Archeologienota Liersesteenweg 15 te Mortsel (Antwerpen).

Transcriptie

1 ADEDE ARCHEOLOGISCH RAPPORT 108 Archeologienota Liersesteenweg 15 te Mortsel (Antwerpen). JANSSENS DAVID & PIETERS HADEWIJCH

2 Colofon Uitgever ADEDE bvba Jaar van uitgave 2016 Plaats van uitgave Gent Redactie Bart De Smaele, Hadewijch Pieters ISSN Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ADEDE bvba.

3 Inhoudsopgave 1 Administratieve fiche Bureauonderzoek Archeologische voorkennis Aanleiding van het onderzoek Doel van het onderzoek Huidige situatie projectgebied Beschrijving geplande werken Randvoorwaarden Werkwijze Assessmentrapport Landschappelijke situering van het onderzoeksgebied Geologische en bodemkundige situering van het onderzoeksgebied Tertiair geologisch Quartair geologisch Boringen DOV Sonderingen DOV Bodem Bodemtype Potentiële bodemerosie Erosiegevoeligheid Landgebruik Gewestplan Historische situering van het onderzoeksgebied Algemene historische situering Fort IV Historisch kaartmateriaal Fricx-kaarten (1712) Kaart van Ferraris ( ) Atlas der Buurtwegen (1842) Topografische kaart Vandermaelen ( ) Kaart van Popp ( ) Pagina - 3 -

4 Orthofoto, Orthofoto, Orthofoto, Orthofoto Orthofoto Orthofoto Archeologische situering van het projectgebied Besluit Besluit gespecialiseerd publiek Besluit breed publiek Bibliografie Lijst van plannen Lijst van figuren Pagina - 4 -

5 1 Administratieve fiche Projectcode 2016L114 Site Mortsel - Liersesteenweg Projectsigle ADEDE MOR-LIE Liersesteenweg 15 Ligging 2640 Mortsel Punt 1 (NW): X: ,291m Y: ,182m Bounding Box Punt 2 (ZO): X: ,284m Y: ,802 Topografische kaart Zie plannr. 1 (onderaan paragraaf) Kadaster Mortsel, afdeling 2, sectie B, nrs. 24X3, 24W3 Soort onderzoek Bureauonderzoek Cordeel nv Opdrachtgever Eurolaan Temse Aard van de vervolgwerken Verbouwing zwembad Uitvoerder ADEDE bvba Erkenningsnummer ADEDE bvba 2015/00058 Bart De Smaele Erkend archeoloog 2015/00070 Tijdelijke bewaarplaats archief ADEDE bvba Janssens D., Pieters H., 2016, Archeologienota Bibliografische referentie Liersesteenweg 15 te Mortsel (Antwerpen), ADEDE Archeologisch Rapport 108, Gent. Grootte projectgebied 2 737m 2 Periode uitvoering December 2016 Thermen thesaurus Onroerend Erfgoed Bureauonderzoek, archeologienota Verstoorde zones Zie plannr. 4 Pagina - 5 -

6 Pagina - 6 -

7 Pagina - 7 -

8 Pagina - 8 -

9 Pagina - 9 -

10 2 Bureauonderzoek 2.1 Archeologische voorkennis Het onderzoeksgebied zelf ligt binnen Fort IV (CAI locatie ). Dit monument werd beschermd en maakt deel uit van de Brialmontgordel rond Antwerpen en dateert uit de 2e helft van de 19e eeuw. Het betreft een nagenoeg vijfhoekige omwaterde constructie, omwatering deels gedempt vanaf flankerende batterijen tot lage batterijen. Voor dit monument is een beheersplan opgesteld door het Agentschap Onroerend Erfgoed. In de omgeving komen enkele meldingen voor. Deze worden toegelicht in hoofdstuk 3.4: Archeologische situering van het onderzoeksgebied. 2.2 Aanleiding van het onderzoek De archeologienota werd opgemaakt naar aanleiding van een geplande stedenbouwkundige vergunningsaanvraag waarbij de totale oppervlakte van de ingreep in de bodem 1000m² of meer beslaat en de totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de aanvraag betrekking heeft 3000m² of meer bedraagt. De initiatiefnemer is daarom verplicht een bekrachtigde archeologienota toe te voegen aan de vergunningsaanvraag. 2.3 Doel van het onderzoek Deze archeologische nota heeft tot doel om door middel van de bestaande archeologische, geografische, geologische, en historische bronnen de mogelijkheid tot het aantreffen van archeologisch waardevolle sites binnen het projectgebied te onderzoeken. Aan de hand van de verzamelde informatie wordt vervolgens een plan van maatregelen opgesteld met het doel de archeologische kennis te bewaren voor de volgende generaties. Volgende onderzoeksvragen worden in deze archeologienota behandeld: - Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het onderzoeksgebied? - Zijn er archeologische sites met relevante cultuurhistorische waarde gekend op of in de omgeving van het onderzoeksgebied? - Hoe evolueerde het historisch landgebruik van het onderzoeksgebied? - Hoe evolueerde de historische bebouwing van het onderzoeksgebied? Pagina

11 - Wat is de potentiële impact van de geplande werken op het cultuurhistorisch en archeologisch erfgoed? 2.4 Huidige situatie projectgebied Het huidige zwembad den Bessem ligt binnen de contouren van Fort 4, de 19 e -eeuwse fortengordel die gebouwd werd ter verdediging van Antwerpen. Het ligt binnen het buitenglacis die het volledige fort omringde en lag in helling, zodat het voor vijandelijke legers zeer moeilijk was om het fort op deze manier te benaderen. Het bestaande zwembad heeft een totale oppervlakte van 2470m² en heeft een u-vormige opbouw. Ten westen tot noordwesten van het gebouw ligt een verharde parking langsheen de toegangsweg tot het zwembad. Ten oosten van het zwembad duiden verschillende kaarten een conciërgegebouw aan, maar dit is op de laatste luchtfoto niet meer aanwezig. Het zwembad werd opgebouwd in 2 fases, een eerste, tijdens de jaren 70 van de vorige eeuw en een tweede waarbij een uitbreiding plaatsvond tijdens de jaren 90 van vorige eeuw. De bouw van het zwembad verstoorde de bodem tot op 3,75 meter (over het grootste deel van de ondergrond) op het diepste punt met een lokale verzamelput die dieper reikt. Voor een inplantingsplan van de bestaande toestand wordt verwezen naar plannr Beschrijving geplande werken Het bestaande zwembad zal gesloopt worden tot op het maaiveld waarbij grotendeels binnen de contouren van het huidige gebouw een nieuw zwembad zal opgetrokken worden. Het nieuwe zwembad kent een volledig rechthoekig grondplan met een totale oppervlakte van 1801m², kleiner dan het bestaande. Bij de verwezenlijking van het nieuwe zwembad zullen de nieuwe ingrepen tot 3,6m diep in de bodem reiken. Deze diepste ingrepen vinden plaats door de funderingen. Tijdens deze aanleg zal er een totale oppervlakte van 428m² aan verstoring veroorzaakt worden buiten de eerdere verstoringen aangelegd door het zwembad. Deze bevinden zich in het noorden en westen van het onderzoeksgebied. In het westen loopt dit deels boven de locatie van het vroegere conciërgegebouw die ook een recente verstoring met zich meebracht. Voor een inplantingsplan van de bestaande toestand wordt verwezen naar plannr. 6. Pagina

12 2.6 Randvoorwaarden Door de fysieke toestand van het terrein is het onmogelijk eventueel verder (voor)onderzoek te verrichten voorafgaand aan het verkrijgen van een stedenbouwkundige vergunning. De subsidies die toegekend worden aan de stad Mortsel zijn onderhevig aan de uitvoeringstermijn van de werkzaamheden. 2.7 Werkwijze Dit bureauonderzoek heeft tot doel de aanwezigheid en de bewaringstoestand van de archeologische resten binnen het projectgebied in te schatten, alsook de impact van de geplande werken op het aanwezige archeologische erfgoed. Op basis van de verworven kennis kunnen concrete aanbevelingen geformuleerd worden voor een eventuele verder prospectie- /opgravingsstrategie. De archeologische verwachting van het projectgebied wordt gebaseerd op gekende geologische, landschappelijke, archeologische, historische en geografische bronnen. Hiervoor wordt beroep gedaan op gekende literatuur, de Centraal Archeologische Inventaris, het Geoportaal van Onroerend Erfgoed en de Databank Ondergrond Vlaanderen. Dit alles wordt vervolgens samengelegd met topografische kaarten, recente luchtfoto s, kadasterkaarten en plannen van de gekende/geplande toestand. Overzicht geconsulteerde kaarten: Onderzoeksgebied: - Inplantingsplan huidige toestand - Inplantingsplan geplande toestand - Doorsnede bestaande toestand - Doorsnede nieuwe toestand Geografische/geo (morfo)logische en bodemkundige situering: - Topografische kaart - Orthofoto - Kadasterkaart - Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II - Tertiair geologische kaart - Quartair geologische kaart - Bodemtypekaart - Potentiële bodemerosiekaart Pagina

13 - Erosiegevoeligheidskaart - Bodemgebruiksbestand - Gewestplan Historische situering: - Cartes des Pays-Bas van Fricx, Kaart van Ferraris, Atlas der Buurtwegen, Topografische kaart van Vandermaelen, Kaart van Popp, Luchtfoto s Archeologische situering: - Geoportaal Centraal Archeologische Inventaris - Inventaris Onroerend Erfgoed Pagina

14 Pagina

15 2016L Pagina ADEDE Archeologisch Rapport 108

16 Pagina

17 Pagina

18 Pagina

19 3 Assessmentrapport 3.1 Landschappelijke situering van het onderzoeksgebied Mortsel is een verstedelijkte gemeente, gelegen in de periferie van Antwerpen. De gemeente wordt doorsneden door diverse spoorlijnen. Het noordoostelijk deel van deze voorts dicht bebouwde gemeente is niet verkaveld wat verklaard kan worden door de aanwezigheid van de luchthaven van Deurne. Nagenoeg in het midden van de gemeente ligt het Fort IV van de fortengordel rond Antwerpen 1. Figuur 1. Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m. Het projectgebied zelf ligt binnen deze relictzone Fortengordel rechter oever (R10020) 2. Fort 4 is centraal in Mortsel gelegen en maakt deel uit van de fortengordel rondom Antwerpen, ook gekend als de Brialmontforten. Het domein is in totaal ongeveer 31 ha groot. Fort 4 is grofweg op te delen in een bebost gedeelte, twee grachten en gazons waaronder het glacis Pagina

20 Figuur 2. Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m (detail). Op het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II is duidelijk te zien dat de zone rondom het fort iets hoger ligt dan de omliggende gronden. Dit kan mogelijks in verband gebracht worden met het uitgraven van de gracht rond het fort. Pagina

21 Figuur 3. Hoogteprofielen van het projectgebied. 3.2 Geologische en bodemkundige situering van het onderzoeksgebied Tertiair geologisch Ter hoogte van het onderzoeksgebied dagzoomt de Formatie van Berchem (Bc). De afzettingen van deze formatie zijn marien van oorsprong, afgezet in een ondiepe zee die het noorden van België gedurende het Mioceen (Vroeg-Neogeen) bedekte. De formatie is onderverdeeld in drie leden (van jong naar oud): Lid van Antwerpen (zand), Lid van Kiel (zand) en Lid van Edegem (zand). De tertiaire afzettingen ter hoogte van de projectlocatie bestaan uit donkergroen tot zwart, sterk glauconiethoudend zand met plaatselijk voorkomen van schelpen en met een kleihoudende basis. Op Pagina

22 basis hiervan werd het pakket tertiaire afzetting hier als Formatie van Berchem gedefinieerd zonder verdere opdeling. De Formatie van Berchem wordt overdekt door de Formatie van Diest (Di). Deze is terug te vinden ca. 1,5 km ten noordoosten van de projectlocatie. Deze formatie is marien van oorsprong, gevormd gedurende het Laat-Mioceen en wordt verder opgedeeld in, van jong naar oud, het Lid van Deurne en het Lid van Dessel. Ten noordoosten van de projectlocatie bestaat ze uit groen tot bruin, heterogeen en glauconietrijk zand met meerdere grindlagen, (Fe)zandsteenbanken en klei- en micarijke horizonten. Figuur 4. Situering van het projectgebied op de tertiair geologische kaart Quartair geologisch Het volledige onderzoeksgebied is gesitueerd in eenzelfde quartaire afzetting, met name profieltype 1. Bij dit profieltype zijn geen Holocene en/of tardiglaciale afzettingen aanwezig bovenop de Pleistocene sequentie De opbouw van dit profieltype is als volgt: ELPw en/of HQ: Dit zijn eolische afzettingen (zand tot silt) van het Weichseliaan (Laat-Pleistoceen) of mogelijk Vroeg-Holoceen. In het zuidelijke gedeelte van Vlaanderen bestaan deze afzettingen voornamelijk uit silt (loess) en in de meer noordelijke en centrale delen van Vlaanderen, waar het onderzoeksgebied zich bevindt, zijn Pagina

23 deze opgebouwd uit zand tot zandleem. Anderzijds kunnen er eveneens hellingsafzettingen van het quartair aanwezig zijn. Figuur 5. Situering van het projectgebied op de quartair geologische kaart met sonderingen binnen het onderzoeksgebied en omliggende boringen Boringen DOV De dichtstbijzijnde boringen ter hoogte van het onderzoeksgebied zijn: - Kb15d43e-B79 (ca. 200 m ten zuidwesten): o 0,0 2,7 m: Quartaire afzettingen; o 2,7 4,1 m: Formatie van Berchem Lid van Edegem. - Kb15d43e-B116 (ca. 350 ten westen): o 0,0 2,1 m: Quartaire afzettingen; o 2,1 3,1 m: Formatie van Diest Lid van Deurne; o 3,1 6,1 m: Formatie van Berchem Lid van Antwerpen. - Kb15d43e-B100 (ca. 350 m ten zuidoosten): o 0,0 5,0 m : Quartaire afzettingen; o 5,0 17,0 m: Formatie van Berchem. Pagina

24 Echter, al deze boringen dateren van voor 1950 (respectievelijk 1894, 1938 en 1947) en zijn bijgevolg weinig representatief voor de huidige opbouw van de bodem ter hoogte van het onderzoeksgebied. Een mogelijke conclusie die hieruit kan genomen worden is dat de dikte van de quartaire afzettingen varieert tussen 2,0 en 5,0 m, waarna de tertiaire afzettingen aangetroffen worden. Dit is echter in tegenspraak met de isohypsen die de top van het tertiair aanduiden in DOV. Deze situeren de top van de tertiaire afzettingen op ca. 15,0 m Sonderingen DOV Ter hoogte van het onderzoeksgebied zijn reeds 2 sonderingen (GEO-62/3563-SI en GEO-62/3563-SII) uitgevoerd daterende uit Deze zijn vermoedelijk uitgevoerd naar aanleiding van de bouw van het huidige zwembad. Naar de bodemopbouw binnen de contouren van het onderzoeksgebied zijn deze echter interessant. Op de DHM is reeds vast te stellen dat de zone vermoedelijk binnen een ophoging ligt. De resultaten van de sonderingen geven een ophoging weer van minimum 4 meter. De beschrijving van het bodemtype handelt over groen en bruin kleihoudend zand wat wijst op de bodemgesteldheid van de tertiaire laag, de Formatie van Berchem. De resultaten van de boringen beschreven het pakket quartaire afzetting variërend tussen 2 tot 5m. Deze sonderingen beschrijven met andere woorden de aanwezigheid van een verzette bodem. Tijdens het uitgraven van de 50 meter brede walgracht werd de tertiaire laag aangesneden en deze werd gebruikt ter ophoging van de bodem van het onderzoeksgebied. Een zelfde vaststelling kan gedaan worden bij sonderingen uitgevoerd ter hoogte van het gemeentehuis dat zich eveneens binnen de buitenrand van het fort bevindt (GEO-59/2219-S3, GEO-59/2219-S2 en GEO-59/2219-SII). Sonderingen uitgevoerd op andere locaties buiten deze rand geven echter een totaal verschillend beeld (GEO-81/163-SXXXIII en GEO- 04/081-S1) Pagina

25 Figuur 6. Weerstandsdiagram sondering GEO-62/3563-SI. Pagina

26 Figuur 7. Weerstandsdiagram sondering GEO-62/3563-SII Bodem In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de bodemtypekaart, de potentiële bodemerosiekaart, de erosiegevoeligheidskaart, het bodemgebruiksbestand en het gewestplan besproken Bodemtype Op de bodemtypekaart wordt ter hoogte van Fort 4 en in een straal van minstens 500 m rondom dit onderzoeksgebied OB als bodemtype teruggevonden. Dit duidt op een bebouwde zone waarbij het bodemprofiel gewijzigd of vernietigd is door ingrepen van de mens. Deze bodems weerspiegelen niet het originele bodemprofiel. Pagina

27 Figuur 8. Situering van het projectgebied op de bodemtypekaart. Als mogelijke oplossing werd gekeken naar de dichtstbijzijnde niet-kunstmatige bodems. Deze bevinden zich op ca. 650 m ten noord-noordoosten van het projectgebied en zijn voornamelijk zandleem (L..) tot lichte zandleembodems (P..). De zandleembodems die hier worden teruggevonden, worden gekenmerkt door een droge (. b.) tot matig natte (. d.) drainage en zijn gronden met een duidelijke textuur B-horizont (.. a): - Lba: Deze uitgeloogde, grijsbruine podzolachtige bodems zijn opgebouwd uit zandleemgronden met textuur B-horizont. De waterhuishouding in deze bodems is goed of anders gezegd, de gronden hebben geen gebrek aan of overlast van water. - Lca en variant w-lca: Dit zijn eveneens uitgeloogde, grijsbruine podzolachtige bodems die opgebouwd zijn uit zwak gleyige, zandleemgronden met textuur B-horizont. Een variant op deze bodem die eveneens voorkomt in de omgeving is w-lca. Hierbij is een klei-zandsubstraat aanwezig, beginnend op een geringe tot matige diepte ( cm). De waterhuishouding is zo dat in het voorjaar wateroverlast kan optreden. - Lda: Dit zijn wederom grijsbruine, matig gleyige zandleemgronden met een textuur B- horizont. In het voorjaar zijn deze bodems nat en in de zomer kan zich een watertekort voordoen bij langdurige droogte. Pagina

28 Potentiële bodemerosie De potentiële bodemerosie per perceel houdt rekening met onder meer het bodemtype, de hellingsgraad en de hellingslengte van dat perceel. Het houdt echter geen rekening met het huidige landgebruik. Op deze kaart wordt de potentiële bodemerosie per perceel weergegeven ter hoogte van het onderzoeksgebied in Fort 4 te Mortsel. Hierop kan gezien worden dat met betrekking tot de totale erosie ter hoogte van dit perceel geen informatie beschikbaar is. De dichtstbijzijnde percelen waarvan wel informatie voor handen is in DOV (Databank Ondergrond Vlaanderen), hebben een potentiële erosie gaande van zeer laag tot laag. De aarden wallen die de oudste delen van het fort bedekken en de steilste oevers van de fortgracht zijn erosiegevoelig 4. Figuur 9. Situering van het projectgebied op de potentiële bodemerosiekaart Erosiegevoeligheid Op onderstaande kaart wordt de erosiegevoeligheid van de Vlaamse gemeenten weergegeven. Mortsel wordt hierop ingedeeld als zijnde van erosiegevoeligheid klasse 5, wat wil zeggen dat er zeer weinig erosiegevoeligheid is. 4 Toelichtingsnota RUP, 2012, p. 64 Pagina

29 Figuur 10. Situering van het projectgebied op de erosiegevoeligheidskaart Landgebruik Ter hoogte van het onderzoeksgebied zijn, volgens het bodemgebruiksbestand, opname 2001, volgende landgebruiken voor: - Andere bebouwing: Dit landgebruik maakt het grootste deel uit van het onderzoeksgebied. Hierbij is het grootste deel van het gebied bedekt door structuren zoals gebouwen, wegen en artificiële oppervlakten met groene oppervlakten en stukken open bodem waarbij standaard tussen 30 en 80% van de bodem verhard is. - Akkerbouw: Bij dit landgebruik wordt de bodem gebruikt in rotatiesystemen waarbij jaarlijks gewassen worden geoogst, inclusief braakland. - Weiland: Hierbij is de bodem bedekt met gras en is het niet gelegen in een overstromingsgebied van een rivier; - Loof- en naaldbos: Dit zijn vegetatieformaties die voornamelijk uit respectievelijk loof- en naaldbomen bestaan. Pagina

30 Figuur 11. Situering van het projectgebied op het bodemgebruiksbestand Gewestplan Op het gewestplan kan gezien worden dat het huidige zwembad op de projectlocatie gelegen is in gebied voor dagrecreatie. De oppervlakte van de projectlocatie rondom het zwembad is gedefinieerd als parkgebied. Direct grenzend aan het onderzoeksgebied is in het noorden en oosten eveneens een parkgebied aanwezig en ten zuiden en westen een woongebied. De invulling van het gewestplan wordt uitgebreid toegelicht in het RUP 5. Op het gewestplan lijkt het projectgebied buiten de zone bestemd voor dagrecreatie te liggen. Dit is te wijten aan een foutieve projectie van het Gewestplan die een lichte verschuiving tot gevolg heeft. Eenzelfde probleem stelt zich bij de topokaart (plannummer 1). De kadasterkaart (plannummer 3) kent echter wel een correcte projectie aangezien het projectgebied gegeorefereerd werd adhv. Lambert 1972 coördinaten. 5 Wsm/ toelichtingsnota ontwerp RUP 67 RUP Fort 4 Mortsel einddocument Pagina

31 Figuur 12. Situering van het projectgebied op het gewestplan. 3.3 Historische situering van het onderzoeksgebied Algemene historische situering Mortsel is vermoedelijk ontstaan uit twee woonkernen, namelijk Mortsel-Dorp en Oude God. De oudste schriftelijke vermelding van Mortsel, met name Mortsella, dateert uit De naam zou zijn afgeleid van de Germaanse woorden mor (dat moer, moeras betekent) en sali (dat uit één ruimte bestaand huis betekent). De naam Oude God zou volgens sommige bronnen verwijzen naar een verdwenen Romeins heiligdom dat gelegen was aan de heirbaan vanuit Bavai, via Asse en Rumst, naar Utrecht. De vroegste bewijzen van menselijke bewoning gaan terug tot de Romeinse periode: tijdens opgravingen in uitgevoerd door de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie (AVRA) werden de resten van een Romeinse villa aangetroffen. Tevens zijn ook op de Steenakker resten gevonden van en omwalde hoeve met een grote driebeukige schuur die er tot het einde van de 2 de eeuw moet gestaan hebben. Het eerste spoor van Mortsel is terug te vinden in een bron uit 869 die de villa Tishengien (Diezegem), een Frankisch landbouwbedrijf afhankelijk van de abij van Pagina

32 Lobbes, vermeldt. Dit omvatte de huidige gemeenten Mortsel, Hove en Edegem 6. Wellicht ontstond in de 10 de of de 11 de eeuw een nieuw centrum, Mortsel, ten zuiden van een hoeve van deze villa. Lange tijd was dit enkel een kapel die tot 1158 afhankelijk was van de moederkerk te Kontich. Vanaf 1387 was Mortsel een afzonderlijke heerlijkheid in handen van de heren van Cantecroy. Tijdens de troebelen van de tweede helft van de 16 de eeuw en in het eerste kwart van de 17 de eeuw viel dit graafschap echter uiteen. Omwille van de strategische ligging, op een kruispunt van belangrijke toegangswegen naar Antwerpen, werd Mortsel vanaf de 16 de eeuw -en dit tot circa nagenoeg doorlopend getroffen door verwoestingen, plunderingen, troepentransporten en gevechten. Zo was Mortsel in 1585 (de Val van Antwerpen) bijna volledig ontvolkt en platgebrand. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de gemeente zwaar getroffen door een luchtaanval op 5 april 1943 en door V- bommen in Figuur 13. Situering van het projectgebied op een luchtfoto die het bombardement op Mortsel weergeeft. 6 Pagina

33 3.3.2 Fort IV Rond 1850 wordt Antwerpen het brandpunt van de Belgische landsverdediging en tussen 1859 en 1865 verrijst rond de stad een vooruitgeschoven gordel van acht mastodonten van forten, gekend onder de naam Brialmontvesting, verwijzend naar de architect generaal Alexis Henri Brialmont 7. De forten werden gebouwd in een halve ring rond Antwerpen. Het tracé is 18 kilometer lang. De forten werden gemiddeld ongeveer meter van de omwalling gebouwd en liggen meter van elkaar verwijderd. Het gebied tussen de forten en de omwalling heette het Verschanste Kamp, van waaruit het veldleger kon opereren. Tussen de forten en de omwalling werd een militaire weg met gracht aangelegd die de forten met elkaar verbond 8. Fort IV ligt centraal in de gemeente, tussen de Liersesteenweg in het zuiden, de Krijgsbaan in het noorden, de spoorweg Antwerpen-Mechelen- Brussel in het westen en de spoorweg Antwerpen-Hasselt-Charleroi in het noordoosten. In de zuidwestelijke hoek is het gemeentehuis zichtbaar en in de noordoostelijke hoek het kasteel Cantecroy. Het fort betreft een nagenoeg vijfhoekige omwaterde constructie waarvan de omwatering deels gedempt is vanaf flankerende batterijen en dit tot aan de lage batterijen 9. Zoals oorspronkelijk bedoeld is het hoofdfrontgebouw grotendeels onzichtbaar. Voor de bouw van dit fort werd maar liefst 13 miljoen m² aarde verzet Pagina

34 Figuur 14. Postkaart van de brug naar het reduit (1914) Op 6 oktober kwam de Veiligheidsomwalling, bestaande uit onder andere de fortengordel van Brialmont, in de eerste linie te liggen. Voor een betekenisvolle weerstand tegen de oprukkende Duitse eenheden was de uitrusting van deze Veiligheidsomwalling helaas niet aangepast. Noch de betonconstructies waarmee de forten voor het uitbreken van de oorlog nog werden versterkt, noch de pantserkoepels die op verschillende plaatsen werden ingebouwd waren bestand tegen de zware artillerie waarover de Duitsers in 1914 beschikten. Zelfs de schansen die pas in werden opgericht, konden geen wezenlijke weerstand bieden. In de nacht van 7 op 8 oktober werden er zowat overal vijandelijke patrouilles gesignaleerd en waren er talrijke alarmmeldingen. Om middernacht startte tenslotte het bombardement van Antwerpen. Op 8 oktober, op het middaguur, begon het bombardement van de forten 3, 4 en 5 en van de intervals tussen deze forten. Een batterij die opgesteld stond op het terreplein van Fort 4 kreeg hierbij een voltreffer. In de namiddag van 8 oktober besloot de commandant van de vesting Antwerpen de rechter Scheldeoever, waaronder Fort 4, tijdens de nacht van 8 op 9 oktober te ontruimen. Aan zijn lot overgelaten moest Antwerpen op 9 oktober 1914 de rechter Scheldeoever opgeven om op 10 oktober te capituleren.de forten werden door de Duitsers ingenomen en gedurende de verdere Pagina

35 oorlog gebruikt als kazerne en/of als depots 11. De Duitse bezetters gebruikten het fort als depot. Spionageverslagen uit 1943 hebben het over de opslag van vliegtuigbommen en Flak-munitie. Er werd een aantal stenen loodsen opgetrokken en op de wallen van het fort werden veldversterkingen gebouwd. Bij het bombardement van Mortsel op 5 april 1943 vielen ook enkele bommen op Fort 4. De bomtrechter met de ingestorte gewelven in het hoofdfrontgebouw is hiervan het gevolg. Na de bevrijding van Antwerpen werd het fort ook nog twee keer getroffen door een V-bom 12. Figuur 15. Schade binnen het fort na het bombardement 13. Terwijl de andere forten al in de jaren 1970 verkocht werden aan de gemeenten bleef Fort IV tot in 2000 eigendom van Defensie. Het werd gebruikt voor de artillerieschool. Het fort werd gerestaureerd door het Ministerie van Defensie en is momenteel beschermd als monument en erkend als parkgebied. Er is een bezoekerscentrum en de stad Mortsel heeft er een gemeentelijk zwembad gebouwd Pagina

36 3.3.3 Historisch kaartmateriaal Fricx-kaarten (1712) Hierop is een foutieve projectie van het onderzoeksgebied vast te stellen. Door de aanwezigheid van het kasteel Cantecroy en Morsel is het mogelijk het gebied correcter te projecteren zoals weergegeven op onderstaande figuur. Figuur 16. Situering van het projectgebied op de kaart van Fricx Kaart van Ferraris ( ) Op de Ferrariskaart is Fort 4 nog niet opgetekend, vermits het nog niet gebouwd was. Wegen zoals de Liersesteenweg, de Mechelsesteenweg en de Antwerpsestraat kunnen wel duidelijk onderscheiden worden. De bebouwing, eerder verspreid en laag in densiteit, is voornamelijk rond deze wegen geconcentreerd. Het kasteel Cantecroy is al aanwezig. Ter hoogte van het huidige studiegebied valt geen bebouwing waar te nemen. Het bodemgebruik rond 1775 ter hoogte van het huidige zwembad en fort is akker en weiland. Opvallend voor het gebied is de aanwezigheid van vele Pagina

37 dreven. Ten zuiden van het onderzoeksgebied wordt een hoeve weergegeven, het betreft CAI Figuur 17. Situering van het projectgebied op de kaart van Ferraris Atlas der Buurtwegen (1842) De Atlas der Buurtwegen geeft dezelfde informatie weer als de Ferrariskaart, met dat verschil dat de percelering beschreven staat. Het onderzoeksgebied doorsnijdt 2 percelen waarbij 44 het meest noordelijke is en 45 het meest zuidelijke. Pagina

38 Figuur 18. Situering van het projectgebied op de Atlas der Buurtwegen Topografische kaart Vandermaelen ( ) Hoewel het fort nog niet bestond toen de Vandermaelenkaart werd opgesteld, zijn de contouren ervan reeds zichtbaar. Dat deze contouren verwijzen naar de fortengordel staat buiten kijf. Indien de Vandermaelen kaart uitgezoomd wordt, kan men vaststellen dat alle acht reeds weergegeven werden met vermoedelijk een omlijning van het artilleriebereik (zie bijlage voor een uitvergroot uittreksel uit deze kaart). Tevens stelde Vandermaelen een kaart op waarop de contouren van de forten rondom Antwerpen staan aangeduid. Bij het opstellen van zijn topografische kaart moet hij deze informatie erin verwerkt hebben. Pagina

39 Figuur 19. Kaart van Antwerpen van Vandermaelen, opgesteld in De huidige spoorlijn Antwerpen-Mechelen is al aangelegd ten westen van het projectgebied. Het kasteel Cantecroy is nog steeds aanwezig. De bebouwing blijft zich kenmerken door zijn lage densiteit in de omgeving van het onderzoeksgebied en de omgeving van het fort in het algemeen. Deze kaart kent een lichte verschuiving ten opzichte van het onderzoeksgebied aangezien dit binnen of net buiten de contouren van het toekomstig fort dient te liggen. Het wegtracé dat doorheen de zone van het fort loopt, zichtbaar op voorgaande kaarten is gesupprimeerd Pagina

40 Figuur 20. Situering van het projectgebied ten opzichte van Mortsel op de topografische kaart van Vandermaelen Kaart van Popp ( ) Op de Popp kaart staan de perceelscontouren getekend die het fort 4 bepalen waarbij het fort perceelsnummer 24a heeft. Pagina

41 Figuur 21. Situering van het projectgebied op de kaart van Popp Orthofoto, 1971 Deze luchtfoto geeft de situatie weer kort na de bouw van het zwembad. Het betreft hier het huidige zwembad, bijhorend conciërgegebouw ten oosten en in het westen een verhard plein dat in gebruik is als speelplein. De omgeving van het zwembad en het fort kent een intensievere bebouwing. Ten zuidoosten lijkt een weide met speeltuigen voor te komen. Pagina

42 Figuur 22. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Orthofoto, De situatie ter hoogte van het zwembad lijkt nauwelijks veranderd te zijn ten opzichte van de voorgaande foto. Het lijkt er op dat de toegangsweg tot het zwembad reeds in rudimentaire vorm aanwezig was, zij het nog onverhard. Ook hier lijkt ten zuidoosten reeds een speelplein te liggen. Pagina

43 Figuur 23. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Orthofoto, De situatie lijkt hier reeds enige verandering ondergaan te hebben. Een verharde toegangsweg werd aangelegd. Het speelplein ten zuidoosten kent zijn huidige vorm. Het grootste verschil speelt zich af ter hoogte van het conciërgebouw waarbij een haag in noordwestelijke richting lijkt aangelegd te zijn vanaf dit bijgebouw. Ten noordoosten van het zwembad is er een verharde parking aangelegd. Pagina

44 Figuur 24. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Orthofoto De haag beschreven op de vorige foto is hier duidelijk zichtbaar. Ook bevindt er zich een roze loofboom ten noorden van het bijgebouw. De noordelijke zijde van het gebouw vertoont bandensporen afkomstig van wagens waardoor vermoed kan worden dat deze zone intensief bereden werd. Pagina

45 Figuur 25. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Orthofoto 2012 Op deze luchtfoto is de situatie onveranderd gebleven. Deze foto is er bij genomen louter ter illustratie van de situatie een jaar later. Pagina

46 Figuur 26. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Orthofoto 2013 Ten oosten van het onderzoeksgebied is duidelijk te zien dat het conciërgegebouw reeds gesloopt werd, net als de haag die in noordwestelijke richting liep. De roze loofboom lijkt hier eveneens gerooid op de loutere assumptie dat de aanwezige boomstam te klein is om afkomstig te zijn van dezelfde boom. Pagina

47 Figuur 27. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Archeologische situering van het projectgebied Het onderzoeksgebied zelf ligt binnen Fort IV (CAI locatie ). Dit monument werd beschermd en maakt deel uit van de Brialmontgordel rond Antwerpen en dateert uit de 2 e helft van de 19 e eeuw. Het betreft een nagenoeg vijfhoekige omwaterde constructie, omwatering deels gedempt vanaf flankerende batterijen tot lage batterijen. Voor dit monument is een beheersplan opgesteld door het Agentschap Onroerend Erfgoed Pagina

48 Figuur 28. Situering van enkele CAI locaties in de omgeving van het projectgebied. CAI locatie Deze locatie handelt over een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd in Tijdens dit proefsleuvenonderzoek werden 2 afvalkuilen met materiaal daterend uit de Ijzertijd gevonden, evenals enkele grachten en geïsoleerde sporen die niet nader gedateerd werden CAI locatie Aan de hand van de Ferraris- en Popp-kaarten werd op deze locatie een hoeve vastgesteld, Domein Heilige Geest. CAI Locatie Tijdens een veldprospectie uitgevoerd in 1999 kwamen op dit gebied ten noordoosten van het onderzoeksgebied aardwerkscherven uit voornamelijk de volle middleeeuwen en enkele uit de Ijzertijd aan het licht. Pagina

49 CAI locatie Dit betreft het eerder vermelde laatmiddeleeuwse Kasteel Cantecroy. CAI locatie Deze locatie verwijst naar het Groot Vlies', een verdwenen 18 e -eeuwse hoeve, die nog zichtbaar is op de Ferrariskaart, met name aan de overzijde van de Liersesteenweg. CAI Locatie Deze locatie vermeld een bunker uit de tweede wereldoorlog, maar de locatie ervan is niet gekend. Pagina

50 4 Besluit 4.1 Besluit gespecialiseerd publiek Op basis van historische, cartografische, landschappelijke en geologische gegevens werd het projectgebied onderzocht naar potentieel aanwezig cultuurhistorisch erfgoed. Aan de hand van volgende vragen kan een inschatting gemaakt worden van het kennisvermeerderingspotentieel van het onderzoeksgebied. De resultaten van dit bureauonderzoek worden vergeleken met de richtlijnen voorgesteld in het beheersplan. - Wat is de potentiële impact van de geplande werken op het cultuurhistorisch en archeologisch erfgoed? Binnen het onderzoeksgebied wordt de bestaande bebouwing van het zwembad gesloopt om grotendeels binnen de contouren hiervan een nieuw zwembad te realiseren. Hierbij wordt er beperkt buiten de lijnen van de oorspronkelijke bebouwing getreden. In het westen treedt men 10m buiten de grenzen van de huidige bebouwing over een breedte van 30.8m. Hierbij worden eerdere verstoringen aangesneden waaronder het conciërgegebouw, loofboom en een haag die respectievelijk weer gesloopt en gerooid werden zoals op de orthofoto s zichtbaar is. In het noorden bouwt men twee meter buiten de huidige bebouwing over een lengte van 61 meter. Deze zone werd, eveneens vastgesteld aan de hand van luchtfoto s, deels verhard en deels gebruikt als onverharde rijweg. Bijgevolg vindt er een ingreep plaats op 428m² versnipperd binnen het onderzoeksgebied binnen deels verstoorde zones buiten de contouren van het huidige zwembad. - Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het onderzoeksgebied? De bestaande historische en cartografische bronnen schetsen het onderzoeksgebied en de evolutie hiervan heel duidelijk en nauwkeurig. De bouw van het fort, dat plaatsvond in de 2 e helft van de 19 e eeuw, heeft vermoedelijk het bodemarchief grondig verstoord. Daarbij wijzen sonderingsresultaten op de aanwezigheid van een opgehoogde laag van minimum 4m. De archeologische verwachting dient zich bijgevolg te richten naar de occupatie van het Fort vanaf deze periode. Historische bronnen beschrijven een bezetting van het fort tijdens de Eerste Wereldoorlog. Gezien de kortstondige duur van de belegering en het feit dat de ingang zich aan de noordzijde bevindt, is het waarschijnlijk aan te nemen dat ter hoogte van het onderzoeksgebied quasi geen sporen te verwachten zijn uit deze periode. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het fort gebruikt voor de stockage van onder andere munitie waarbij dit opnieuw niet op de projectlocatie zal plaatsgevonden Pagina

51 hebben door zijn ligging buiten de omwalling en de afwezigheid van loodsen of bouwwerken in het algemeen op deze locatie. - Hoe evolueerde het historisch landgebruik van het onderzoeksgebied? Het onderzoeksgebied kenmerkte zich voor de periodes voorafgaand aan de bouw van het fort door een lage densiteit aan bebouwing. Conform artikel dient daarom het historisch landgebruik nader bekeken te worden. Het historisch landgebruik is op historische kaarten te achterhalen aan de hand van de kaart van Ferraris die het onderzoeksgebied weergeeft in een zone bestemd voor akkeren weiland. De oorspronkelijke bodemopbouw leent zich mede daarom goed naar de bewaring van oudere grondsporen. Dit vermoeden wordt gestaafd door de lage erosiegevoeligheid die daar verwacht wordt. - Zijn er archeologische sites met relevante cultuurhistorische waarde gekend op of in de omgeving van het onderzoeksgebied? In de omgeving van het onderzoeksgebied zijn reeds enkele onderzoeken vastgesteld. Deze omvatten een 18 e -eeuwse hoeve ten zuiden, enkele losse vondsten ten noordwesten en een afvalkuil uit de Ijzertijd eveneens ten noordwesten. Ten noorden van het onderzoeksgebied lag het kasteel Cantecroy. - Levert het huidige bronnenmateriaal voldoende informatie op? Indien niet, welke methodiek is het meest wenselijk bij vervolgonderzoek? Het bronnenmateriaal dat geraadpleegd werd tijdens de uitvoering van dit bureauonderzoek heeft aangetoond dat de archeologische verwachting laag is. De bodemopbouw binnen de contouren van het onderzoeksgebied bestaat uit een ophogingspakket dat aangelegd is ten tijde van de aanleg van het 19 e -eeuwse fort en is afkomstig uit de nabijgelegen gracht die men toen gegraven heeft. Dit 4 meter dikke pakket bestaat uit geroerde grond waardoor een interpretatie naar context toe niet meer mogelijk is indien er archeologische vondsten aanwezig zijn. De bodemopbouw van de percelen is reeds grondig verstoord. Dit gebeurde enerzijds bij de aanleg van het huidige zwembad tot op een diepte van 3.6 meter, anderzijds bij de bouw en sloop van het bijgebouw (conciërgewoning) en de recente beplanting die aangebracht dan weer gerooid werd. De geplande ingrepen zullen voornamelijk plaatsvinden binnen deze eerder vermelde verstoring en slechts in het westen en het noorden een nieuwe verstoring veroorzaken. In het westen ligt deze nieuwe verstoring in het, ondertussen gesloopte, conciërgebouw en de vermelde beplanting. Het versnipperde oppervlak aan onverstoorde zones laat daarom geen interpretatie toe van potentiële Pagina

52 archeologische sporen binnen een ruimere context. Daarbij dient opgemerkt te worden dat de geplande ingrepen niet dieper zullen reiken in de bodem dan het ophogingspakket uit de 19 e eeuw. In de Code van Goede Praktijk worden verschillende achtereenvolgende onderzoeksmethodes voorgesteld teneinde de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Deze worden toegelicht in functie van hun kennisvermeerdering ten opzichte van hun kosten. Veldkartering Veldkartering heeft tot doel om relevante archeologische indicatoren te zoeken door middel van een visuele inspectie van het terrein. Deze methode is relatief goedkoop, eist enkele specifieke voorwaarden om dit optimaal kunnen uit te voeren (versgeploegde grond en optimale weersomstandigheden voorafgaand aan het onderzoek). Door de huidige fysieke toestand van het onderzoeksgebied met de aanwezigheid van het bestaande zwembadechter is het onmogelijk om een veldkatering uit te voeren. Geofysisch onderzoek Geofysisch onderzoek biedt mogelijkheden om een zicht te krijgen in de verticale bodemopbouw (GPR) maar heeft als nadeel de hoge kostprijs, de complexe verwerking van de gegevens en het feit dat de verkregen data tevens door bijkomend veldwerk moeten gestaafd worden. Landschappelijk bodemonderzoek Dit type onderzoek heeft tot doel de ontstaansgeschiedenis van de ondergrond en het landschap en de aardkundige opbouw te kennen door middel van boringen en profielputten. Deze methode biedt niet voldoende informatie om een antwoord te bieden op de vraagstelling naar de aanwezigheid van archeologische sporen. Daarboven heeft het bureauonderzoek aan de hand van sonderingen ter hoogte van het terrein in combinatie met boringen uit de omgeving en geologische studies een duidelijke weergave kunnen schetsen van de aardkundige opbouw. Verkennend en waarderend archeologisch booronderzoek Via deze methode worden archeologische sites opgespoord aan de hand van boringen. Deze methode is bijzonder nuttig in het opsporen van een losse vondstenspreiding van lithisch materiaal kenmerkend voor steentijdsites. Het bureauonderzoek kon evenwel niet aantonen dat er een grote Pagina

53 verwachting bestaat naar in situ bewaarde steentijdsites. De reden hiervoor is het lange gebruik van de site als landbouwgebied, waardoor de vraagstelling naar oudere sporen toe zich dient te richten naar het aantreffen van grondsporen. Proefsleuven en proefputten Het doel van proefsleuven en proefputten is uitspraken te doen over de archeologische waarde van de totaliteit van een terrein door een beperkt, maar statistisch representatief deel van dat terrein open te leggen en beperkt op te graven. Op die manier kunnen verantwoorde uitspraken worden gedaan voor de rest van het terrein. Door de hoge graad van versnipperde, recente verstoring zal de kostprijs het kennisvermeerderingspotentieel bij het uitvoeren van deze methode niet kunnen overstijgen. Rekening houdend met het 19 e eeuwse ophogingspakket dienen sleuven en/of putten aangelegd te worden die tot een diepte van minimum 4 meter moeten reiken om sporen voorafgaand aan de bouw van het fort te kunnen bestuderen. Dit brengt enerzijds problemen naar veiligheid toe met zich mee, anderzijds wordt door deze intensieve ingreep de draagkracht van de bodem verstoord. Indien een proefsleuven- proefputtenonderzoek zich zou richten naar de aanwezigheid van restanten na de bouw van het fort, worden deze aangelegd in geroerde grond waardoor oudere archeologische restanten zich in secundaire context zouden bevinden. De combinatie van het lage kennisvermeerderingspotentieel van het onderzoeksgebied en het feit dat de geplande ingrepen zullen plaatsvinden in een reeds grondig verstoorde bodem, zoals beschreven in bovenstaande vaststellingen, laten ADEDE bvba besluiten dat vervolgend (voor)onderzoek niet kan leiden tot kenniswinst. 4.2 Besluit breed publiek Binnen het onderzoeksgebied wordt de sloop van het zwembad gepland met daaropvolgend de bouw van een nieuw zwembad. De inplanting van het nieuwe zwembad volgt grotendeels de footprint van het bestaande en is opgesteld aan de hand van het gemeentelijk RUP inzake Fort IV. In de beheersplannen werden ook richtlijnen opgesteld naar het inschatten en waarderen van archeologische sites binnen het onderzoeksgebied. De resultaten van het bureauonderzoek tonen aan dat de bodemopbouw reeds in de 19 e eeuw grondig verstoord werd door de bouw van het Fort 4. Tijdens de aanleg werd de grond die Pagina

54 voortkwam uit de 50 meter dikke walgracht gebruikt om de buitenrand waarbinnen het onderzoeksgebied ligt op te hogen. De dikte van dit pakket bedraagt 4 meter. Hierdoor werden potentieel archeologische sites die dateren van voor deze periode niet aangesneden bij de bouw van het huidige zwembad. De nieuw veroorzaakte ingrepen zullen eveneens niet tot op deze diepte reiken. De occupatie van het fort tijdens de wereldoorlogen heeft zich niet ter hoogte van het projectgebied geconcentreerd maar eerder ter hoogte van het reduit waardoor hier geen verwachting naar bestaat. Door een combinatie van bovenstaande redenen leidt dit tot de conclusie dat verder onderzoek niet geadviseerd wordt doordat het lage kennisvermeerderingspotentieel de kosten die verder (voor)onderzoek met zich meebrengen niet kunnen verantwoorden. Pagina

55 5 Bibliografie - Bogemans, F. (2005). Legende overzichtskaart Quartairgeologie Vlaanderen, Brussel: Vrije Universiteit Brussel in opdracht van Vlaamse Overheid Dienst Leefmilieu, Natuur en Energie. - Adams, R., Vermeire, S., Jacobs, P., Louwye, S. en Polfliet, T. (2002). Toelichting bij de Quartair geologische Kaart - Kaartblad 15 Antwerpen, Brussel: Vrije Universiteit Brussel in opdracht van Vlaamse Overheid Dienst Natuurlijke Rijkdommen. - Goossens, M. (2012). Studie van de diversiteit van de glauconiethoudende gesilicificeerde zandsteen uit het Onder- en Midden-Eoceen in de regio Fobecq-Gent, Gent: Universiteit van Gent, Faculteit Wetenschappen, Opleiding Master in de Geologie. - Van Ranst, E., Sys C. (2000). Eenduidige legende voor de digitale bodemkaart van Vlaanderen (1:20000), Gent: Laboratorium voor Bodemkunde. - Bayens, L. (1975). Bodemkaart van België - Verklarende tekst bij het Kaartblad Kontich 43E. Centrum van Bodemkartering. Online bronnen: ijke_uitvoeringsplannen/rup_fort_4 Pagina

56 6 Lijst van plannen Plannr. Beschrijving Schaal Wijze vervaardiging Datum aanmaak 0001 Situering van het projectgebied op de topografische kaart 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op GRB 1:1 Digitaal 12/12/ Verstoorde zones 1:1 Digitaal 12/12/ Inplantingsplan bestaande toestand 1:1 Digitaal 12/12/ Inrichtingsplan geplande toestand 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m (detail) 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de tertiair geologische kaart 1: Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de quartair geologische kaart 1: Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de bodemtypekaart 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de potentiële bodemerosiekaart 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de erosiegevoeligheidskaart 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op het bodemgebruiksbestand 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op het gewestplan 1:1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de kaart van Fricx 1: Analoog 12/12/ Situering van het projectgebied op de kaart van Ferraris 1: Analoog 12/12/ Situering van het projectgebied op de Atlas der Buurtwegen 1:3 000 Analoog 12/12/ Situering van het projectgebied op de topografische kaart van Vandermaelen 1: Analoog 12/12/ Situering van het projectgebied op de kaart van Popp 1:5 000 Analoog 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/2016 Pagina

57 0025 Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van het projectgebied op de orthofoto uit :1 Digitaal 12/12/ Situering van enkele CAI locaties in de omgeving van het projectgebied 1:1 Digitaal 12/12/2016 Pagina

58 7 Lijst van figuren Figuur 1. Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m Figuur 2. Situering van het projectgebied op het DHMVII, digitaal terreinmodel 1m (detail) Figuur 3. Hoogteprofielen van het projectgebied Figuur 4. Situering van het projectgebied op de tertiair geologische kaart Figuur 5. Situering van het projectgebied op de quartair geologische kaart Figuur 6. Weerstandsdiagram sondering GEO-62/3563-SI Figuur 7. Weerstandsdiagram sondering GEO-62/3563-SII Figuur 8. Situering van het projectgebied op de bodemtypekaart Figuur 9. Situering van het projectgebied op de potentiële bodemerosiekaart Figuur 10. Situering van het projectgebied op de erosiegevoeligheidskaart Figuur 11. Situering van het projectgebied op het bodemgebruiksbestand Figuur 12. Situering van het projectgebied op het gewestplan Figuur 13. Situering van het projectgebied op een luchtfoto die het bombardement op Mortsel weergeeft Figuur 14. Postkaart van de brug naar het reduit (1914) Figuur 15. Schade binnen het fort na het bombardement Figuur 16. Situering van het projectgebied op de kaart van Fricx Figuur 17. Situering van het projectgebied op de kaart van Ferraris Figuur 18. Situering van het projectgebied op de Atlas der Buurtwegen Figuur 19. Kaart van Antwerpen van Vandermaelen, opgesteld in Figuur 20. Situering van het projectgebied ten opzichte van Mortsel op de topografische kaart van Vandermaelen Figuur 21. Situering van het projectgebied op de kaart van Popp Figuur 22. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 23. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 24. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 25. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 26. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 27. Situering van het projectgebied op de orthofoto, winteropnamen Figuur 28. Situering van enkele CAI locaties in de omgeving van het projectgebied Pagina