hebbend om er op afdoende wijze het hoofd aan te bieden, heb ik zelfs gevaren miskend en gepretendeerd (beweerd) een veiligheid te bezitten, die ik verre van (niet) kon delen in mijn pag 4. geweten; maar daar heb ik het doel bereikt dat ik op het oog had, te weten dat de massa van het leger nooit een moment verontrust is geweest in zijn positie die in mijn ogen waarlijk précair (was) aan de andere zijde van de rivieren. De winter van 1832 op 1833 tijdens het beleg van de citadel van Antwerpen en van de nabijheid van het Franse leger die er het gevolg van was, en waarvan men de bedoelingen niet kende, heb ik getracht de ongemakken van mijn positie te bestrijden (ongedaan te maken), door de oude linies van Breda en Geertruidenberg te herstellen, maar ze voldeden niet aan alles wat ik zocht; want in de eerste plaats kunnen ze worden omtrokken door de vijand, tussen Breda en Bergen op Zoom. Het is waar dat bij regenweer de wegen aan die zijde praktisch onbegaanbaar zijn, maar waar een geit kan passeren kan een leger passeren, dient de leuze te zijn van de militairen; zij dateert van verre (lang geleden) en bevindt zich (wordt) meer en meer bevestigd door de ervaring. De troepen die bovengenoemde versterkte linies verdedigen pag 5. hebben bijgevolg het nadeel te moeten waken voor (zich te moeten hoeden over) zowel de verdediging van hun rug als hun front. Een ander ongemak van deze linies is deze: dat de terugtocht in het geval van een mislukking er zeer moeilijk is. Zij kan slechts op twee manieren worden uitgevoerd. 1e via de Moerdijk, maar daartoe zou er een permanent flottielje nodig zijn, voorbereid om een legerkorps te kunnen inschepen, maar deze inscheping vergen die men redelijkerwijs niet zou hebben als de vijand ons

5 achtervolgt, na ons gedwongen te hebben de linies te verlaten. De andere mogelijke terugtocht kan worden uitgevoerd via Geertruidenberg, maar als de vijand deze lijnen doorbreekt, is dat waarschijnlijk via Oosterhout dat hij wil aanvallen, zijnde de route van Capelle ten hout 1 naar Made, welke route de linies links omtrekken, en de vijand, eenmaal aangekomen in Made, is men afgesneden van Geertruidenberg. pag 6. De lijnen tussen Geertruidenberg en Breda onder het oog ziend op de wijze die ik zojuist heb beschreven, en mij deze winter bevonden hebbend in de kritieke positie van te zijn met een legerkorps van 10 à man van alle wapens in Noord- Brabant, met voor mij op enkele mijlen afstand een vijand die ten minste kon beschikken over à man tegen het korps onder mijn orders (bevelen); In deze situatie, zeg ik, was het mij dringend noodzakelijk geworden nogmaals de terreinlocaties te bekijken in de provincie en de kracht die de natuur (het terrein) met zijn moerassen en overgelopen riviertjes mij kon verlenen (verschaffen), en deze verhoging van deze natuurlijke kracht te combineren met de middelen die de kunst mij bood, door er meer ontwikkeling de veldwerken aan te geven. Na veel moeite en onderzoekingen, waarin ik volkomen bijgestaan werd vooral door mijn Chef Staf, kolonel Nepveu, door de onder hem staande stafofficieren, en door kapitein Merkes. 2 pag 7. van de Militaire Genie, ben ik erin geslaagd als resultaat vast te stellen dat de omgeving van s-hertogenbosch alle voordelen bood die ik zo lang en zo levendig had gezocht, te weten 1 e een defensieve en offensieve centrale positie, houdbaar (verdedigbaar) met weinig troepen, maar ook in staat om het complete leger te ontvangen (op te nemen), te weten man, en meer, en 2 e een korte, directe en loodrechte verbinding te hebben met Holland. Om te bewijzen dat deze positie centraal is, is het voldoende Een blik te werpen op de kaart, en het lijkt mij dus nutteloos om uit te weiden om dit punt te bewijzen. Deze positie is een korte, directe en loodrechte op Holland door de Papenbril of citadel van s-hertogenbosch naar Orthen en Crevecoéur, ofwel over Hintham, Orthen en Crevecoéur. Achter Crevecoéur is de Maas steeds overschrijdbaar met een schipbrug, of wel door middel van pontons, en het fort Crevecoéur vormt dus zelf het bruggenhoofd van de overgang van de Maas op deze plaats. pag 8. 1 Waarschijnlijk wordt hier het plaatsje Den Hout mee bedoeld dat inderdaad op de route Oosterhout - Made ligt. 2 Dit is waarschijnlijk dezelfde als de J.W.G. Merkes die de kaart 4.OPV H 328 getekend heeft. Deze kaart toont een gedeelte van het hier besproken terrein en is uit dezelfde tijd als dit memorie.

6 Het leger zich aldus in de Bommelerwaard bevindend, kan zich dus plaatsen achter de rivier, en door haar gedekt, op een of ander punt, hetzij rechts dan wel links, want door noodzakelijke verbindingsbruggen te stellen bij St.Andries, heeft zij slechts deze te overschrijden om in het Maas en Waal binnen te komen, en naar links door een brug te stellen over de Maas op het meest gunstige te kiezen punt, gaat het leger naar het land van Altena. Door dezelfde verbinding, kan het leger, zich in stelling bevindend in de omgeving van s-hertogenbosch, levensmiddelen en versterkingen van allerlei aard via Bommel en door middel van de rivier de Dieze, kan alles in s-hertogenbosch aankomen over water. Het gaat er thans om het leger te [escaminer? = uit te brengen, te velde te brengen? ] uit de positie voor en rondom s-hertogenbosch, In de eerste plaats heb ik de Dommellinie A. B. laten ingraven (versterken?), die door haar geïnundeerde oevers een reëel obstakel biedt (betekent) van St.Oedenrode tot Boxtel; deze ingravingen zijn aan de overgangspunten zoals te pag 9 St Oedenrode, Liempde 3 en Boxtel. In de heide rechts van Boxtel, die deze plaats scheidt van Esch en die van nature het zwakke punt is van de positie, heb ik gesloten redoutes aangelegd die de verdediging van deze twee dorpen verbinden. Het front voor deze redoutes blijkt zodanig geaccidenteerd terrein te zijn, dat vijandelijke colonnes, die de redoutes komen aanvallen zich niet kunnen ontplooien dan onder het vuur van de artillerie die in deze werken is geplaatst. (Opmerking: Achter Esch zijn de twee bruggen over de Run ingegraven, en dekken, wanneer de Run grotendeels overgelopen is, de linkerzijde van de redoutes en vormen een onoverschrijdbaar obstakel in zijn huidige toestand.) Maar achter het gehucht Heesakker, rechts van Esch, en tussen de inundaties van de Run en de grote moerassen gevormd door de Leij, die zich uitstrekken tot aan Helvoirt en Cromvoirt, is smal hoog gelegen terrein waar de routes lopen die komen van Helvoirt, de Haren en Oisterwijk. Dit terrein is gedekt geweest door ingegraven stellingen (retranchementen) met Pag 10 hun rechterzijde gesteund door (steunend op) de moerassen van de Leij en hun linkerzijde door de inundatie gevormd door de Run. Vanaf deze stellingen tot aan Helvoirt, een afstand van een mijl, is het moeras ondoorschrijdbaar, maar in Helvoirt vindt men de straatweg van s-hertogenbosch naar Breda, die de moerassen kruist waarachter en dwars op de weg op dit sterke punt de stelling is die de doorgang verdedigt van deze grote weg naar s-hertogenbosch. Vanaf Helvoirt strekt het 3 Tot op heden zijn er geen aanwijzingen gevonden voor de bouw van een of meerdere verdedigingswerken bij Liempde terwijl dit toch wel voor de hand ligt.

7 moeras zich opnieuw uit tot aan de brug die zich over de Leij bevindt, waarover de weg voert van Loon op Zand naar s-hertogenbosch, wat een oude postroute is van voor de aanleg van de straatweg tussen Breda en s-hertogenbosch. Dit punt, verdedigd door een aanzienlijk werk, dat links steunt op de moerassen van Helvoirt.- Vanaf de rechterzijde van dit werk, en langs de Leij voor Cromvoirt tot aan de grote inundatie van s-hertogenbosch, is een dijk op de rechter oever die achter deze beek een uitstekende borstwering vormt pag 11 voor de infanterie. De bruggen over de Leij vóór de dijk zijn ofwel weggehaald, of goed verdedigd door de borstweringen voor de infanterie, maar zijn eveneens geschikt gemaakt voor het ontvangen (opstellen) van veldartillerie. De zijde van Cromvoirt is niet zo sterk, maar is terzijde geplaatst, uiterst rechts en geheel tegen de grote inundatie van s-hertogenbosch, en omdat geheel de vijand die optreedt tegen deze positie tussen Helvoirt en de grote inundatie Breda in de rug zou hebben, zodat (zodanig dat) de troepen die aan deze zijde zouden kunnen deboucheren (oprukken), is het niet waarschijnlijk dat hij vanaf deze zijde met kracht zou aanvallen; maar juist in tegendeel van de zijde van Boxtel, dat de sleutel is van de straatweg van Eindhoven naar s-hertogenbosch, welke weg elke vijand zou moeten dienen komend van Hasselt en Beverlo. Hij zou zelfs, als het seizoen gunstig is, kunnen komen over de dwarswegen naar Oirschot, en van daar deboucheren naar Boxtel en naar de heide tussen deze plaats en Esch, dat verdedigd wordt pag 12. door de redoutes. Indien deze eerste positie A. B., die ik afwachtingopstelling noem, en waarvan het doel uitsluitend is een zo groot mogelijk aantal kantonnementen te dekken, op onze linkerzijde links zou worden omtrokken via Veghel, terwijl de troepen die in St Oedenrode en Liempde zijn, zich moeten opstellen achter deze tweede lijn C. D. eveneens gevormd door de Dommel tussen Boxtel, Michielsgestel en de brug over deze rivier die zich bevindt bij Haanwijk; Het terrein van de Dommel wordt op deze twee plaatsen verdedigd door ingravingen (retranchementen) en batterijen. De rechterzijde van deze positie van Boxtel naar Cromvoirt blijft de zelfde als voor A.B.. In de derde plaats, wanneer deze tweede positie C. D. zou worden geforceerd (veroverd), zou het leger zich opstellen bij E. F. achter de Run die hier in de Dommel uitmondt nabij de brug van Blijendijk over de Run. De Dommel dekt hier de linkerzijde van de positie op het punt waar zij afvloeit in de inundatie van s-hertogenbosch. Wij verdedigen pag 13. de naderingen van de Dommel en het gebied van de brug bij Blijendijk door batterijen ingericht achter de dijk, doorgaans dijk van Berensteijn genoemd, en die zich uitstrekt langs een klein stuk van de Dommel en daarna langs de Run, deze dijk begint vanaf

8 het kasteel van de Heer van Berensteijn te Vught en strekt zich uit tot vlak bij de brug over de Run bij de Barrière van Halderen aan de grote Eindhovense weg. De weg en het gebied van deze brug worden verdedigd door werken. Vanaf dit punt is er geen overgang meer over de Run tot aan Esch, waar de twee bruggen zich achter het dorp bevinden, en waarvan ik hierboven al melding heb gemaakt, worden gedekt door ingravingen. Vanaf Esch tot aan Cromvoirt blijft de positie dezelfde zoals deze eerder is beschreven. Om de veiligheid van de beschreven ze positie te completeren, is mijn plan een lijn van redoutes te maken vóór Vught 4, die pag 14. elkaar onderling verdedigen; deze linie zal rechts en links zijn gesteund op de inundatie van s-hertogenbosch en zal het reduit vormen van alle beschreven posities, en zij zal dienen als punt van terugtrekking en verzameling van de troepen die terugtrekken van meer voorwaarts gelegen posities, en de omgeving van Vught zullen verdedigen terwijl het leger, als dat zich genoodzaakt zou zien tot terugtrekken, deze achterwaartse beweging gedekt zou zien door de deze redoutes tot het fort Isabella en s-hertogenbosch. Daar het zou kunnen dat een zeer veel sterkere vijand s-hertogenbosch zou hebben omtrokken en Hintham, wat een tot dusver niet-verdedigd punt zou zijn, zou hebben ingenomen, hetgeen elke uitbraak (sortie) uit s-hertogenbosch via deze route zou tegengaan, indien ik dit dorp zou willen passeren om de dijk in te nemen die van dit punt voert naar Rosmalen en vervolgens leidt naar Orthen, heb ik mij genoodzaakt gezien, om te allen tijde de situatie meester te blijven om mijn terugtocht daarvandaan uit te voeren, gedetacheerde werken te vestigen die pag 15. de dijk zullen dekken en waarvan de dijk zelf zo ongeveer de courtine zou vormen. Vervolgens kan de infanterie, zich terugtrekkend naar Orthen achterlangs de bestaande weg achter de dijk, (en) front makend, zich in de positie bevinden achter een borstwering gevormd door de dijk zelf, te helpen met de verdediging van de werken die in aanleg zijn om de nadering tot deze dijk te dekken. Bij alles dat hieraan voorafgaat verwacht ik dat men mij zal tegenwerpen dat dit plan slechts goed is voor het huidige seizoen (weer), maar dat gedurende de zomer de Dommel, de Run en de moerassen van Helvoirt en Cromvoirt geen hindernis meer zijnde voor de vijand, de verdediging onbetekenend wordt; dit is zonder repliek (niet te ontkennen) bij de huidige stand van zaken, maar ik kan deze moeilijkheid opheffen door een versperring (barrage) te vormen voor het huidige moment (tijdelijk?) door de 4 Deze redoutes zijn inderdaad aangelegd en kennen we nu als de stelling van Vught. Hoewel de eerste plannen dus uit 1839 dateren heeft het toch nog tot... geduurd voordat de stelling aangelegd werd.

9 achtereenvolgende (??) sluizen in de Dommel, ongeveer tegenover (ter hoogte van) het kasteel van Haanwijk, dus pag 16. lager dan het punt waar de Run zich in de Dommel werpt (uitmondt); - Vandaar af zal ik in elk seizoen de mogelijkheid hebben een inundatie te stellen, zo uitgebreid als de twee rivieren die op het huidige (dat?) tijdstip althans kunnen bevatten, hoog genoeg opdat de rivieren zodanige hindernissen worden voor de vijand dat hij bruggen moet slaan om ze te overschrijden. De moerassen vanaf Heesakker tot Helvoirt kan ik te allen tijde handhaven in ondoorschrijdbare staat, door de afvoer van het water af te sluiten beneden de weg te Helvoirt, en het moeras dat zich uitstrekt rechts van de straatweg van Helvoirt tot Cromvoirt kan ik onbruikbaar maken door een andere barrage te maken in de Leij rechts van Cromvoirt, nabij het punt waar deze beek zich in de grote inundatie stort. De beschreven posities pag 17. hierboven zijn alle verdedigbaar met de troepen die ik op dat moment te mijner beschikking heb, te weten infanterie, cavalerie en 8 ½ batterij, zijnde 68 stukken kanon. De cavalerie zal in reserve zijn en gebruikt (worden) om op de vijand (aan te) vallen als deze enig punt zou forceren, en zijn kan, geholpen door de rijdende artillerie, optreden met groot voordeel in de omgeving van de redoutes, in de heide tussen Boxtel en Esch, en die achter Helvoirt en Cromvoirt, maar gelegen voor Vught en genoemd de Heide van Vught.- Intussen (echter) zou nog een infanteriedivisie onmisbaar zijn als de vijand zich zou voordoen, opdat de infanterie bij toerbeurt zou kunnen worden afgelost, en dat een divisie zou zijn belast met de verdediging van de versterkte punten, terwijl de andere in reserve en in rust blijft. Maar een derde divisie zou pag 18. de zaak compleet maken, want hoe sterker het legerkorps geplaatst in de omgeving van s-hertogenbosch zal zijn, en des te minder zal de vijand zich durven te begeven tussen deze vesting en die van Breda en Grave, als tegelijkertijd er man zijn in het kamp van Nijmegen, in staat om te deboucheren (aan te vallen) via Grave naar s-hertogenbosch. s Gravenhage, 5 e april 1849 Voor eensluidend afschrift De Secretaris Generaal bij het Ministerie van Oorlog (w.g. onleesbaar)

10