UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Reactie op "Wettelijke verdeling en fideï-commis; een (on)mogelijke combinatie?" van mr. G.G.B. Boelens en mr. P.C. van Es in WPNR (2014) 7016 Perrick, S. Published in: Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie Link to publication Citation for published version (APA): Perrick, S. (2014). Reactie op "Wettelijke verdeling en fideï-commis; een (on)mogelijke combinatie?" van mr. G.G.B. Boelens en mr. P.C. van Es in WPNR (2014) Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie, 145(7027), General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 15 Sep 2017

2 » Help» Gebruiker: uva (netwerk)» Sluiten Publicatie WPNR: Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie Uitgever Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie Jaargang 145 Publicatiedatum Afleveringnummer 7027 Titel Reactie Auteurs Prof. Dr. S. Perrick, Advocaat te Amsterdam en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Samenvatting De door Boelens en Van Es gesignaleerde problemen doen zich niet voor bij een juist verstaan van de samenstelling van het fidei-commissaire vermogen en de gevolgen van het vervullen van de voorwaarde. Paginanummers Rubriek Artikel WPNR 2014(7027) Reactie Reactie Reactie op Wettelijke verdeling en fideï-commis; een (on)mogelijke combinatie? van mr. G.G.B. Boelens en mr. P.C. van Es in WPNR (2014) 7016 Wettelijke verdeling en fideï-commis 1. In WPNR 2014/7016 besteden mr. G.G.B. Boelens en mr. P.C. van Es aandacht aan de combinatie wettelijke verdeling en fideï-commis. Zij signaleren een aantal problemen waarvoor zij oplossingen trachten te vinden. Naar mijn mening gaat het hier voor een groot deel om niet bestaande moeilijkheden die door de schrijvers als problemen worden gezien. Dat laatste wordt naar mijn mening onder meer veroorzaakt doordat schrijvers onvoldoende onderkennen wat de samenstelling is van het vermogen dat voor de tweede maal vererft door de vervulling van de voorwaarde. En doordat zij zich niet voldoende realiseren wat de gevolgen zijn van het feit dat de nalatenschap voor de tweede maal vererft. 2. Schrijvers hebben allereerst een probleem met de kwalificatie van de overbedelingsvordering uit hoofde van de wettelijke verdeling. Voor het gemak van de lezer geef ik het voorbeeld dat schrijvers bij de presentatie van het eerste door hen gepercipieerde probleem hanteren, kort weer. Erflater A laat na zijn echtgenoot B en twee kinderen C en D uit een eerder huwelijk. De nalatenschap van A wordt overeenkomstig de wet verdeeld. A heeft voorts bepaald dat hetgeen B uit zijn nalatenschap heeft verkregen bij haar overlijden zal toekomen aan C en D voor zover hetgeen B heeft verkregen bij haar overlijden niet is verteerd. Het saldo van de nalatenschap van A is 90 en B, C en D zijn erfgenamen voor gelijke delen. B heeft tot enig erfgenaam benoemd X. Schrijvers besteden dan aandacht aan de vraag hoe na het overlijden van B de schuld uit hoofde van de wettelijke verdeling van B aan C en D in de nalatenschap van B dient te

3 worden gekwalificeerd. Ik citeer: De door de wettelijke verdeling ontstane schuld van B aan C en D levert in de nalatenschap van B in principe een art. 4:7 lid 1 sub a BW-schuld op, van welke schuld erfgenaam X van rechtswege schuldenaar is geworden (art. 4:182 lid 2 BW). Zonder nadere regeling zouden C en D, hoewel zij reeds de (resterende) goederen van de nalatenschap van A als verwachters hebben verkregen, tevens een opeisbare vordering op X verkrijgen van ieder 30 ter zake van de nalatenschap van A. X verkrijgt echter geen goederen uit de nalatenschap van A om de vordering van C en D mee te voldoen. Schrijvers menen dat hier een fundamentele vraag rijst. Naar mijn mening is hiervan in het geheel geen sprake indien men zich realiseert welke goederen en schulden tot het fideï-commissaire vermogen behoren dat door de vervulling van de voorwaarde, het overlijden van B, overgaat op de verwachters C en D. Het fideï-commissaire (afgescheiden) vermogen is niet een statisch geheel. Het is zowel qua goederen als qua schulden aan voortdurende wijziging onderhevig. Bij de vaststelling van de goederen die tot het fideï-commissaire vermogen behoren, speelt zaaksvervanging een belangrijke rol. Zie daarvoor Asser/Perrick /203. Verkoopt een bezwaarde een goed van de nalatenschap, dan leidt dat tot een schuld aan de koper die tot het afgescheiden fideï-commissaire vermogen behoort en die op de daartoe behorende goederen kan worden verhaald. Overlijdt de bezwaarde voordat het verkochte goed is overgedragen, dan behoort tot het fideï-commissaire vermogen een schuld die van rechtswege overgaat op de verwachters. Handboek Erfrecht 2011, L.C.A. Verstappen, IX 3.9 miskent deze overgang van rechtswege door ervan uit te gaan dat de erfgenaam onder opschortende voorwaarde verplicht is deze schuld over te nemen. Het gaat hier dus niet om een (art. 4:7 lid 1 sub a BW-)schuld van de nalatenschap van de bezwaarde. Ik maak nu een tussenstap in mijn argumentatie en neem aan dat A heeft beschikt dat de wettelijke verdeling buiten toepassing blijft. B, C en D verdelen de nalatenschap aldus dat alle goederen worden toebedeeld aan B onder de verplichting alle schulden van de nalatenschap voor haar rekening te nemen en onder de verplichting om wegens overbedeling aan ieder van C en D 30 in contanten te voldoen. B, C en D komen overeen dat de daarmee corresponderende vorderingen van C en D eerst opeisbaar zijn bij het overlijden van B. Onmiddellijk na het overlijden van A bestaat het fideï-commissaire vermogen uit het aandeel van B in de gemeenschap van de nalatenschap van A. Ten gevolge van de verdeling van de nalatenschap bestaat het fideï-commissaire vermogen uit de aan B toebedeelde goederen en de schulden van de nalatenschap en de schulden van B wegens overbedeling aan C en D. Wat betreft de schulden van de nalatenschap gaat het deels om schulden waarvan B juridisch schuldenaar is. Dat zijn de ondeelbare verbintenissen voor het geheel en de deelbare verbintenissen voor één derde gedeelte. Voor al deze schulden geldt dat B deze voor haar rekening dient te nemen. De schulden waarvan B niet (gedeeltelijk) schuldenaar is, behoren wel tot het fideï-commissaire vermogen, ook al kunnen de schuldeisers van de met deze schulden corresponderende vorderingen zich niet (geheel) verhalen op de goederen van de nalatenschap. De schulden terzake van overbedeling zijn geen schulden van A s nalatenschap maar wel schulden die tot het fideï-commissaire vermogen behoren. Het één derde aandeel van B in A s nalatenschap is vervangen door alle goederen van A s nalatenschap, B s verplichting om de schulden van de nalatenschap voor haar rekening te nemen alsmede de schulden van B aan C en D wegens overbedeling in B s hoedanigheid van bezwaarde erfgenaam. Zoals de schulden van B aan C en D wegens overbedeling tot het fideï-commissaire vermogen behoren, zo behoren ook de schulden van B aan C en D uit hoofde van de wettelijke verdeling tot dit vermogen. Wat betreft de schulden van de nalatenschap van A behoeven wij niet de vraag te beantwoorden van welke schulden B juridisch schuldenaar is. Op grond van art. 4:14 lid 1 BW is B niet alleen tegenover de kinderen maar ook tegenover de schuldeisers van de nalatenschap verplicht tot voldoening van de schulden van de nalatenschap. De schulden van B aan C en D uit hoofde van de wettelijke verdeling zijn dus niet schulden van B die tot haar nalatenschap behoren.

4 Het uitgangspunt van Boelens en Van Es dat dit schulden in de nalatenschap van B zijn als bedoeld in art. 4:7 lid 1 onder a BW berust op een misvatting. De uitgebreide aandacht die zij besteden aan de oplossing van een nietbestaand probleem is in zoverre onnodig. 3. Schrijvers besteden ook aandacht aan de mogelijkheid dat de aan het fideï-commis verbonden voorwaarde wordt vervuld voorafgaande aan het overlijden van de langstlevende echtgenoot. Zij noemen als eerder tijdstip het moment waarop de bezwaarde langstlevende de AOW-gerechtigde leeftijd bereikt. Een eerste, interessante, vraag die zij stellen, betreft de positie van degene die als verwachter de schuld van de langstlevende aan een kind uit hoofde van de wettelijke verdeling heeft verkregen. Het gaat hier dus om het geval dat de langstlevende nog in leven is. Schrijvers stellen dat de verwachter, die in hun voorbeeld een ander dan een kind is, een schuld aan het kind verkrijgt die wordt beheerst door bijzondere regels die betrekking hebben op de verhouding tussen de langstlevende en dat kind. Naar mijn mening dient eerst de vraag te worden beantwoord of de stelling van schrijvers wel juist is. Naar mijn mening dient die vraag ontkennend te worden beantwoord. Ik verduidelijk mijn standpunt aan de hand van drie bijzondere regels die schrijvers de revue laten passeren. Allereerst de regeling van art. 4:13 lid 2 BW op grond waarvan de vordering van een kind op de langstlevende eerst opeisbaar is bij het overlijden van de langstlevende. Deze bepaling heeft de strekking de langstlevende in zijn verzorgingsbehoefte te beschermen. Deze ratio is na de overgang van de schuld op de verwachter komen te vervallen. Een redelijke uitleg van de wet leidt ertoe aan te nemen dat deze beperking van de opeisbaarheid slechts geldt zolang de langstlevende de schuldenaar is. De wet heeft begrijpelijkerwijze met dit zeer specifieke geval geen rekening gehouden. Deze redelijke uitleg van de wet zal ook in overeenstemming zijn met de bedoeling van de erflater. De erflater kan overigens in zijn uiterste wil op de voet van art. 4:13 lid 2, laatste zin BW bepalen dat de vorderingen van de kinderen opeisbaar zijn op het tijdstip dat de voorwaarde wordt vervuld. Dit is indien men de door mij voorgestane redelijke uitleg van art. 4:13 lid 2 BW aanvaardt, overbodig. Vervolgens is het ongerijmd aan te nemen dat het kind jegens de verwachter het wilsrecht ex art. 4:19 BW kan uitoefenen indien de langstlevende hertrouwt. De aanspraak op goederen van de nalatenschap die ten gevolge van de uitoefening van dit wilsrecht kan worden gerealiseerd, kan behulpzaam zijn bij de bestrijding van het stiefoudergevaar. Een redelijke wetsuitleg brengt mee aan te nemen dat het wilsrecht uitsluitend jegens de langstlevende zelf kan worden uitgeoefend ex art. 4:19 BW. Deze redelijke uitleg zal ook in overeenstemming zijn met de bedoeling van de erflater. De erflater kan overigens in zijn uiterste wil op de voet van art. 4:25 lid 6 BW bepalen dat het wilsrecht niet kan worden uitgeoefend jegens de verwachter. Dit is indien men de door mij voorgestane uitleg van art. 4:19 BW aanvaardt, overbodig. Ik voeg hier nog het volgende argument aan toe. De wet bepaalt in art. 4:25 lid 5 BW uitdrukkelijk dat de wilsrechten teniet gaan indien een kind de vordering aan een ander overdraagt. Met het geval dat de schuld van de langstlevende op een ander overgaat buiten het geval van diens overlijden heeft de wetgever begrijpelijkerwijze geen rekening gehouden. Aangenomen dient te worden dat ook dan de wilsrechten vervallen. Zie ook Asser/Perrick /114 waarin ik aandacht besteed aan het feit dat het wilsrecht de goederen niet volgt. Al helemaal geen probleem behoeft men te hebben om aan te nemen dat de hoogte van de rente na de overgang van de schuld op de verwachter uitsluitend door de verwachter en het kind gewijzigd kan worden vastgesteld. Voor de echtgenoot in art. 4:13 lid 4 BW dient men voor dit geval te lezen de verwachter evenals men voor het kind in

5 voorkomend geval mede mag verstaan de erfgenamen van het kind. Zie wat dit laatste betreft Asser/Perrick / De vervulling van de aan het fideï-commis verbonden voorwaarde voorafgaande aan het overlijden van de langstlevende kan tot gevolg hebben dat de langstlevende aanspraak kan maken op de vestiging van een verzorgingsvruchtgebruik. Volgens Boelens en Van Es komt de langstlevende naar de letter van de wet geen beroep toe op de vestiging van een vruchtgebruik op goederen van de nalatenschap als de vervaltermijn voor het uitoefenen van de bevoegdheid is verstreken op het moment dat de voorwaarde wordt vervuld. Ook hier zoeken zij naar mijn mening een oplossing voor een probleem dat niet bestaat. Ik beperk mij hierna tot het vruchtgebruik uit hoofde van art. 4:30 BW. De mogelijkheid om aanspraak te maken op vestiging van dit vruchtgebruik vervalt een jaar na het overlijden van de erflater, art. 4:31 lid 2 BW. De rechtsvordering die door uitoefening van dit wilsrecht ontstaat, verjaart door verloop van een jaar en drie maanden na het openvallen der nalatenschap, art. 4:31 lid 3 BW. Uit de wetgeschiedenis blijkt niet dat de wetgever met het overlijden van de erflater in art. 4:31 lid 2 BW iets anders heeft bedoeld dan met het openvallen van de nalatenschap in art. 4:31 lid 3 BW. Vgl. Parl. Gesch. BW Inv. Boek , p Dat betekent naar mijn mening dat het wilsrecht om aanspraak te maken op de vestiging van het vruchtgebruik vervalt een jaar na het openvallen van de nalatenschap. De nalatenschap van erflater valt in de door schrijvers geschetste casus twee maal open: voor de eerste maal op het tijdstip van het overlijden van de erflater en voor de tweede maal op het tijdstip dat de voorwaarde wordt vervuld. Zie Asser/ Perrick /202 e.v. Op het tijdstip dat de nalatenschap voor de eerste maal openvalt, komt aan de langstlevende uiteraard niet de bevoegdheid toe aanspraak te maken op de vestiging van een vruchtgebruik. De mogelijkheid om aanspraak te maken op vestiging van het vruchtgebruik is dus niet vervallen. Op het tijdstip dat de nalatenschap voor de tweede maal open valt, kan de langstlevende wel behoefte hebben aan vestiging van het vruchtgebruik. Aan de langstlevende komt dus de bevoegdheid toe om binnen een jaar nadat de nalatenschap voor de tweede maal is opengevallen, aanspraak te maken op de vestiging van het vruchtgebruik. Het kan ook in andere gevallen van belang zijn om voor ogen te houden dat een voorwaardelijke erfstelling ertoe kan leiden dat de nalatenschap twee maal vererft. In Asser/Perrick /678 heb ik erop gewezen dat de erflater een (andere) executeur kan hebben benoemd voor de nalatenschap die voor de tweede maal is vererfd op de erfgenamen onder opschortende voorwaarde. Deze executeur behoeft eerst te aanvaarden na de vervulling van de opschortende voorwaarde. 5. Bij de behandeling van de casus waarbij de aan het fideï-commis verbonden voorwaarde in werking treedt voorafgaande aan het overlijden van de langstlevende, signaleren schrijvers ten slotte de volgende moeilijkheid. Zij menen dat de langstlevende ten gevolge van de vervulling van de voorwaarde niet bevrijd wordt van de zelfstandige aanspraak uit hoofde van art. 4:14 lid 1 BW terwijl zij niet meer kan beschikken over de goederen van de nalatenschap. Ook dit probleem bestaat niet. De zelfstandige aansprakelijkheid behoort tot het afgescheiden vermogen dat ten gevolge van de vervulling van de voorwaarde is overgegaan op de verwachter. Zie hierboven onder 1. Dit staat niet haaks op het juiste uitgangspunt van schrijvers dat de wettelijke verdeling ondanks de voorwaardelijke erfstelling onvoorwaardelijk in werking treedt Sdu Uitgevers bv Leveringsvoorwaarden Privacy & Cookiebeleid