2017 Overname van afbeeldingen en delen van teksten zijn toegestaan, mits met duidelijke bronvermelding.

Transcriptie

1

2 Colofon Trapgevels in Enkhuizen, 2017, 56 blz. Samenstelling, fotografie en vormgeving Frits Versluijs, Enkhuizen Contact Uitgave in eigen beheer Versie 4 juli 2017 Aanvullingen Aanvullingen, wijzigingen en tips zijn van harte welkom op bovengenoemd adres 2017 Overname van afbeeldingen en delen van teksten zijn toegestaan, mits met duidelijke bronvermelding. Bij de voorplaat: Voormalige apotheek aan Westerstraat 92.

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Historie 5 3. Belangrijkste architectuurstijlen 9 4. Overzicht van de trapgevels Bouwkundige terminologie Bronvermelding Plattegrond 55 3

4 1. Inleiding Dit gidsje beoogt een overzicht te geven van ca. 80 nog aanwezige trapgevels in Enkhuizen. Gestreefd is om zoveel mogelijk alleen de echte trapgevels op te nemen waarbij de treden langs de volledige schuine gevelrand doorlopen tot aan de nok. Geen aandacht is besteed aan inmiddels wegens sloop verdwenen trapgevels. Veel varianten worden ook wel aangeduid met de term trapgevel terwijl ze slechts een kleine versiering kennen langs de daklijst in de vorm van bijvoorbeeld een pilaster. Soms ziet men een rij klimmende pilasters. Dat zijn pilasters langs de daklijst die samen een soort trap vormen. Een andere bijzondere trapgevel is de omgekeerde trapgevel. Hierbij zijn de treden aangebracht in het metselwerk onder de daklijst. Ook van deze afwijkende vormen zijn enkele afbeeldingen opgenomen en als auteur wens ik u veel plezier bij het doorlezen van dit gidsje en nog meer wanneer u de verschillende gevels ter plaatste gaat bewonderen. Frits Versluijs juni 2017 Omgekeerde trapgevel met klimmende pilasters 4

5 2. Historie van het ontstaan van de trapgevel. De meest gebruikte bouwmaterialen (zeker voor woonhuizen) bestonden uit hout voor de wanden en riet voor de daken. Deze materialen waren ruim voor handen, goedkoop en gemakkelijk te verwerken. De compacte bouwwijze van steden leidde echter ook tot grote risico s bij brand. Na een paar grote stadsbranden in Amsterdam in 1421 en 1252 waarbij grote delen van de stad in de as werden gelegd, ontstond het besef dat het gebruik van brandbaar bouwmateriaal moest worden teruggedrongen. In veel steden werd men gedwongen om nieuwbouw te plegen met stenen buitenmuren en daken van leien of pannen. Voor het vernieuwen van bestaande houten panden bestonden zelfs subsidieregelingen. In de Zaanstreek bleef gebruik het van hout lange tijd in zwang, omdat de slappe veenbodem aldaar onvoldoende draagvermogen had om de zwaardere stenen muren te dragen. Zaanse klokgevel met fronton Het vervangen van houten gevels door steen heeft als gevolg dat de in de gevels aangebrachte jaartallen vaak niet de echte ouderdom van een pand aangeven, maar verwijzen naar het plaatsen van de stenen gevel. De Houten gevel Helaas zijn er niet veel meer te vinden die getuigen van de tijd dat de huizen van hout werden gemaakt. Met het verdwijnen van de houten panden verdween ook de gewoonte om woningen te overkragen. Dat wil zeggen dat de hogere verdiepingen iets uitstaken buiten de begane grond om zo ruimte te winnen. Het t Aepjen aan de Zeedijk, 5

6 gebruik van steen zou deze constructie te zwaar maken al zijn er toch wel voorbeelden van. Een nog bestaand houten pand in Amsterdam ('t Aepjen aan de Zeedijk) laat het overkragen zien. Dit overkragen werd deels gecompenseerd door panden op de vlucht te bouwen ofwel voorover hellend. Met uitzondering van de Zaanstreek waren houten woningen vaak eenvoudig van vorm met een recht toe recht aan puntdak. Bij het vervangen van houten wanden door steen werden deze door middel van muurankers bevestigd aan het bestaande skelet van balken. In de oudste delen van Enkhuizen (Breedstraat, Zuiderhavendijk en Westerstraat) komen in de houtskeletten onderdelen terug die terug te e e voeren zijn op de 14 en 15 eeuw. Dit is vrij kort na het gereedkomen van de West-Friese Omringdijk waarna bewoning langs de dijk mogelijk werd. Klimmende pilasters De Trapgevel Met de komst van steen als bouwmateriaal veranderde ook de aanblik van panden. Puntgevels verdwenen voor een deel omdat een trapgevel als geveltop eenvoudig en recht toe, recht aan was te bouwen. Bijkomend voordeel was, dat de woningen door de brede trapgevel groter leken omdat het kleinere, puntvormige zadeldak er achter schuil ging. Later bleken de treden zich uitstekend te lenen voor het aanbrengen van versieringen. Dit gaat soms zover (zie bijvoorbeeld de West-Friese Munt), dat de trapgevel nog nauwelijks te herkennen is. Van alle stenen gevels is de trapgevel in feite het oudst en dateert uit de twaalfde eeuw. Eerst vanaf het midden van de 16e eeuw groeit tijdens de Renaissance de populariteit van dit Overgang tussen hals- en klokgevel 6

7 geveltype. Bijkomend voordeel is dat het qua verhoudingen goed paste bij de steile puntdaken in onze regio die bedoeld waren om grote hoeveelheden neerslag snel te kunnen afvoeren. Halsgevel en klokgevel Uit de trapgevel ontstond de halsgevel door de trap steeds verder te vereenvoudigen. Er werd van halsgevel gesproken omdat deze schouders had waarop versierselen konden rusten. Door deze verfraaiingen aan de zijkant in de vorm van fruit, bloemen en beelden ontstond de basisvorm van de klokgevels. Vaak verdwenen de versieringen helemaal en werden vervangen door vloeiend verlopend metselwerk dat de echte contouren van een klok volgde. Eenvoudige puntgevel met waterbord en windveer De Puntgevel Voor de volledigheid nog even terug naar de puntgevel. Hout kan men in grote lengtes schuin leggen wat leidt tot houten huizen met zadeldaken en met houten puntgevels waar de dakvlakken ter bescherming van de onderliggende gevel iets over uitsteken. Die dakvorm bleef in onze streken in gebruik bij stenen huizen. Er ontstonden toch wel variaties op de eenvoudige puntdakvorm. Een ervan is de tuitgevel met een eenvoudige versiering in de nok. Verder werden langs de schuine zijden zogenaamde vlechtingen van baksteen toegepast, met daaroverheen soms een rollaag. Deze gevelconstructie was in feite beter bestand tegen de tand des tijds dan de Eenvoudige tuitgevel met waterbord en windveer 7

8 trapgevel met zijn uitstekende punten van de traptreden. De puntgevel bleef het toppunt van soberheid en werd gezien als de mindere van de trapgevel. Stenen tuitgevel met rollaag Geen volledige trapgevel, wel vlechtingen langs de rand 8

9 3. Architectuurperioden en -stijlen De belangrijkste stijl-invloeden op de uitvoering van trapgevels in Enkhuizen zijn hierna verkort weergegeven: Romaans Gotiek Vroeg-Renaissance Hoog-Renaissance Maniërisme, voortzetting van de Renaissance, mede geïnspireerd op plaatselijke bouwstijlen Romaans Ronde bogen boven vensters en deuren; Zware dikke muren; De relatief kleine licht- en deuropeningen zijn geplaatst in ondiepe brede nissen die vaak een ronde bovenkant hebben; De ronde bogen worden gedragen door dikke pijlers en zuilen met blokvormige bovenstukken (kapitelen). Gotiek Spitse bogen als omlijsting van vensters en deuren; Spitse versieringen (pinakels) als bekroning van geveltoppen e.d.; Opengewerkte geometrische figuren in de bovenste gedeelten van vensters en deuren (maaswerk); Luchtbogen en steunberen aan de buitenzijde van kerken; Kruisribgewelven in kloosters en kerken; In laat Gotische (trap)gevels afwisselend lagen baksteen en natuursteen (speklagen). Dit komt tijdens de Renaissance ook voor. Renaissance Vroeg-Renaissance Hoog-Renaissance Maniërisme = voortzetting van de renaissance, maar mede geïnspireerd op plaatselijke bouwstijlen Klassieke onderdelen als zuilen, pilasters en frontons ontleend aan de Romeinse bouwkunst; Ronde bogen in galerijen; Zware, ruw gehakte blokken in de onderste laag van een gebouw (rustica); In (trap)gevels afwisselend lagen baksteen en natuursteen (speklagen). Dit komt in laat Gotische gebouwen ook voor. 9

10 4. Overzicht van de trapgevels Bij het lezen van de korte beschrijvingen zal het u opvallen dat er vaak een verschil bestaat tussen de oudst bekende archiefvermelding van een pand en het aangebrachte jaartal op de gevel. Hiervoor bestaat niet altijd een logische verklaring, maar vaak is een gevelsteen aangebracht nadat wegens brandgevaar houten gevels werden vervangen door stenen gevels met een dakdekking van pannen en leien. Hieruit volgt automatisch dat het inpandige houtskelet veel ouder kan zijn dan de stenen gevel. Waar mogelijk is dit ook vermeld. Verder is het mogelijk dat een gevelsteen is aangebracht toen een pand overging naar een nieuwe eigenaar dan wel een andere bestemming kreeg. Restauratie of vervanging van een gevel is ook een dankbaar moment om een nieuw jaartal aan te brengen. Twee trapgevels, een zadeldak en een theekoepel aan de Hoogstraat. 10

11 Breedstraat 32 Jaartal gevelsteen: 1623, het jaar dat de huidige gevel voor een ouder pand werd geplaatst. Boven de deur het jaartal van de laatste grote restauratie: Kenmerken: Trapgevel van het Haarlemse type met gedekte treden en klauwstukken, druiplijsten, toppilaster bekroond met bol. Gevelstenen: De afbeeldingen verwijzen naar een voormalig scheepsbouwer, sluitsteen als kopje onder het toppilaster. Overig: Het houtskelet achter de stenen gevel is ouder dan de gevel zelf en e stamt uit de 16 eeuw. Breedstraat 41 Oudste vermelding: e Huidige gevel stamt uit de 18 eeuw. Kenmerken: Gevel met diverse stijlkenmerken uit de laat-romaanse, Gotische en Hollandse Renaissance (Maniëristische) perioden. Klimmende trapgevel met gedekte treden, diep liggende raam- en deurpartijen, druiplijsten en speklagen. Overig: Het houtskelet achter de stenen gevel is ouder dan de gevel zelf en e stamt uit de 16 eeuw. 11

12 Breedstraat 60 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster geflankeerd door klauwstukken. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, schip, twee gaande leeuwen. Breedstraat 102 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster. Gevelstenen: Beeltenis van een man en een vrouw, mogelijk de opdrachtgevers tot de bouw, kopje onder het toppilaster. 12

13 Breedstraat 105 Kenmerken: Trapgevel gedekt met natuursteen, druiplijsten, toppilaster, toogramen, ontlastingsboog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Breedstraat 121 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, neg- en hoekblokken, toppilaster bekroond met bol, ontlastingsboog. Gevelstenen: Statenleeuw (verwijzend naar de functie van de bouwheer bij de Admiraliteit), In de Een-draght, 2 leeuwen. 13

14 Dijk 58 e Periode: 18 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, toppilaster, koeienoog, ontlastingsboog. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, Drie haringen. Dijk 84 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster, hoekblokken, natuurstenen band. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 14

15 Hoogstraat 9-10 e Periode: Begin 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevels met gemetselde treden en druiplijsten, toppilasters, ontlastingsboog. Kaasmarkt 8 Jaartal gevelsteen: 1559 Kenmerken: Drie trapgevels met vroegrenaissance rolwerk, toppilasters bekroond met bol en fronton, ontlastingsboog. Gevelstenen en ornamenten: Wapen Filips II, Hollandse Leeuw, drie haringen, gulden vlies, beeltenis van Filips II en diens echtgenote. Verder de volgende beelden: Justitia, Hoop, Geloof, Liefde, Kracht. Overig: Het gebouw fungeerde als officieel waaggebouw en bood onderdak voor de opleiding van chirurgijns. 15

16 Karseboomstraat 3 e Periode: 18 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, toppilaster, koeienoog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Klooster 1 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, gemetselde druiplijst, toppilaster bekroond met urn. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 16

17 Nieuwstraat 15 Kenmerken: Gedeeltelijke trapgevel met gedekte treden die overgaan in een rollaag. Nieuwstraat 13 Kenmerken: Gedeeltelijke trapgevel met gedekte treden die overgaan in een rollaag, toppilaster, ontlastingsboog. 17

18 Paktuinen Bouwjaar: Kenmerken: Eenvoudige trapgevel gedekt met zink. Onder: Joh. de Vriesstraat aan de achterkant van de Paktuinen waarin ook trapgevels zijn verwerkt. 18

19 Postweg (Gezondheidscentrum) Bouwjaar: Kenmerken: Eenvoudige trapgevel gedekt met zink. Schimmelstraat 12 e Periode: 18 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster. 19

20 Sint Janstraat 9 Jaartal gevelsteen: 1639, maar fungeerde daarvoor al als bierbrouwerij. Kenmerken: Trapgevel met natuurstenen dekplaten, toppilaster, sluitstenen met een kopje in de ontlastingsbogen, koeienoog. Gevelstenen: Gekroonde oven, kopje onder het toppilaster, drie haringen. Sint Janstraat 29 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden die overgaan in een rollaag, koeienoog 20

21 Sint Janstraat 37 Kenmerken: Trapgevel overgaand in klimmende pilasters, ontlastingsbogen. Torenstraat 6 Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster bekroond met bol, toograam. 21

22 Torenstraat 11 Datering: ca Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Torenstraat 20 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster, koeienoog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 22

23 Torenstraat 11 e Periode: 18 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met natuurstenen treden en druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Torenstraat 38 Periode: 17e/18e eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 23

24 Venedie 7 (hoek St. Janstraat) Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijst. Venedie 15 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster bekroond met bol. 24

25 Vijzelstraat 56 Jaartal muurankers: De trapgevel dateert van ca Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster, druiplijsten, ontlastingsboog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Vijzelstraat 73 e Periode: 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster. 25

26 Vissersdijk 11 Kenmerken: Eenvoudige trapgevel met gedekte treden uitlopend in klimmende pilasters. Fronton op het toppilaster. Vissersdijk 44 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, toppilaster, toograampjes Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 26

27 de Vriesstraat 5 Bouwjaar: Kenmerken: Eenvoudige trapgevel gedekt met zink. de Vriesstraat 35 Bouwjaar: Kenmerken: Eenvoudige trapgevel gedekt met zink. 27

28 Waagstraat e e Periode: 16 tot 17 eeuw. Kenmerken: Gedekte trapgevels met uitgezwenkte gevelstukken zonder pilasters, toograam. Gevelsteen: Fortuna (aangebracht in 1943). Westerkerksteeg 1 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten. 28

29 Westerstraat 7 Jaartal in ankers: Kenmerken: Geen duidelijke trapgevel, klimmende pilasters, uitgezwenkte gevelstukken, druiplijsten, toppilaster, toograampjes. Westerstraat 9 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster, druiplijsten, zandstenen hoekblokken. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, Statenleeuw, wijnkan, versierde sluitstenen. 29

30 Westerstraat 15 Oudste vermelding: Kenmerken: Laat-Gotische trapgevel met speklagen, toppilaster, verzonken raampartijen met versieringsboog. Overig: Het houtskelet achter de stenen gevel is ouder dan de gevel zelf en e stamt uit de 16 eeuw. Onder: Straatbeeld nabij Westerstraat 7 30

31 Westerstraat 22 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster bekroond met bol. Westerstraat 65 Oudste vermelding: Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Ook al lijkt het op een grove trapgevel, toch vertoont het veel kenmerken van een halsgevel met een classicistisch fronton als bekroning. Gevelstenen: Festoen, twee Dolfijnen die verwijzen naar de wereldreizen van stadsdoctor Paludanus. Tevens is over de gehele breedte een In Memoriam aan deze verzamelaar van curiosa van over de hele wereld aangebracht. Het entree in Empire stijl is in 1803 geplaatst. Overig: In een voormalige woning op deze locatie woonde stadsdoctor Paludanus. Het huidige pand is van later datum. 31

32 Westerstraat 74 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel gedekt met natuurstenen platen. De gemetselde druiplijst sluit niet aan op de treden. Toppilaster. In 1942 is de volledige gevel opnieuw opgemetseld. Westerstraat 76 Oudste vermelding: Kenmerken: Laat Gotische trapgevel met gedekte treden, puntige pinakels, natuurstenen banden, toppilaster, ontlastingsboog. Overig: Het houtskelet achter de stenen gevel is ouder dan de gevel zelf. 32

33 Westerstraat 78 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met natuurstenen dekplaten, gemetselde druiplijst, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Westerstraat 79 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijst, toppilaster, toograam, koeienoog. 33

34 Westerstraat 92 Oudste vermelding: 1567 Jaartal gevelsteen: 1625 Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster bekroond met bol, ontlastingsboog. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, beeltenis van een man en een vrouw die mogelijk de opdrachtgevers tot de bouw voorstellen, Egelantier zijnde symbool voor gezondheid en geneeskracht. Westerstraat 94 Oudste vermelding: 1689 Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster. 34

35 Westerstraat 111 Oudste vermelding: Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Geen duidelijke trapgevel, diverse versieringen met een Noord- Duitse invloed in de vorm van vazen en sleutelstukken, klauwstenen. Natuurstenen treden die overgaan in lijsten. Gevelbekroning met fronton, ontlastingsboog. Gevelstenen en ornamenten: Schoolklas, weeskinderen, acanthus bloemen/takken, gerookte haringen, offerdieren in de vorm van geitenkoppen, putto. Westerstraat 111 (achterzijde) Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met natuurstenen treden, toppilaster bekroond met een bol. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 35

36 Westerstraat 115 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, gemetselde druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Westerstraat 116 Oudste vermelding: Kenmerken: Klimmende pilasters i.p.v. treden, uitgezwenkte geveldelen, gemetselde druiplijsten, ontlastingsbogen. 36

37 Westerstraat 125 Oudste vermelding: Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Geen duidelijke trapgevel, maar door de golvende rolwerken in maniëristische stijl (Hollandse Renaissance) worden de hoekige structuren glad gestreken. Verder klauwstukken, speklagen en druiplijsten naast veel fraaie versieringen, ontlastingsboog. Gevelstenen en ornamenten: Wapens van Enkhuizen en West Friesland. Buste van Prins Maurits, kopje van Satan (hebzucht), In het centrum twee dolfijnen die ook als wakend oog kunnen worden uitgelegd, leeuwenkoppen. Hieronder gevelvoorbeelden naar e Vredeman - de Vries uit de 17 eeuw.. 37

38 38

39 Westerstraat 126 Huidige gevel stamt uit Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster bekroond met bol. Gevelstenen: Kopje tegen onderzijde toppilaster dat tevens dienst doet als sluitsteen in de raamboog. Overig: Een ouder pand op deze plaats deed voorheen dienst als provoosthuis van de Admiraliteit. Westerstraat 134 Jaartal muurankers: Kenmerken: Trapgevel van het vroege Enkhuizer type met gemetselde treden en druiplijst, toppilaster bekroond met bol, toograampjes, koeienogen. 39

40 Westerstraat 136 Westerkerk Oudste vermelding: Ca Jaartal gevelsteen: 1603 zijnde de ingebruikname van het later aangebouwde portaal. Kenmerken: Geen duidelijke trapgevel die ook kenmerken van een halsgevel vertoont. Daarnaast elementen uit het Classisisme en de gotiek (o.a. de puntige pinakels. Treden en lijsten van natuursteen en verder speklagen. Gevelstenen en ornamenten: Diamantjes, Tudor rozen. Westerstraat 137 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster. Gevelsteen: Houten kopje onder het toppilaster. 40

41 Westerstraat 152 Oudste vermelding: Kenmerken: Trapgevel met natuurstenen dekplaten, Westerstraat 158 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met druiplijsten die doorlopen t/m de treden, speklagen, klauwstukken en Dorische pilasters. Gevelstenen: Stedenmaagd met stadswapen, Statenleeuw in de tuin van Holland, Jezus en de Samaritaanse vrouw, Wapens van Prins Maurits en van West-Friesland. Rond de afbeeldingen van de Statenleeuw en de Samaritaanse vrouw zijn randen met alledaagse gebruiksvoorwerpen aangebracht die verwijzen naar de functie van het pand n.l. kantoor van de marktmeester. 41

42 Westerstraat 159 Jaartal gevelopschrift: Kenmerken: Eenvoudige trapgevel met gemetselde treden eindigend in een pilaster, ontlastingsboog. Westerstraat 173 Jaartal op gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. 42

43 Westerstraat 190 e Periode: 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, toppilaster. Westerstraat 191 e Periode: 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijst, toppilaster, koeienoog. 43

44 Westerstraat 196 Oudste vermelding: 1760 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, kopje als sluitsteen in de ontlastingsboog, moustache in de ontlastingsboog. Westerstraat 197 Jaartal muurankers: 1595 Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelstenen: Deze zijn later geplaatst. De beeltenissen van Prins Maurits, Karel V en Philips II zijn afkomstig uit een ander pand. 44

45 Westerstraat 203 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster, Walvis Jonas die van recente datum is en verwijst naar een aldaar gevestigde bakkerij met die naam. Westerstraat 226 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster. Gevelstenen: Kopje onder toppilaster, Fortuna. 45

46 Westerstraat 228 Jaartal gevelsteen: Gebouwd voor regentenfamilie Haak. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelstenen: Kopje onder het toppilaster, wapen van de familie Haak, afgetuigd schip, twee gaande leeuwen. Westerstraat 237 Kenmerken: Trapgevel met gemetselde treden, toppilaster, koeienoog. 46

47 Wierdijk 18 Jaartal gevelsteen: Dit pakhuis is in 1979 overgebracht van het Waaigat naar deze locatie. Kenmerken: Voorzijde: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, spekslagen, druiplijsten, ontlastingsboog. Achterzijde: Trapgevel met gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: Kopje onder het toppilaster. Zuiderhavendijk 61 Kleine trapgevel als versiering. 47

48 Wierdijk 32 Jaartal gevelsteen: 1625 Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster bekroond met bol, ontlastingsboog. Gevelstenen: Beeltenissen van de reder en diens echtgenote samen met hun vier kinderen. Steen De Cost gaet voor de baet uyt en een uitbeelding van de wonderbaarlijke visvangst, kopje onder het toppilaster. Overig: Oorspronkelijk gebouwd als woonhuis met opslagruimte voor de reder Pieter van Berenstein. Werd later VOC magazijn. Rond 1740 zijn extra verdiepingen aangebracht waardoor de trapgevels ook zijn gewijzigd. De oude situatie is te zien op bijgaande tekening waarbij ook de trap-opgang naar de woonverdieping nog aanwezig is. 48

49 Zuiderhavendijk 38 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, hoekblokken, druiplijsten, toppilaster. Gevelsteen: De Karseboom, kopje onder het toppilaster. Zuiderhavendijk 96 e Periode: 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, gemetselde druiplijsten, toppilaster. 49

50 Zuiderkerkplein 9 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Neo-renaissance elementen en trapgevels met gedekte treden en toppilaster, koeienoog. Gevelsteen: Post- en Telegraafkantoor. Zuiderkerkplein 9 (achterzijde) Bouwjaar: Kenmerken: Trapgevel met gedekte treden, toppilaster. 50

51 Zuiderspui 3 e Periode: 17 eeuw. Kenmerken: Trapgevel met eenvoudige, gemetselde treden en druiplijsten, toppilaster, toograam. Zuiderspui 4 Jaartal gevelsteen: Kenmerken: Trapgevel met gedekte natuurstenen treden, druiplijsten, toppilaster, ontlastingsboog. Gevelstenen: Twee kompas-rozen verwijzend naar het zeevarend beroep van de eigenaar, kopje onder toppilaster. 51

52 5. Bouwkundige terminologie De hier volgende termen hebben betrekking op de in dit gidsje gebruikte aanduidingen. Bol Cartouche Druiplijst Festoen Fronton Halsgevel Hoekblok Klauwstuk Klokgevel Koeienoog Kraagsteen Lijstgevel Moustache Negblok Oeil de boeuf Ontlastingsboog Gevelversiering om de uitstraling te vergroten. In de heraldiek ook symbool voor bezit en macht. Vaak ovale gevelsteen waarin een jaartal is aangebracht. Uitstekende horizontale lijst van metselwerk of natuursteen om het afdruipende regenwater weg te leiden van de gevel. Gemetselde of gesneden slinger van takken, bloemen en vruchten boven ramen en deuren. Lage driehoekige of gebogen versiering boven ramen, deuren of gevels. Gevelgedeelte in de top van een pand uitgevoerd in een halsvorm en al dan niet voorzien van in- of uitgezwenkte delen. Grotere verbindingssteen in de hoek van een gemetselde constructie waardoor grotere stabiliteit ontstaat. Zijstuk aan beide zijden van het middendeel van een verticaal (top)geveldeel. Dit bouwelement verbreedt het gevelvlak en zorgt voor een geleidelijke overgang tussen de verticale en horizontale richting. Gevelgedeelte in de top van een pand uitgevoerd in de vorm van een klok of bel. Zie Oeil de Boeuf Extra grote steen die draagvermogen van een constructie verhoogt. Wordt veelal gelijk als versiering aangebracht zoals een engelenkopje als ondersteuning van een pilaster. Kroonlijst langs de gehele bovenzijde van een topgevel. Op die manier konden de gevels van samengevoegde panden tot één geheel worden gemaakt. Gevelversiering in de vorm van een grote, opgekrulde snor. Een grotere steen in de omlijsting van een kozijn waardoor deze beter in de gevel wordt verankerd. Een kleine ronde (raam)opening in een gemetselde gevel met meestal met een rondom gemetseld kozijn. Boogvormige structuur in het metselwerk boven deuren of ramen die zorgt, dat het gewicht daarboven wordt 52

53 Overkragen Pinakel Pilaster Pinakel Puntgevel Rollaag Sluitsteen Speklaag Top-pilaster Uitzwenken Vlechtwerk Waterbord Windveer Zadeldak verdeeld en niet teveel op de kozijnen drukt. Wordt ook als versiering toegepast. Het boven de rooilijn uitsteken van hogere verdiepingen waardoor meer ruimte ontstond. Kwam veel voor bij houtbouw. In steen wordt een dergelijke constructie vaak te zwaar. In de Gotiek werd met een pinakel een puntige gevelversiering van steen of metaal bedoeld. Een dunne, versierde zuil ter verfraaiing van een pand. In topgevels bevindt zich vaak een pilaster die extra versteviging vormt voor bevestiging van de nokbalk. Gevelversieringen van steen of metaal met scherpe punten. Veel toegepast in de Gotiek. Eenvoudige puntvormige topgevel die ongeveer even groot als het er achter gelegen dakvlak. Rand langs de geveltop van gemetselde stenen of van natuursteen om inwatering in de gevel tegen te gaan. Middelste steen in een ontlastingsboog die voor een stevige aansluiting op beide delen van de boog zorgt. Horizontale banden tussen het metstelwerk van b.v. zandsteen of natuursteen die een status verhogende uitstraling gaven. Sinds de uitvoering van gevels in steen ziet men vaak een extra stevige top-pilaster (schijnpilaar) waaraan d.m.v. een muuranker de nokbalk is vastgezet. Rollaag die ter versiering breder is gemaakt dan strikt noodzakelijk waardoor de gevel breder lijkt. Driehoekige metselversiering langs de rand van een topgevel. Deze dient ter versiering, versteviging en voorkomt tevens inwateren in de gevel. Horizontale lijst langs de topgevel die voorkomt dat de gevel inwaterd. Deze sluit meestal aan op de windveer. Verticale lijst langs een topgevel die voorkomt dat de wind onder de dakbedekking kan komen. Eenvoudig puntdak dat aan de voor of achterzijde aansluit op de topgevel. 53

54 6. Bronvermelding - Bouwhistorische beschrijving Westerstraat 74 Enkhuizen, Vermeer G en Koeman K. - Bouwkundige begrippen, Joost de Vree, Bouwstijlen in Nederland , Roland Blijdenstein e.a., Gevelstenen in Enkhuizen, Frits Versluijs, Gids Buitenmuseum Zuiderzeemuseum, e - Grote Winkler Prins Encyclopedie, 9 druk, Houten huizen, H. Jansen, Huizen in Nederland, Friesland en Noord Holland, R. Meischke e.a., Vereniging Hendrik de Keijser. - Levende Stenen, Stichting ter bevordering van de kennis van de Nederlandse Bouwkunst, Monumenten in Nederland, Noord Holland, Ronald Stenvert e.a., Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Monumenten van geschiedenis en kunst, West-Friesland, Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving, Perspective (architectuurvoorbeelden), Hans Vredeman - de Vries, Struinen door Enkhuizen, Frits Versluijs, Wikipedia, Lijst van Rijksmonumenten in Enkhuizen. - Van Koopmanstraat tot Nieuwmarktspijp, Suus Messchaert-Heering, N.B.: Op de van Wikipedia overgenomen afbeeldingen en teksten is onderstaande formulering van toepassing: This page is intended for those who wish to reuse material (text and/or graphics) from Wikimedia Commons on their own website, in print, or otherwise. You do not need to obtain a specific statement of permission from the licensor unless you wish to use the work under different terms than the license states. De volledige gebruiksrechten zijn te raadplegen op: 54

55 7. Locaties van trapgevels in het oude centrum van Enkhuizen

56 Dit gidsje geeft een overzicht van ca. 80 nog aanwezige trapgevels in Enkhuizen. Gestreefd is om zoveel mogelijk alleen de echte trapgevels op te nemen waarbij de treden langs de volledige schuine gevelrand doorlopen tot aan de nok. Veel varianten worden ook wel aangeduid met de term trapgevel terwijl ze slechts een kleine versiering kennen langs de daklijst in de vorm van bijvoorbeeld een pilaster. Soms ziet men een rij klimmende pilasters. Dat zijn pilasters langs de daklijst die samen een soort trap vormen. Een andere bijzondere trapgevel is de omgekeerde trapgevel. Hierbij zijn de treden aangebracht in het metselwerk onder de daklijst. Met dit gidsje heeft de lezer een leidraad om een wandeling langs de vele fraaie trapgevels te maken.