Koppelsprengen en Salamandergat (versie: )

Transcriptie

1 Koppelsprengen en Salamandergat (versie: ) Deze wandeling is ongeveer 6 kilometer en niet geschikt voor kinderwagens en/of rolstoelen. Kaartje met route Deze route wordt regelmatig gecontroleerd. Kom je veranderingen in de route tegen, dan kun je deze melden op routes@ivn-apeldoorn.nl Routeaanduidingen zijn vet gedrukt Bij de routebeschrijving is informatie opgenomen over speciale bezienswaardigheden. Naar het beginpunt Startpunt is dorpshuis Ugchelens Belang, Bogaardslaan 81 in Ugchelen. Parkeren achter het dorpshuis. Algemene informatie Gebiedsbeschrijving De naam Ugchelen komt in 1243 voor het eerst voor in archiefstukken. Het Ugchelsche Bosch en de Ugchelermark maakten in de veertiende eeuw deel uit van het kerspel Beekbergen. De bevolking van Ugchelen ging in Beekbergen ter kerke, waarvan het kerkenpad op deze route nog getuigt. De wandeling voert langs sprengen en de Hamermolen die werd aangedreven door het water uit de sprengen. Vaak moest de spreng worden opgeleid, dat wil zeggen dat de waterspiegel boven het omringende maaiveld kwam te liggen. Zo'n opgeleide spreng is goed te zien in het gedeelte tussen de Hamermolen en het kerkenpad. De papiermakers en wasbazen hebben in het verleden de sprengen goed onderhouden. Al was dat in eerste instantie uit eigenbelang, ze hebben daarmee een uniek sprengengebied in en om Ugchelen nagelaten. U loopt over de 60 meter hoge Bakenberg en door de bossen van Bruggelen. ~ 1 ~

2 Op pad... Ga vanaf het dorpshuis naar links tot de rode beuk met bank op de hoek. Deze beuk is in 1937 geplant ter gelegenheid van het huwelijk van Juliana en Bernhard. Aan de rechterhand in het plantsoen staat het beeldje van de papierschepper, ontworpen door de Ugchelse kunstenaar Lex Quartel ter gelegenheid van 100 jaar bankpapier voor de Nederlandse Bank. De Papierschepper Waterrad Winnemolens Op de hoek rechtsaf, de G.P. Duuringlaan in. Loop door tot waar de Ugchelse beek de weg kruist. De Ugchelse beek was de hoofdader van vroegere nijverheid in het dorp. Langs deze waterloop werden vanaf de begin 17 e eeuw meerdere watermolens gelegd. Het heldere, zuivere en stromende beekwater leverde zowel het proceswater als de energie voor oorspronkelijk vooral papiermakerijen en later, vanaf eind 19 e eeuw wasserijen. Het moderne, stalen waterrad met goot en vistrap houdt de herinnering vast aan de Grote en Kleine Winnemolen die op deze plaats ter weerszijden van de beek stonden. Keer terug en ga rechtsaf bij het voetpad tussen de appartementsgebouwen, Wijer. De naam Wijer voert terug naar de buffervijver die hierachter heeft gelegen. Buiten de productietijden werd hier watervoorraad opgeslagen; bovendien kon het zwevende vuil dan bezinken. In de weekenden werd de vijver helemaal doorgespoeld. Rechts wordt de opgeleide beek zichtbaar. De verhoogde loop tussen dijkjes zorgt voor het nodige verval bij het waterrad. Bij einde pad weggetje schuin naar links oversteken een smal pad in. Aan de rechterkant is, wanneer de begroeiing het toelaat, in het beekdal de contouren van de Ugchelse ijsbaan te zien. Een geschenk uit 1999 van de toen 100-jarige vrijwillige Ugchelse brandweer aan de dorpsgenoten. Ga op de splitsing rechts en vervolg het breder wordende pad steeds rechts aanhoudend tot aan het talud van de snelweg, A1. Hier rechtsaf tot aan de kruising. U passeert de Ugchelse beek, die in een duiker onder de snelweg door gaat. Rechts is duidelijk het beekdal te zien, een erfenis uit de laatste ijstijd. Op de kruising linksaf, Hoenderloseweg. Na het viaduct bij het bord De Hamermolen linksaf. Deze watermolen uit 1646 dankt zijn naam aan het feit dat hij gebruikt werd voor het hameren van papierpulp uit textiel (katoen en linnen). Aan het einde van de negentiende eeuw ging het slecht met de kleinschalige papiernijverheid op de Veluwe door de industrialisatie elders. Veel papiermakers bouwden hun molens om tot wasserijen. Het heldere en zachte water uit de sprengen kwam daarbij goed van pas. Eind negentiende eeuw brandde de molen af. Ze werd herbouwd tot wasserij en was als zodanig in gebruik tot Vóór het molengebouw rechtsaf het hekje door, langs het molenrad. Aan de doorsnede van het molenrad is te zien hoe hoog de beek boven de grondwaterspiegel moest worden opgeleid. Het water valt via de molengoot boven op het rad, de zwaartekracht doet dan het werk. Binnen het gebouw staat een met het rad verbonden dynamo. Het opgewekte elektrische vermogen is, sterk afhankelijk van de wateraanvoer (het debiet). Zie de meter op de wand voor de actuele stand. ~ 2 ~

3 Sprengen Aan het eind van de Middeleeuwen werd de kracht van stromend water ontdekt. Omdat de Veluwse stroompjes maar klein waren, probeerde men meer water te verkrijgen door bestaande beken te verlengen en te vergraven tot sprengenbeken. Op de gemeenschappelijke gronden van de marken werden de sprengen door vakbekwame mensen aangelegd. In de hellingen van het Veluwe massief werden diepe sleuven gegraven totdat het grondwater werd bereikt. Vaak werd de spreng worden opgeleid, dat wil zeggen dat het beekniveau boven de grondwaterspiegel kwam te liggen. Het uitgegraven zand werd daartoe als wal naast de spreng gelegd. De bodem werd voorzien van een laag leem zodat het water niet in de zanderige bodem kon wegzijgen. Zo'n opgeleide spreng is goed te zien in het gedeelte stroomopwaarts van de Hamermolen. De bedoeling van deze manier van beekgeleiding was om een verval te creëren voor de aandrijving van een bovenslag waterrad, in dit geval het rad van de Hamermolen. Het recht op het lopende water behoorde van oudsher tot de rechten van de adel, waarvoor jaarlijks erfpacht betaald moest worden. Evenzo aan de deelgenoten van de markegronden, voor het aanleggen van sprengen en het bouwen van molens. Het pad langs de spreng blijven volgen. Op de taluds groeien vele soorten kruiden zoals brandnetel, munt, bosbes, walstro en struiken zoals kamperfoelie, klimop en lijsterbes. Links ziet u het vervolg van het dal aan de andere kant van de A1. De zogeheten Koppelsprengen zijn typisch gelegd langs de hogere rand van het dal: minder graafwerk en nuttig voor het opleiden. Hekje passeren en half verharde weg oversteken. Door het Waterschap zijn hier informatiebordjes aangebracht, ter leringe! Langs de beek in dit bijzondere sprengengebied vallen in de steile oever aan de overkant de voor deze schoonwateromgeving karakteristieke plakkaten levermos en het dubbelloof op. Deze varen heet zo omdat hij, in tegenstelling tot de meeste andere varensoorten, zowel sporendragende (rechtopstaande) als niet sporendragende (liggende) bladeren heeft. Levermos en dubbelloof Paarbladig goudveil Spreng met de bocht mee naar links volgen. Vervolgens bij het bruggetje rechts aanhouden. U loopt even verder over een aantal jaren geleden aangelegd vlonderpad. Vooral in het voorjaar is de grondwaterstand hier zo hoog dat het pad onbegaanbaar werd. Merk op de vele natte en droge zijtakken van de spreng. Alle ten behoeve van een optimale wateropbrengst. Beekprikken In deze sprengenkoppen komt de beekprik voor. Deze primitieve vis is in april en mei te zien wanneer ze naar de sprengkoppen komen om zich voort te planten. Het dier dat wel wat op een paling lijkt, is tot ongeveer vijftien centimeter lang. Hij heeft een ronde zuigbek en komt in twee stadia voor: als larve en als volwassen, geslachtsrijp dier. De blinde larven leven 3-6 jaar in beekgedeelten met weinig stroming en fijn zand, dat rijk is aan fijn organisch materiaal. Ze voeden zich met eencellige wieren. Dit voedsel nemen ze met hun kieuwen, waarmee ze ook ademhalen, uit het water op. De gedaanteverwisseling begint in augustus en duurt tot oktober. De volwassen beekprik heeft ogen, vinnen en geslachtsorganen. Zijn maag- en darmstelsel is verdwenen en hij foerageert niet meer. De beekprikken zwemmen stroomopwaarts naar zonnige, snelstromende plaatsen met een stenige bodem. Hier is hun paringsspel te zien in de maanden maart en april. Met krachtige zwembewegingen wordt zand weggeslagen en met behulp van de zuigmond verplaatsen ze steentjes. Op deze wijze ontstaan kuiltjes waarin de eieren worden afgezet en bevrucht. Aan zo n paringsspel kunnen wel zes tot tien dieren deelnemen die elkaar omstrengelen en daarbij hevig sidderende bewegingen maken. Na de paaitijd sterven de dieren al na enkele dagen. ~ 3 ~

4 Na het vlonderpad bij het 2 e bruggetje schuin rechts omhoog en langs het houten hek naar de hoofd sprengkop. Stroomopwaarts van dit bruggetje bloeit in het voorjaar, met kleine geelgroene bloemetjes, het zeldzame paarbladig goudveil. Ze komen alleen voor bij brongebieden en beekjes met helder en zuiver grondwater. De sprengkoppen voorzien de spreng van helder, zuiver en zuurstofarm water. Een sprengkop is een kunstmatige bron. Hier is in de helling gegraven tot onder de grondwaterspiegel. Het water heeft een vrijwel constante temperatuur van rond de tien graden Celsius. Door de stroming bevriest de bovenloop ook in de winter niet. Vanaf de kop van de Ugchelse beek liggen in het stroomgebied van de spreng fossiele regendruppels. Een (wat omstreden) kunstwerk Fossiele Regen van de kunstenaar Paul de Kort. Op het informatiebord kunt u hier meer over lezen. Voorbij de sprengkop, na het sluisje links aanhouden. Steek de zandweg met fietspad over. Rechtdoor zandpad volgen en bij splitsing links aanhouden. Daarna hek door, de Bakenberg op. De middeleeuwse bewoners van Ugchelen leefden voornamelijk van akkerbouw. In de late Middeleeuwen kwam het markegenootschap tot stand. Er werden regels gesteld aan het gebruik van bouwland, bos en omringende woeste (heide)gronden. Het grensgebied van de Ugchelermark liep in het noorden dwars door het huidige dorp Ugchelen. In het oosten grensde de mark aan de Speldermark en de Engelandermark. De markante, toen nog kale Bakenberg was het snijpunt van de drie marken. De grenzen van de marken werden aangegeven door een baak of doel in de vorm van een steen of boom, vandaar de naam. Pas in de twintigste eeuw werd de Ugchelermark ontbonden. Bovenop de Bakenberg liggen sinds het einde van de twintigste eeuw enkele personen begraven op eigen terrein. Op de kruising rechtdoor. Bij bordje Bruggelen, dalend pad volgen tot het rechts gelegen heideven. Salamandergat Op de hoge zandgronden van de Veluwe is oppervlaktewater schaars. Hier en daar zijn echter op lagere plekken heidevennen aanwezig. Regenwater zo n ven kan niet wegzakken door een ondoordringbare, ijzerhoudende oerlaag in de bodem. Dit ven draagt de naam Salamandergat omdat er in het ven veel salamanders voorkomen. Naast salamanders zoals de kleine watersalamander, zitten hier ook kikkers, padden en (jagende) ringslangen en zweven er libellen en waterjuffers boven het ven. Een ven als dit is een oase voor het wild. Edelherten, reeën, wilde zwijnen, vossen en dassen zijn in droge tijden vaak op het ven aangewezen om te drinken. Sporen zoals pootafdrukken, keutels, wissels en wroetsporen verraden hun bezoek. Wilde zwijnen nemen graag een modderbad waarna zij hun borstelige vacht tegen de stam van een boom aan schuren om de modder met ongedierte en al te verwijderen. Deze schuurplekken zijn laag aan enkele boomstammen zichtbaar. Bij het ven linksaf. Hier groeien zowel blauwe als rode bosbessen. Het verschil is te zien aan de twijgjes. De twijgjes van de blauwe bosbes zijn helder groen terwijl die van de rode bosbes (ook wel vossenbes genoemd) donkergroen en houtig zijn. De rode bosbes kan het hele jaar door groeien omdat deze in de winter zijn blad behoudt en vorstbestendig is. De blauwe bosbes verliest zijn bladeren maar heeft nog bladgroen in zijn groenblijvende twijgjes. De rijpe bessen van de blauwe bosbes zijn zoals de naam al zegt blauwzwart, die van de rode bosbes uiteraard (helder) rood. Ze zijn beide eetbaar. De blauwe bes is zoet en wordt veelal rauw gegeten; de rode bes is vrij wrang en wordt meestal verwerkt tot compotes, gegeten bij wildgerechten. Einde pad rechtsaf en op eerstvolgende kruising linksaf. Na ongeveer 75 meter liggen twee grafheuvels. Dit zijn graven uit de prehistorie. Vierduizend jaar geleden leefden de mensen op de Veluwe dicht bij de plaatsen waar water aanwezig was. Hun doden werden in een ondiepe kuil begraven. Vaak werden giften meegegeven als kralen en speerpunten van vuursteen. Veel van deze graven zijn onderzocht en de vondsten in musea zoals CODA in Apeldoorn ondergebracht. Even verder ziet u links tussen de bomen een aantal evenwijdig lopende greppels. Dit zijn ijzerkuilen, gegraven in de periode tussen 600 en 1200 n.c., om klapperstenen te winnen die hier van nature in banen in de grond voor komen. Uit deze klapperstenen, brokjes leem met een omhulsel van ijzerhoudend zand, werd met behulp van kleine lemen oventjes ijzer gewonnen. ~ 4 ~

5 Einde pad, voor begraafplaats, linksaf. Deze weg is het zogenaamde kerkenpad dat in vroeger tijden de kerkgangers uit de oude kern van Ugchelen (boerderijen rond de enk) naar de kerk in Beekbergen liepen. Na het wildrooster ziet u links een akkercomplex met wisselende begroeiing, behalve mais zijn ook uien en gladiolen verbouwd. Het complex is een heideontginning in 1947 door de paters Salesianen die aan de Hoenderloseweg gevestigd waren tot de aanleg van de A1. Helaas zijn daarbij ook een aantal aanwezige grafheuvels verloren gegaan. Over wildrooster, eerste weg rechtsaf, langs de begraafplaats blijven lopen. Aan het eind van de Casimirlaan rechtsaf (Keienbergweg). Het buurtje hier is als volkswijkje in 1924 gebouwd door de voormalige woningbouwvereniging Ugchelen. Gekenmerkt door (in 2011 gerenoveerde) bescheiden huisjes met hele diepe tuinen, ter zelfverzorging. Eerste weg linksaf, G.P. Duuringlaan. Langs deze weg staan aan weerszijden lindebomen. De weg zelf is vernoemd naar Gilles Pieter Duuring, de eerste huisarts van Ugchelen. Hij leidde tijdens WO II vanaf september 1940 de verzetsgroep Duuring. In maart 1942 werd hij verraden, gevangen gezet en op 31 juli geëxecuteerd door de bezetter. Na het viaduct weg vervolgen en bij derde weg rechtsaf, Bogaardslaan. U bent weer terug bij het in 2016 gerenoveerde dorpshuis Ugchelens Belang, het beginpunt van de wandeling. ~ 5 ~