Het gebruik van Creative Commons in het culturele en erfgoedveld in Vlaanderen

Transcriptie

1 Het gebruik van Creative Commons in het culturele en erfgoedveld in Vlaanderen Archipel WP3: Juridische uitdagingen van hergebruik in digitale archieven Deliverable 3 (D.3.3) Tom Evens IBBT-MICT

2 INHOUD 1. ALGEMENE INLEIDING DE VRIJE EN OPEN BEWEGINGEN FREE SOFTWARE FOUNDATION OPEN SOURCE INITIATIVE FREE CULTURE MOVEMENT OPEN CONTENT ALLIANCE OPEN ACCESS INITIATIVES RELEVANTIE VOOR DE SECTOR ONDERZOEKSAANPAK STEEKPROEFPOPULATIE ONDERZOEKSRESULTATEN COLLECTIE VAN DE INSTELLINGEN AUTEURSRECHTELIJK BELEID CONDITIES VOOR ONTSLUITING TECHNISCHE KWALITEIT FINALITEIT VAN ONTSLUITING KENNIS EN GEBRUIK OPEN CONTENT LICENTIES KENNIS OPEN CONTENT LICENTIES GEBRUIK OPEN CONTENT LICENTIES MOTIVATIES VOOR ADOPTIE CONCLUSIES BIBLIOGRAFIE APPENDIX: VRAGENLIJST

3 1. ALGEMENE INLEIDING Het auteursrecht vormt een substantiële drempel voor de digitalisering van cultureel erfgoed en de verdere verspreiding en tevens democratisering van digitaal erfgoed (zie Evens & Hauttekeete, 2011). Intellectueel eigendomsrecht stelt culturele en erfgoedinstellingen voor belangrijke uitdagingen in alle procesfases van het informatiebeheer: van de creatie en productie van digitaal erfgoed, over de selectie en aankoop van extern gecreëerd materiaal, tot het voorzien van (online) toegang tot deze digitale materialen. Enkele van deze stappen in het proces van het digitaal informatiebeheer, zoals het veelvuldig reproduceren van een origineel werk en het migreren van een origineel werk naar een recenter technologisch formaat, vereisen het bezit van exclusieve intellectuele eigendomsrechten met inbegrip van het auteursrecht, morele rechten, databaserechten enz. (Besek et al., 2008; Muir, 2006). Voorgaande juridische analyses (vb. Astle & Muir, 2002; Muir, 2004) hebben reeds uitvoerig aangetoond dat in de meeste onderzochte landen het digitaliseren van beschermde werken geen erkende uitzondering vormt onder het auteursrecht (ook al valt reproductie vereist voor bewaring volgens bepaalde specialisten wel onder de uitzonderingsgebieden van de Belgische auteurswet). Enkel een beperkt aantal regelingen, zoals de Digital Millennium Copyright Act in de Verenigde Staten, laten bibliotheken, archieven en bewaarinstellingen toe om digitale kopieën te maken voor bewaring- en beschermingsdoeleinden. Het mag dus duidelijk zijn dat digitaal collectiebeheer (met inbegrip van het kopiëren en wijzigen van informatie) complexe auteursrechtelijke vragen opwerpt. Voor werken waarvoor de auteursrechtelijke beschermingstermijn is verlopen en die dus tot het publieke domein behoren, vormen digitalisering en bewaring vanuit juridisch oogpunt een al bij al simpele procedure. Het kopiëren van beschermde werken is echter in heel wat landen illegaal omdat deze praktijk niet onder de uitzonderingsregels van het auteursrecht valt. In dat geval is de expliciete toestemming van de rechthebbende(n) vereist die moet(en) instemmen met de toegang tot en exploitatie van het digitale werk. Zogenaamde orphan works, van wie de rechten moeilijk te identificeren of lokaliseren vallen, vormen een extra drempel voor digitale bewaring. Indien de rechthebbenden niet getraceerd of gecontacteerd kunnen worden, staan bibliotheken en archieven voor een moeilijke keuze. Omdat het clearen van rechten een tijdsintensief en duur proces is, lijken veel bewaringsinstituten ervoor te opteren auteursrechtelijk beschermde werken niet te digitaliseren of niet beschikbaar te stellen. Zeker in het geval van collectieve werken, gekenmerkt door een hoge complexiteit van rechtseigendom waarbij verschillende coauteurs eveneens bescherming kunnen claimen, worden veel van deze werken niet 3

4 voor digitalisering beschouwd, wat uiteraard de (online) verspreiding en toegankelijkheid belemmert (zie Robrechts & Kerremans, 2009). Omwille van deze redenen wordt gepleit voor een adequaat beheer van digitale rechten (DRM), met aandacht voor het beheer van administratieve metadata (eigendomsrechten en gebruiksvormen) om de auteursrechtelijke status van creatieve werken bij te houden (Coyle, 2005; Muir, 2004). Licentieovereenkomsten tussen rechthebbende(n) en erfgoedinstellingen zoals bibliotheken en archiefinstellingen kunnen eveneens beperkingen voor toegang tot en het gebruik van digitale informatie opwerpen (zogenaamde gebruiksvoorwaarden). Dergelijke overeenkomsten bepalen onder welke voorwaarden welke types content toegankelijk worden gesteld en beperken de toegangspunten om deze informatie te raadplegen. Nieuwe vormen van open content, zoals Creative Commons licenties, werden ontwikkeld om grotere flexibiliteit toe te laten in het gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken en hebben tot doel de toegenomen commercialisering en vermarkting van digitale informatie en cultureel erfgoed in de publieke sfeer tegen te gaan. Open content is de verzamelnaam voor creatief werk dat wordt uitgegeven onder een open licentie, die kopiëren van dat werk en soms zelfs het verspreiden of aanpassen ervan uitdrukkelijk toelaat. Door middel van open content licenties laten rechthebbenden verder gebruik en distributie van creatieve werken onder bepaalde voorwaarden (bijvoorbeeld niet-commerciële doeleinden) toe. Dergelijke licentiemodellen hebben tot doel de geërodeerde fair-use uitzonderingen uit te breiden en een nieuwe balans voor het auteursrecht te creëren in termen van maximale toegang tot creatieve en wetenschappelijke werken. Daardoor faciliteren deze minder restrictieve licenties de opkomst van nieuwe tussenschakels en de ontwikkeling van nieuwe businessmodellen (Carroll, 2006; Garcelon, 2009; Lessig, 2004). Ondanks de enorme opportuniteit voor ruimere toegankelijkheid en openheid van digitale informatie, worden tegelijkertijd luide vragen gesteld bij de economische modellen die aan de grondslag liggen van open access informatie (Cardoso et al., 2007; Muir, 2006). Dergelijke open content licentiemodellen vormen het onderwerp van een onderzoek naar de haalbaarheid van dergelijke modellen voor Vlaanderen, dat zijn neerslag kent in dit rapport. Deze studie kadert binnen het project Archipel, dat wil nagaan hoe een netwerkgerichte aanpak kan bijdragen tot het opzetten van een digitale archiefinfrastructuur in Vlaanderen. Het einddoel is een generiek model van een open data-archief voor de langetermijnbewaring en -ontsluiting van digitale informatie. Daarbij kan het gebruik van open content licenties een belangrijke bijdrage vormen om data en informatie snel en gemakkelijk naar het ontwikkelde e-depot over te dragen. 4

5 2. DE VRIJE EN OPEN BEWEGINGEN Volgens Lessig (2006) valt de levensloop van een creatief werk uiteen in twee delen: one life is the commercial life of the creative work, the second we might call beyond commercial life'. Terwijl het eerste circuit afhankelijk is van de controle van exclusieve rechten door rechthebbenden, leeft het tweede economische circuit bij gratie van niet-exclusieve rechten. Dat culturele werken beide circuits nodig hebben, verduidelijkt Lessig met het belang van zowel boekenwinkels (exclusiviteit) als bibliotheken (niet-exclusiviteit). Dat dit laatste circuit niet noodzakelijk niet-commercieel hoeft te zijn, bewijst Google. Door het aggregeren van auteursrechtelijk beschermde werken (bijvoorbeeld via Google Books) creëert de zoekgigant toegevoegde waarde zonder de (exclusieve) rechten op deze werken te bezitten. Dit nietexclusieve domein wordt bovendien gekenmerkt door een hoge mate van innovatie en creativiteit omdat de afwezigheid van exclusieve eigendomsrechten aanzet tot digitale creativiteit (Groenveld, 2007; Sonvilla-Weiss, 2010). Digitale technologie voorziet immers een centrale plaats voor gebruikers om multimedia te remixen (mashups), classificeren (tagging) en distribueren (P2P), changing freedom to speak into power to speak. Omdat in een digitale omgeving elk gebruik aanleiding geeft tot een kopie en omdat het huidige auteursrechtelijk stelsel voor elke digitale kopie de toestemming van de rechthebbende(n) vereist, wordt geargumenteerd dat deze permissiecultuur de digitale creativiteit belemmert. Volgens Lessig (2006) heeft de evolutie van een opt-in naar een op-out auteursrechtelijk stelsel dramatische gevolgen voor het gebruik en de verspreiding van culturele werken. In een opt-in systeem worden creatieve werken niet automatisch als gemarkeerd; auteursrechtelijke werken dienen met andere woorden voorafgaandelijk geregistreerd te worden. In een opt-out stelsel zijn auteursrechten inherent verbonden aan de creatie van het werk; ontstaat dus automatisch en vergt niet langer registratie. Voor elk verder gebruik van deze werken is dus de toestemming van de rechthebbende(n) vereist. Een logisch gevolg is dat de transactiekosten om deze toestemming te vragen exponentieel gestegen zijn. En aangezien de meeste actoren binnen het niet-exclusieve circuit niet-commercieel zijn en deze de kosten niet op de gebruikers kunnen of willen verhalen, heeft deze kostenverhoging een negatieve impact op de totale productie en verspreiding van mashups, remixes enz. als artefacten en op de digitale creativiteit als praktijk. Verschillende vrije en open bewegingen ijverden vervolgens voor een meer optimale identificatie van content specifiek bedoeld voor innovatie en creativiteit met als ultieme doelstelling een verlaging van de transactiekosten voor het verdere gebruik van deze content. Daartoe was een beter identificatie- 5

6 of labelschema vereist dat gemakkelijk te gebruiken is en te implementeren valt. Het verderop besproken licentiesysteem van Creative Commons vormt hiervan een mooie illustratie. Alle vrije en open bewegingen die verderop (summier) worden besproken, zijn doordrongen van het belang van crowdsourcing (samenvoeging van crowd en outsourcing, zie Howe, 2006). Het concept wordt gebruikt om een recente ontwikkeling aan te duiden waarin organisaties beroep doen op de expertise van een grote groep van vooraf niet gespecificeerde individuen in het kader van innovatiedoeleinden (van informatie, technologie etc.). Surowiecki (2004: xiii) stelt in The Wisdom of the Crowd dat under certain circumstances, groups are remarkably intelligent, and are often smarter than the smartest people in them. In een dergelijk collaboratiemodel dragen individuen bij tot de ontwikkeling en verbetering van een gemeenschappelijk project. Niettemin de concepten crowd wisdom en innovation communities ook al bestonden vóór de opmars van het internet (zie von Hippel, 1988), vormt het internet als laagdrempelig distributieplatform de perfecte technologie om miljoenen verschillende gebruikers en ideeën samen te brengen. Internetencyclopedie Wikipedia vormt daarvan een goed voorbeeld. Het project, in 2001 opgestart, stel zich tot doel de grootste (gratis) internetencyclopedie te worden. De encyclopedie doet beroep op de vrijwillige inzet van vele duizenden medewerkers. Omdat alle teksten door iedereen kunnen worden bekeken en bewerkt, kan foutieve of gedateerde informatie snel worden aangepast. De naam van de encyclopedie verwijst dan ook naar deze immediacy ; wikiwiki betekent immers supersnel in het Hawaïaans (Matthus, 2009). Ook in open source projecten als Linux en Mozilla wordt het publiek direct betrokken bij de ontwikkeling en optimalisatie van een product of dienst. Toch mag crowdsourcing niet worden gelijkgesteld aan de open source beweging. Terwijl bij open source projecten het resultaat terugvloeit naar de gemeenschap, wordt de oplossing bij crowdsourcing eigendom van de betrokken organisatie (veelal een commercieel bedrijf). Als dank wordt wel vaak een compensatie voor de crowd voorzien (Brabham, 2008). 2.1 FREE SOFTWARE FOUNDATION De Free Software Foundation (FSF), opgericht in 1985, had tot doel software met open broncodes te helpen verspreiden zodat deze software gemakkelijk kon worden aangepast door collega-gebruikers en ontwikkelaars in functie van het detecteren van bugs, testen van de veiligheid en verbeteren van de algemene performantie. Vrije software kent dus aan gebruikers bepaalde rechten toe om de broncode van de software te bestuderen, wijzigen, optimaliseren en opnieuw te verspreiden. FSF vormde een antwoord op de opkomst van zogenaamde proprietary 6

7 software waarbij broncodes onzichtbaar bleven voor de gebruiker. In tegenstelling tot deze gepatenteerde software promoot de beweging open broncodes zodat deze kunnen gewijzigd worden. Er wordt verder vereist dat de gewijzigde broncodes vrijelijk worden verspreid zodat deze opnieuw kunnen bewerkt en vernieuwd worden (Fitzgerald & Oi, 2004). Free software heeft dus weinig van doen met prijs (free als gratis), maar met de vrijheid om broncodes en software te wijzigen en opnieuw te verspreiden ( free as in speech, not free as in beer ). Samengevat kent FSF de gebruikers de volgende vrijheden toe (zie Amory et al., 2004): De vrijheid om het programma te gebruiken tot elk doel De vrijheid om de manier waarop het programma werkt te bestuderen en aan te passen aan de eigen behoeften De vrijheid om het programma te verspreiden zodat je andere gebruikers kan helpen De vrijheid om het programma te verbeteren en daarna te verspreiden zodat de gehele gemeenschap er voordeel uit kan halen Om te waarborgen dat deze vrijheden bleven bestaan, kwam Richard M. Stallman (oprichter FSF) met een licentie op de proppen, de GNU General Public License (GPL), die aan de basis ligt van het GNU-project. GNU is een in 1984 gelanceerd project met als doel een volledig vrij besturingssysteem voor computer te maken. Onderdelen van dit besturingssysteem worden vandaag vooral gebruikt in het besturingssysteem Linux en beeldverwerkingsoftware GIMP (GNU Image Manipulation Program). Een andere bekende licentie, GDFL (GNU Free Documentation License), werd speciaal ontwikkeld voor documentatie van software en wordt vandaag door ondermeer Wikipedia gebruikt. Ook de Mozilla Public License (Firefox, Thunderbird etc.) vormt een bekende vrije softwarelicentie. Figuur 1: Voorbeelden van vrije software (Linux, GIMP, Firefox en Thunderbird) 7

8 2.2 OPEN SOURCE INITIATIVE Eind jaren negentig werd de term open source bedacht om het gebruik van vrije software in de bedrijfs- en overheidscontext te stimuleren. Door de sterke nadruk te leggen op de rechten van de gebruikers en het maximaal vrijgeven van de broncode, leefde in de bedrijfswereld de perceptie dat zij geen gebruik konden maken van vrije software. The Open Source Initiative (OSI) stelt zich tot doel het bewustzijn en gebruik van niet-gepatenteerde software te promoten en adviseren vertegenwoordigers van zowel publieke als private sectoren over de economische en strategische voordelen van open source technologieën, licenties en modellen. Open source software zou meer performant zijn en minder bugs bevatten omdat de broncode door talloze programmeurs kan worden gecontroleerd en geoptimaliseerd, zo wordt beweerd. Zo werden bedrijven en overheden gestimuleerd Windows in te ruilen voor Linux, Microsoft Office voor Open Office, Microsoft Outlook voor Mozilla Thunderbird, Internet Explorer voor Mozilla Firefox enz. Sommige open source producten sendmail (mailserver) en Apache (webserver) zijn uitgegroeid tot de wereldwijde marktleider. Figuur 2: Voorbeelden van open source software Net zoals bij vrije software wordt bij open source software de broncode gepubliceerd en vrijelijk beschikbaar gesteld. Daardoor kan elke gebruiker het vrij kopiëren en verder verspreiden zonder 8

9 kosten aan auteursrechten en taksen. De ontwikkeling van de open broncode gebeurt door de gemeenschappelijke samenwerking van zowel individuele programmeurs als grote bedrijven. Open source blijft evenwel niet beperkt tot software maar spreidt zich eveneens uit tot hardware inclusief middleware, manageware en serverware. In de argumentatie voor open source wordt vaak de nadruk gelegd op de praktisch voordelen van het consulteren van de broncode. Omdat de meeste open source software ook vrije software is (en vice versa), zijn de verschillen tussen de FSF en OSI vooral politiek-filosofisch van aard. The fundamental difference between the two movements is in their values, their ways of looking at the world. For the Open Source movement, the issue of whether software should be open source is a practical question, not an ethical one. As one person put it, Open source is a development methodology; free software is a social movement. For the Open Source movement, non-free software is a suboptimal solution. For the Free Software movement, non-free software is a social problem and free software is the solution (Stallman, 2002). Het onderscheid wordt geïllustreerd aan de hand van het DRM-voorbeeld (Digital Rights Management). Terwijl open source ontwikkelaars geen aanstoot nemen aan DRM-software, is de FSF van mening dat DRM-software de vrijheden van de gebruikers aantast. De open source beweging breidde zich later ook uit naar andere maatschappelijke sectoren zoals in de farmaceutische en voedingsindustrie en zou ook de culturele en mediasector beïnvloeden 2.3 FREE CULTURE MOVEMENT De Free Culture Movement (FCM) bouwt verder op de idealen van de FSF met de bedoeling deze principes van vrije software naar het domein van culturele en creatieve werken uit te breiden. De beweging stelt zich tot doel culturele en creatieve werken via het internet onder copyleft (een minder restrictieve licentie dan het normale auteursrecht) te verspreiden. Basis van deze beweging vormt het omvangrijke Free Culture. How big media uses technology and the law to lock down culture and control creativity. Daarin omschrijft godfather Lawrence Lessig wat hij met free culture bedoelt (2004: xiv): A free culture supports and protects creators and innovators. It does this directly by granting intellectual property rights. But it does so indirectly by limiting the reach of those rights, to guarantee that follow-on creators and innovators remain as free as possible from the control of the past. A free culture is not a culture without property, just as a free market is not a market in which everything is free. The opposite of a free culture is a permission culture a 9

10 culture in which creators get to create only with the permission of the powerful, or of creators from the past. Belangrijk daarbij is dus dat een free culture allesbehalve auteursrechtelijke bescherming uitsluit, integendeel zelfs. Free culture ondersteunt en beschermt de maker van een creatief werk maar laat ook alle kansen voor verdere innovatie en verspreiding van het werk. Dit stimuleert personen die het werk onder bepaalde voorwaarden verder willen verspreiden of bewerken. Deze bepaalde voorwaarden worden door de auteur van het werk gekozen. In deze zin verschuift de focus van all rights reserved, waarbij de auteur de volledige controle op de verspreiding en exploitatie van het werk behoudt, naar some rights reserved, waarbij de auteur zelf kan bepalen in welke mate en onder welke voorwaarden het werk aan het publieke domein ter beschikking wordt gesteld. Binnen de schoot van deze Free Culture Movement werden ook open content licenties ontwikkeld, zoals de Creative Commons Licenses, waarop later in dit rapport dieper wordt ingegaan. Dit soort copyleft licenties vormt een antwoord op het snel toenemende aantal copyrighted events in de digitale omgeving. Carroll (2005) omschrijft dergelijke events als any action in the world that entails the exercise of one or more of a copyright owner s exclusive rights to copy, distribute, perform, play or adapt information. Dergelijke copyleft licenties verwijzen naar een nieuwe nood binnen het internetgebeuren, namelijk de auteursrechtelijke status van beschikbare digitale informatie. De verlaging van de transactiekosten om dergelijk materiaal te gebruiken en de aangroeiende pool aan gebruiksvriendelijke informatie moeten ultiem leiden tot het ontstaan van een zogenaamde culturele countercanon, die in tegenstelling tot de sterk auteursrechtelijk beschermde cultuur vrijelijk beschikbaar is. In tegenstelling tot de FSF, die vereist dat aangepaste codes terug naar de gemeenschap terugvloeien, geldt dit niet automatisch voor copyleft licenties zoals Creative Commons. Bij deze laatste is het Share alike -principe maar één van de vier condities (Fitzgerald & Oi, 2004). Figuur 3: Spectrum van auteursrecht ( Culturele werken onder copyleft licenties, waarvoor geldt dat auteurs uitdrukkelijk afzien van de uitoefening van bepaalde auteursrechten, mogen niet worden verward met culturele werken in 10

11 het publieke domein, waarop het auteursrecht niet langer van toepassing is omdat bijvoorbeeld de beschermingstermijnen zijn verlopen. Zoals figuur 4 aantoont, situeert Creative Commons en bij uitbreiding andere open content licenties zich ergens halverwege het spectrum van het auteursrecht. 2.4 OPEN CONTENT ALLIANCE De Open Content Alliance (OCA) werd in oktober 2005 opgestart als tegenreactie op commercieel getinte digitaliseringprojecten zoals Google Books (2004), die (beperkte) controle wensen te houden op historische en culturele werken. OCA vormt een wereldwijde samenwerking tussen bibliotheken en bedrijfssponsors (zoals Microsoft) onder de administratie en supervisie van Internet Archive (IA). De aangesloten bibliotheken maken hun collectie beschikbaar voor scanning waarna de bedrijfspartners financiële middelen voorzien voor de digitalisering van de werken. Grosso modo verloopt de workflow van dit Open Library project analoog met Google Book Search, al claimt OCA meer openheid en transparantie, iets wat door onafhankelijke waarnemers evenwel betwijfeld wordt (Leetaru, 2008). Toch verschilt de werkwijze van OCA op één belangrijk punt met dat van Google Books. OCA digitaliseert de auteursrechtelijke beschermde werken pas nadat het toestemming heeft verkregen van de rechthebbende(n) terwijl Google elk werk digitaliseert omdat het bedrijf het indexeren van werken als fair use exemption beschouwt. Niettemin blijven de beschikbare werken ook bij OCA volledig onder controle van de rechthebbende en wordt er geen gebruik gemaakt van copyleft licenties. 2.5 OPEN ACCESS INITIATIVES De voorbije jaren verschoof het idee van open access (OA) van wetenschappelijke communicatie van niche naar mainstream. Hoewel het idee van open access ook al doorsluimerde in het Gutenberg Project, dat begin jaren 1970 gestart werd om boeken in het publiek domein beschikbaar te stellen, kwam het idee pas met de wereldwijde verspreiding van het internet op de voorgrond. Begin deze eeuw werden de Budapest Open Access Initiative (2002) en de Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities (2003) gelanceerd. Deze evenementen vormen een keerpunt omdat deze een definitie van open access formuleerden en deze ook ingang in de academische wereld lieten vinden. De initiatieven suggereren daarbij twee mogelijkheden: een groene route en een gouden route. De groene route riep onderzoekers op 11

12 om papers in open archieven (repositories) op te laden; de gouden route was om deze te laten publiceren in open access tijdschriften. In beide gevallen pleitten ze voor het verwijderen van elke financiële, technische of legale drempel tussen onderzoeker en geïnteresseerde lezer: Our mission of disseminating knowledge is only half complete if the information is not made widely and readily available to society. De laatste jaren kende de sector van open access tijdschriften een sterke groei en ook talrijke wetenschappelijke uitgevers adopteerden de principes, geheel of gedeeltelijk, en pasten hun businessmodel aan. Door deze evolutie zagen ook andere uitgevers zich genoodzaakt hun (vaak overdreven hoge) abonnementsprijzen aan te passen (Amory et al., 2004; Cardoso et al., 2007). 3. RELEVANTIE VOOR DE SECTOR De culturele erfgoedsector is één van de creatieve sectoren bij uitstek en kent bovendien een sterke aanwezigheid van auteursrechtelijk beschermde werken. Auteursrecht vormt immers een vitale voorwaarde voor de creatieve sector en dient als incentive voor toekomstige investeringen in de productie en distributie van creatieve werken. Culturele en erfgoedinstellingen hoefden zich in het verleden nooit echt veel met auteursrecht in te laten maar in de digitale netwerkmaatschappij is de situatie fundamenteel verschillend. Het internet biedt de sector immers een geschikt platform om cultuur toegankelijk te maken en op ruime schaal te verspreiden. De vrije beschikbaarheid van culturele artefacten op het internet levert echter een spanningsveld op tussen het publieke belang van maximale toegankelijkheid en auteursrechtelijke kwesties (Groenveld, 2007; Hoorn, 2008, 2009). Dit is het geval voor bibliotheken, die vooral een tussenschakel zijn in de distributie van kennis en informatie. Erfgoedinstellingen (i.e. musea, archiefinstellingen, erfgoedbibliotheken en andere collectiebeherende erfgoedorganisaties) beschikken heel vaak niet over de rechten op de werken beheerd in hun collectie; scheppende culturele organisaties zoals toneelgezelschappen of filmproducenten bezitten deze rechten in principe wel. Toch stellen we ook in het geval van de podiumkunsten vast dat de mogelijkheden inzake het online distribueren van auteursrechtelijke werken (video, foto, tekst ) te weinig worden verkend en toegepast. Dat is voor een belangrijk deel te wijten aan het huidige auteursrechtelijke bestel, dat weinig faciliteiten biedt voor dergelijke initiatieven, en aan de halsstarrige houding van sommige collectieve beheersvennootschappen, die hun leden zouden verbieden alternatieve licentiemodellen te hanteren. Het toenemende gebruik van Creative Commons licenties hebben het (her)gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken zonder twijfel versoepeld. Deze licenties zijn speciaal ontwikkeld om de rechthebbende(n) want het initiatief ligt duidelijk bij de originele scheppende 12

13 auteur bij de ontsluiting en verspreiding van originele werken via het internet te ondersteunen. Als gevolg van de veelvuldige toepassing van Creative Commons licenties ontstaat een kettingeffect waardoor de vrije werken op het internet circuleren en de massale verspreiding van deze werken gestimuleerd wordt. Aldus ontstaat er een contractuele uitbreiding van het publieke domein (Hoorn, 2008). Op een dergelijke manier kan de bestaande goudmijn aan foto s, video- en geluidsmaterialen, teksten en andere (meta)data ook via het internet zijn weg naar diverse doelgroepen vinden. Dit sluit uiteraard in de meeste gevallen elke commerciële exploitatie van collecties uit maar impliceert wel dat culturele en erfgoedinstellingen gebruikers in toenemende mate bij hun collectie kunnen betrekken. De relevantie van deze licentiemodellen voor de creatieve sector valt met andere woorden niet te onderschatten (Kapitzke, 2009). Steeds meer treden culturele en erfgoedinstellingen als mediator op in de verspreiding van kennis en cultuur waarbij het gebruik van Creative Commons licenties centraal staat. Dergelijke licenties laten archieven en bibliotheken toe om hun traditionele rol als kennisoverdrager beter te vervullen en hebben de potentie een sharing culture te bewerkstelligen (Carroll, 2005). Onderzoek wijst uit dat wetenschappelijke werken die bewust kiezen voor het open access principe significant vaker geciteerd worden dan gesloten artikels (Gargouri et al., 2010). Gambardella (2010) toont tot slot aan dat het gebruik van Creative Commons ook voordelen biedt voor commerciële organisaties. Op deze manier kunnen zij immers gebruik maken van de intrinsieke motivaties van de online gemeenschap en toch beroep doen op crowdsourcing, crowdfunding etc. De groeiende interesse in Creative Commons vertaalt zich in een stijgend aantal projecten met erfgoedinstellingen die de mogelijkheden en grenzen van het systeem opzoeken. Zo plaatste het Nationaal Archief eind oktober 2008 als eerste Nederlandse erfgoedinstelling een kleine selectie foto s uit zijn historische collectie op Flickr the Commons, de archiefpagina van de populaire fotocommunity Flickr (alleen foto s waarvan de rechten verlopen zijn of waarvan de rechten bij het Nationaal Archief berusten werden beschikbaar gesteld onder Creative Commons licentie). Dit initiatief maakte deel uit van een serie pilootprojecten die binnen het project Beelden voor de Toekomst werd uitgevoerd om te onderzoeken hoe bredere publieksbetrokkenheid bij historische collecties kan gerealiseerd worden om deze te verrijken. Het evaluatierapport (zie Moortgat, 2009) besluit dat de fotowebsite Flickr een uitstekend middel is voor het vergroten van publiekbereik rondom fotocollecties, maar dat de website niet ingezet moet worden ter vervanging van professionele archivarissen bij het inhoudelijk beschrijven. We zijn er ons van bewust dat Creative Commons licenties slechts een beperkte bijdrage leveren aan de problematiek van de auteursrechten in de digitale informatiesamenleving en op 13

14 belangrijke beperkingen stuit. De analyse verderop in dit rapport lijst samen met de mogelijkheden ook de belangrijkste beperkingen op. Zo kunnen instellingen deze licenties enkel aanwenden als ze rechthebbende zijn, wat bij erfgoedinstellingen bijvoorbeeld niet steeds evident is. Ook werd de Free Culture beweging, die ijvert voor de vrije productie en verspreiding van digitale goederen en aan de basis van Creative Commons ligt, recent meermaals onder vuur genomen omwille van de economische rente op digitale artefacten. Gebruikers wenden vrijelijk hun creativiteit aan maar ontvangen geen vergoeding terwijl één of ander bedrijf deze user-generated content kapitaliseert (Pasquinelli, 2008). Het is duidelijk dat vooral intermediaire mastodonten als Google, Apple, YouTube of Facebook al dan niet terecht geviseerd worden. Een andere aanval komt uit de hoek van Andrew Keen, die met zijn boek Cult of the Amateur (2007) de huidige Web 2.0 ontwikkelingen als een gevaar voor de waarden en normen van onze samenleving beschouwt. Grondlegger Lawrence Lessig wordt in één beweging als een intellectuele eigendomscommunist afgedaan (Mueller, 2008). Bovendien heerst vanuit de creatieve sector groot argwaan ten aanzien van open content licenties omdat het voor de auteurs, waarvan het gros bij collectieve beheersvennootschappen zijn aangesloten, zo goed als onmogelijk blijkt om hun werken via deze licenties commercieel te exploiteren. De geldige standaardovereenkomsten voor collectief beheer maken vaak gebruik van een bepaling waardoor het exploitatierecht voor het gehele repertoire van de aangesloten auteur exclusief bij de vennootschap komt te liggen en laten dus geen ruimte voor individueel beheer, zoals Creative Commons licenties. Hierdoor zouden aangesloten leden feitelijk geen werken onder Creative Commons kunnen verspreiden als zij tegelijkertijd auteursrechtelijke vergoedingen voor andere werken wensen te ontvangen. Deze situatie gaat op voor de meeste Europese landen (zie ook Groeneveld, 2007). De in 2007 aangekondigde pilootstudie van de Nederlandse collectieve beheersvennootschap Buma/Stemra met Creative Commons Nederland vormt daarom een interessante onderzoekscase. In deze pilot werd makers van muziekwerken de mogelijkheid geboden om naast commerciële exploitatie ook niet-commerciële exploitatie (voor promotionele doeleinden) via Creative Commons te regelen (zonder dat Buma/Stemra ervoor factureert). Zo kan een lid van Buma/Stemra er voor kiezen om voor niet-commercieel gebruik van bepaalde werken geen vergoeding meer te vragen. Ook kan een tekstschrijver of componist die tot dusver zijn werk enkel onder niet-commerciële Creative Commons uitbracht, ervoor kiezen om lid te worden van de auteursvereniging en zo het innen van vergoedingen voor commercieel gebruik over te dragen aan Buma/Stemra. Dit pilootproject was een wereldprimeur en werd mogelijk gemaakt nadat een reeks aangesloten componisten de behoefte hadden om hun werk voor niet-commerciële 14

15 doeleinden te verspreiden. Evaluatie van het pilootproject maakt duidelijk dat een substantieel deel van de leden vindt dat zij hun werken moeten kunnen promoten (vooral op de eigen website, of op die van het boekingskantoor en de platenfirma) zonder dat hiervoor auteursrechten betaald moeten worden (zie Keller, 2010). Ondanks al deze drempels die een wijde toepassing van Creative Commons licenties bij cultuuren erfgoedinstellingen bemoeilijken, bestaat bij Vlaamse instellingen en artiesten niettemin vraag naar modellen die een ruime en legale verspreiding van collecties toelaten. In een vorige studie, die een eerste meetmoment vormde, wezen we al op het groeiend bewustzijn over en de stijgende adoptie van copyleft licenties binnen het Vlaamse culturele en erfgoedveld (voor erfgoed zie Evens, 2009, voor muziek zie ook Nijsmans, 2008). Met het voorliggende rapport trachten we drie jaar later een nieuwe balans inzake het gebruik van open licenties op te maken. De resultaten van de recente sectorbevraging zullen waar mogelijk vergeleken worden met de resultaten uit het vorige onderzoek. Ook internationaal breidt het onderzoek naar het gebruik van open content licenties zich uit. Zo werd in 2007 een gelijkaardig onderzoek bij Britse erfgoedinstellingen uitgevoerd (zie Hatcher, 2007) waarin gepolst werd naar het bewustzijn, kennis en gebruik van open licenties in het Britse culturele erfgoedveld (musea, bibliotheken, kunstgalerijen, archieven, televisie- en radioproducenten en filmmakers). Op een gerapporteerd totaal van 104 instellingen gaven liefst 59 te kennen Creative Commons te kennen, 10 instellingen pasten de licenties reeds toe terwijl nog eens 12 aangeven plannen hadden om de licenties in de toekomst te gebruiken. Net als een recent Nederlands onderzoek vooral naar de juridische aard van Creative Commons wijst dit op een toegenomen aandacht voor open licenties die culturele en erfgoedinstellingen toelaten hun rol als digitaal curator ten volle te spelen (Hoorn, 2006, 2008). Nu de rechtsgeldigheid van Creative Commons in België recent werd bevestigd, staat niets een wijdverspreide toepassing van deze licenties nog in de weg. Of toch? 15

16 4. ONDERZOEKSAANPAK In dit onderzoeksrapport worden de resultaten van een online survey naar het gebruik van open content licenties binnen het Vlaamse culturele en erfgoedveld besproken. Deze vragenlijst vormt onderdeel van het IWT-PIM project Archipel (zie waarin onder meer een aangepaste open content licentie naar Belgisch recht wordt ontwikkeld. De studie werd ondersteund door de sectororganisaties en kunst- en erfgoedsteunpunten Vlaams Theaterinstituut (VTi), Instituut voor Beeldende, Audiovisuele en Mediakunst (BAM), het Vlaams steunpunt voor Cultureel Erfgoed (FARO), de Vlaamse Verenging voor Bibliotheek, Archief en Documentatie (VVBAD), de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en Overleg Kunstorganisaties (OKO). De bedoeling van deze vragenlijst is een beeld te krijgen van het auteursrechtelijk beleid binnen het culturele en erfgoedveld en enthousiasme voor een Belgische open content licentie. De vragenlijst is als bijlage toegevoegd aan dit rapport. De vragenlijst werd op 17 februari 2011 gelanceerd en bleef online tot 25 maart In de periode plaatsen de betrokken steunpunten een oproep op hun website, werd een oproep in hun nieuwsbrief weergegeven en werden gerichte en persoonlijke uitnodigingen naar culturele en erfgoedorganisaties verstuurd. Medio maart werd eveneens een herinneringsmail gestuurd naar de instellingen die de vragenlijst nog niet hadden ingevuld. In totaal werd de startpagina 497 bekeken en vulden 64 instellingen uit het culturele veld de vragenlijst in (met een gemiddelde invultijd van 8m10s). De data werden eerst gecleand bijvoorbeeld het wissen van dubbele invullingen door verschillende personen uit dezelfde instelling waardoor uiteindelijk 63 cases werden weerhouden. Nadien werden deze data geanalyseerd door middel van het statistisch softwarepakket SPSS. 16

17 5. STEEKPROEFPOPULATIE De vragenlijst werd via mailinglijsten en oproepen op websites opengesteld voor alle instellingen uit het brede culturele en erfgoedveld zoals erfgoedbibliotheken, archiefinstellingen, musea, kunstencentra, podiumkunstenorganisaties, muziekensembles, etc. In totaal namen 63 instellingen deel aan het onderzoek waarbij hoofdzakelijk kunstencentra, podiumkunstorganisaties en archiefinstellingen (elk ongeveer 15%, zie Figuur 4). 6% 16% Kunstencentrum of werkplaats Kunstorganisatie podiumkunst 19% Kunstorganisatie muziek 16% Concertorganisatie/muziekclub Museum 8% Archiefinstelling 6% 14% 10% 3% 2% Bibliotheek Erfgoedcel of -organisatie Andere Onbekend Figuur 4: Steekproefpopulatie, volgens type organisatie (N: 63) Het oorspronkelijke opzet om de steekproef in te delen in meerdere categorieën bleek onhaalbaar wegens de te beperkte steekproefomvang. Daardoor waren we genoodzaakt een tweedeling (op het snijpunt scheppen vs. bewaren ) te hanteren met enerzijds kunstorganisaties (kunstencentra, kunsteducatieve organisaties, beeldende kunst, audiovisuele kunst, podiumkunst, muziek, ) en anderzijds erfgoedinstellingen (erfgoedcellen, archiefinstellingen, bibliotheken, musea, ). Deze classificatie geeft een al bij al evenwichtige verdeling van beide types organisaties weer met in totaal 24 kunstorganisaties (38,1%) en 33 erfgoedinstellingen (52,4%). 4 organisaties verkozen de vragenlijst anoniem in te vullen en konden dus niet worden toegewezen aan een bepaalde categorie, nog 2 andere konden strictu sensu niet bij één bepaalde categorie onderverdeeld worden (zie Tabel 1). 17

18 Tabel 1: Steekproefpopulatie, volgens categorie (N: 63) Frequentie Percentage Kunstorganisatie 24 38,1 Erfgoedinstelling 33 52,4 Andere 2 3,2 Onbekend 4 6,3 Totaal Deze verdeling laat gezien de beperkte steekproef niet toe om veralgemenende uitspraken te doen over het culturele en erfgoedveld in Vlaanderen en levert geen representatief beeld van de interesse in en het gebruik van open content licenties bij de onderzochte populatie. Toch stellen de resultaten ons in staat enkele exploratieve inzichten te verwerven over de problematiek en een indicatie te geven van de kennis en het gebruik van deze licenties. Omdat we eveneens over de gegevens van de eerste meting beschikken, zullen de resultaten met de bevindingen uit de eerste sectorbevraging (uit 2008) worden vergeleken. Zodoende kunnen we conclusies trekken naar een eventuele evolutie inzake de interesse en het gebruik van open content licenties. 18

19 6. ONDERZOEKSRESULTATEN Dit deel van het rapport gaat in op de resultaten van de vragenlijst. We volgen daarbij in grote mate de structuur van de vragenlijst. Achtereenvolgens wordt de collectie van de instellingen, het auteursrechtelijk beleid, condities voor het ontsluiten van digitale cultuurartefacten, kennis en gebruik van open content licenties, motivaties voor (non-)adoptie etc. besproken COLLECTIE VAN DE INSTELLINGEN Met behulp van open content licenties kunnen de collecties van culturele en erfgoedinstellingen gemakkelijker hun weg naar het internet vinden. Doelstelling daarbij is maximale toegankelijkheid en het delen tussen instellingen en gebruikers te faciliteren. Om deze collecties beter te leren kennen, vroegen we de instellingen welke types materialen in welke mate toegankelijk zijn via het internet. Indien de organisatie nog geen materialen heeft ontsloten, werd gevraagd aan te geven of de instelling al dan niet plannen heeft om de materiaaltypes te ontsluiten. In het uiterste geval vormt een bepaald materiaaltype geen onderdeel van de collectie van de instelling. De instellingen werden gevraagd de stand van zaken inzake ontsluiting voor elk van de volgende materiaaltypes aan te duiden: Afbeeldingen (foto s, postkaarten, affiches, ) Geluid (muziek, opnames, gesproken woord, ) Video (film, trailers, captaties, ) Tekst (manuscripten, persknipsels, boeken, tijdschriften, ) Databanken (collectie van gerelateerde informatie) Metadata (formele en inhoudelijke metadata, rechteninformatie, trefwoorden, ) Figuur 5 laat de antwoorden voor de volledige onderzoekspopulatie zien. Daaruit blijkt duidelijk dat ruim 80% van de instellingen afbeeldingen via het internet (hetzij via de eigen website of via aggregators zoals Europeana) aanbieden. Meer dan 60% van de bevraagde instellingen biedt ook tekst aan, een kwart beweert eveneens plannen te hebben om in de toekomst teksten aan te bieden. Daarnaast blijken ook databanken (53,6%) en metadata (52,7%) het goed te doen. Volgens de resultaten mogen we in toekomst een nog grotere verspreiding van deze types verwachten. Video (49,1%) en geluid (41,5%) bengelen ietwat achteraan, al tonen de resultaten dat ongeveer één op vier bevraagde instellingen plannen heeft om deze materiaaltypes te ontsluiten. 19

20 Metadata Databanken Tekst Video Geluid Afbeeldingen 0% 20% 40% 60% 80% 100% Reeds ontsloten Geen plannen voor ontsluiting Plannen voor ontsluiting Niet in collectie Figuur 5: Ontsluiting van de collectie, volgens materiaaltype Metadata Databanken Tekst Video Geluid Afbeeldingen Erfgoedinstelling Kunstorganisatie Figuur 6: Ontsluiting van de collectie, volgens categorie Het lijkt ons eveneens interessant sectorale verschillen in de steekproef te identificeren. In het verleden bleek al dat zowel erfgoedinstellingen als kunstorganisaties massaal afbeeldingen via het internet aanbieden. Geluid- en videobestanden werden vooral aangeboden door organisaties uit het kunstenveld terwijl erfgoedinstellingen zich onderscheidden in het aanbieden van databanken en metadata. Ook tekst werd relatief vaker door erfgoedinstellingen beschikbaar gesteld. Uit de bovenstaande Figuur 6 blijkt duidelijk dat de meeste van deze eerdere bevindingen bevestigd kunnen worden. Terwijl kunstorganisaties vooral verantwoordelijk zijn voor de verspreiding van 20

21 geluid- en videobestanden, zetten erfgoedinstellingen in op databanken en metadata. Enigszins verschillend is dat kunstorganisaties relatief gezien meer teksten zijn gaan aanbieden dan erfgoedinstellingen in de recente jaren. Indien we de vergelijking maken met de resultaten van de nulmeting uit 2008, zien we nog meer verschillen opduiken (Figuur 7). Algemeen gesteld kunnen we uit de resultaten besluiten dat het aanbod van digitale cultuurartefacten aanzienlijk verruimd is in vergelijking met de situatie in Hoofdzakelijk de beschikbaarheid van metadata (+19,4%), databanken (+16,6%) en tekst (+19,9%) is gevoelig verbeterd; het aanbod van video (+7,1%) en geluid (+10,6%) is in minder sterke mate geëvolueerd. Tot slot bieden meer instellingen afbeeldingen (+5,4%) aan. Steeds meer instellingen begeven zich op het internet en stellen (delen van) hun collectie ter beschikking aan diverse types van gebruikers (onderzoekers, journalisten, ). We zullen in een latere fase van het rapport onderzoeken of en in welke mate deze toegenomen toegankelijkheid samenhangt met een eventuele toename in de adoptie van open content licenties. Metadata Databanken Tekst Video Geluid Afbeeldingen 0% 20% 40% 60% 80% 100% Figuur 7: Evolutie ( ) ontsluiting van de collectie, volgens materiaaltype 6.2. AUTEURSRECHTELIJK BELEID De conclusie dat steeds meer instellingen overgaan tot het ontsluiten van materialen uit hun erfgoedcollecties, impliceert evenwel niet noodzakelijk dat deze materialen rechtmatig online worden verspreid. In het verleden bleek immers dat auteurs- en exploitatierechten een belangrijke drempel vormen voor het beschikbaar stellen van (delen van de) collecties, en dat sommige organisaties overgingen tot het online plaatsen van erfgoedmaterialen ook al hadden zij daar niet 21

22 de toestemming van de rechthebbende toe verworven. Om die reden werd bij de instellingen gepeild of en op welke manier zij de toestemming hadden verkregen om de ontsloten materialen via het internet aan het publiek beschikbaar te stellen (meerdere antwoorden waren mogelijk). Niet nodig, enkel publiek domein Niet nodig, uitsluitend metadata Ja, rechtstreeks van de auteur Ja, van de erfgenamen Ja, via beheersvennootschap Neen, verwijderd bij klacht 0% 20% 40% 60% 80% 100% Steekproef Erfgoedinstelling Kunstorganisatie Figuur 8: Toestemming voor publicatie (N: 61) De resultaten (zie Figuur 8) suggereren dat het merendeel van de bevraagde instellingen (72,1%) de formele toestemming aan de auteur of de titularis van naburig recht vraagt vooraleer erfgoed- en culturele materialen via het internet te ontsluiten. Deze evolutie tekent zich sterker af bij kunstorganisaties (91,3%) dan bij erfgoedinstellingen (65,6%). Opvallend is wel dat slechts in beperkte mate de toestemming van de collectieve beheersvennootschap (4,9%) en de erfgenamen (11,5%) wordt gevraagd. Zo n 28% van de bevraagde instellingen hanteert een trial and error methode. Deze aanpak houdt in dat erfgoedmaterialen online worden geplaatst zonder formele toestemming (vaak omdat men de originele rechthebbenden niet meer kan identificeren) maar worden verwijderd als de rechthebbende of beheersvennootschap een klacht indient. Deze praktijk wordt vooral bij erfgoedinstellingen (40,6%) toegepast, en in minder mate bij kunstorganisaties (17,4%). Erfgoedinstellingen (53,1%) blijken vaker dan kunstorganisaties (26,1%) uitsluitend werken waarvan de auteursrechtelijke beschermingstermijn is verlopen (en dus tot het publieke domein behoren) te publiceren. Deze werken vereisten met andere woorden geen formele toestemming. Tot slot stelt een kwart van de erfgoedinstellingen dat ze uitsluitend metadata beschikbaar stelt (waarvoor geen toestemming vereist is) en niet overgaat tot de publicatie van de digitaal versie zelf. 22

23 6.3. CONDITIES VOOR ONTSLUITING In de vragenlijst werd ook gepolst naar de attitude van de instellingen ten aanzien van enkele toekomstscenario s voor het aanbieden van culturele en erfgoedmaterialen. Deze vragen werden ingegeven door eerdere bevindingen als zouden open content licenties die vaak geroemd worden voor hun flexibiliteit en daarom een oplossing zouden bieden voor het starre auteursrecht dat al te vaak de online verspreiding van digitale cultuur en erfgoed belemmert zelf te weinig flexibel zijn. De bedoeling van deze vragen is te polsen naar de condities voor toekomstige gebruikshandelingen die de instellingen wenselijk en/of haalbaar achten. Specifiek wordt ingegaan op de technische kwaliteit van het aangeboden materiaal en de finaliteit van de gebruikshandeling. Allereerst werd gevraagd welke onderstaande gebruikshandelingen de instellingen wenselijk (redenerend vanuit de doelstellingen en middelen van de organisatie) dan wel haalbaar (rekening houdend met de wensen van de rechthebbenden en de stand van de wetgeving) achten. Indien de gebruikshandelingen van het digitale cultuur- en erfgoedartefacten noch wenselijk noch haalbaar bleken voor het aangeboden materiaal, konden instellingen ook niet van toepassing aanduiden. Weergeven en raadplegen Opzoeken en doorzoeken Contextualiseren en becommentariëren Elektronisch bewaren voor eigen gebruik Afprinten Doorsturen en verspreiden Wijzigen en bewerken Niet van toepassing Haalbaar Wenselijk Figuur 9: Condities voor ontsluiting In termen van wenselijkheid wordt vastgesteld dat de bevraagde instellingen de aangeduide gebruikshandelingen redelijk wenselijk vinden (Figuur 9). De instellingen blijken weinig probleem te hebben met het weergeven en raadplegen van de digitale versie, opzoeken en doorzoeken van de digitale versie en het afprinten van de digitale versie. Ook het contextualiseren, doorsturen en 23

24 elektronisch bewaren (downloaden) van deze digitale versies levert weinig tot geen problemen. Slechts een kwart van de bevraagde instellingen blijkt ook voorstander van het wijzigen en bewerken van de materialen. Deze gebruikshandelingen werden zonder uitzondering als minder wenselijk en haalbaar beoordeeld. Samengevat blijkt er dus een draagvlak te bestaan voor gebruikshandelingen die verder gaan dan diegene die het traditionele auteursrecht toestaat. Hoewel instellingen slechts gematigd voor het bewerken van materialen zijn, blijkt het raadplegen, contextualiseren en verder verspreiden van de digitale werken tot op bepaalde mate wenselijk en haalbaar TECHNISCHE KWALITEIT De meerderheid van de bevraagde instellingen (68,9%) meent dat de technische kwaliteit van het aangeboden materiaal een doorslaggevende factor moet zijn bij het bepalen van de gebruiksmogelijkheden. De instellingen zijn met andere woorden voorstander van minder beperkingen op de verspreiding van materialen met een lage resolutie (voldoende om een impressie van het werk te verkrijgen) dan bij materialen met een hoge resolutie (hoogstaande technische kwaliteit). Deze voorkeur is iets meer uitgesproken bij erfgoedinstellingen (71,9%) dan kunstorganisaties (65,2%). Dit opent perspectieven voor het gebruik van open content licenties zoals we later zullen zien. De voorkeur van de bevraagde instellingen om materialen met een lage resolutie op een minder restrictieve wijze aan de gebruiker aan te bieden dan materialen met een hoge resolutie geldt niet voor alle gebruiksmogelijkheden. Figuur 10 laat de scores voor elk van de gebruiksmogelijkheden zien, onderverdeeld tussen kunstorganisaties en erfgoedinstellingen. Daarbij valt op dat de sector het minst gewonnen is voor het wijzigen en bewerken van materialen, ook al worden deze in lage resolutie aangeboden. Eén op twee bevraagde instellingen wil minder voorwaarden opleggen bij het doorsturen en verspreiden, en het afprinten van materialen met een lage resolutie. Deze resultaten ondersteunen eerdere bevindingen als zou er een sectoraal draagvlak bestaan voor gebruikshandelingen die verder gaan dan deze die het traditionele auteursrecht toestaat. Toch moet hierbij vermeld worden dat de meeste van deze gebruiksmogelijkheden weinig innovatief zijn en enkel gelden indien het gaat om materiaal met een lage resolutie. 24

25 Weergeven en raadplegen Opzoeken en doorzoeken Contextualiseren en becommentariëren Elektronisch bewaren voor eigen gebruik Afprinten Doorsturen en verspreiden Wijzigen en bewerken Steekproef Erfgoedinstelling Kunstorganisatie Figuur 10: Condities voor ontsluiting: technische kwaliteit (N: 33) FINALITEIT VAN ONTSLUITING 90% van de bevraagde instellingen is van oordeel dat de finaliteit van de ontsluiting van het aangeboden materiaal een doorslaggevende rol dient te spelen bij het bepalen van de gebruiksmogelijkheden. De instellingen zijn met andere woorden voorstander van minder beperkingen op de verspreiding van materialen voor niet-commercieel gebruik (vb. in scholen, voor onderzoek etc.) dan voor commerciële doeleinden. Deze voorkeur is iets meer uitgesproken bij erfgoedinstellingen (96,6%) dan bij kunstorganisaties (87%). Ook deze bevindingen zijn relevant om het gebruik van open content licenties in het culturele en erfgoedveld te stimuleren. In grote lijnen zijn de resultaten voor het aanbieden van materialen voor niet-commercieel gebruik gelijkaardig aan de voorwaarden voor het aanbieden van materialen met lage resolutie. Ook hier zien we dat de sector geen absolute voorstander is van het wijzigen en bewerken van bestaande werken, maar wel van een aantal andere gebruiksmogelijkheden. Zo vormt het raadplegen en opzoeken nauwelijks een probleem, en kant meer dan de helft van de bevraagde instellingen zich niet tegen het contextualiseren, verspreiden, afdrukken en zelfs verspreiden van materialen voor niet-commercieel gebruik. Uit Figuur 11 blijkt dus dat er opnieuw een sectoraal draagvlak bestaat voor minder restrictieve gebruiksmogelijkheden indien het gaat om materialen gebruikt binnen een niet-commerciële omgeving zoals onderwijs en onderzoek. 25

26 Weergeven en raadplegen Opzoeken en doorzoeken Contextualiseren en becommentariëren Elektronisch bewaren voor eigen gebruik Afprinten Doorsturen en verspreiden Wijzigen en bewerken Steekproef Erfgoedinstelling Kunstorganisatie Figuur 11: Condities voor ontsluiting: finaliteit ontsluiting (N: 47) 6.4. KENNIS EN GEBRUIK OPEN CONTENT LICENTIES KENNIS OPEN CONTENT LICENTIES Creative Commons BBC Creative Archive License European Union Public License (EUPL) Open Content License (OCL) Open Game License Open Music License Open Publication License (OPL) Design Science License (DSL) Free Culture License Free Art License GNU General Public License (GPL) GNU Free Document License (GFDL) Geen van bovenstaande Figuur 12: Kennis open content licenties (N: 58) 26

27 Kennis vormt een belangrijke voorwaarde voor het gebruik van open content licenties. Om die reden werd bij de instellingen gepolst naar welke bestaande concepten en licenties hen enigszins vertrouwd in de oren klonken en tenminste bij naam kenden. De instellingen konden meerdere antwoorden aanduiden. Uit Figuur 12 blijkt dat Creative Commons liefst bij 45 van de 58 instellingen een belletje doet rinkelen; de helft van de bevraagde instellingen kent het begrip maar niet noodzakelijk diens inhoud open content licentie. 1 Ook de GNU varianten stammend uit de Free Software Foundation blijken relatief goed bekend. In totaal gaven slechts 11 instellingen te kennen geen enkele van deze begrippen te kennen. Dat betekent dat slechts 1 op 6 bevraagde instellingen niet vertrouwd is met minstens één van de belangrijkste open content licentieschema s of met het begrip open content in het algemeen. We dienen er wel bij te vermelden dat deze vraag feitelijk peilde naar het bewustzijn van de respondenten. De cijfers kunnen dus niet zomaar geëxtrapoleerd worden naar het niveau van de instellingen waarin deze respondenten actief zijn. Toch geven de resultaten een relatieve indicatie van het bewustzijn van deze concepten bij de verantwoordelijke personen binnen de bevraagde instellingen GEBRUIK OPEN CONTENT LICENTIES Ongeveer 54% van de ondervraagde instellingen zegt het gebruik van Creative Commons voor het digitaal ontsluiten van materialen al in overweging te hebben genomen (zie Figuur 13). Deze intentie is meer uitgesproken bij erfgoedinstellingen (58,1%) dan bij kunstorganisaties (50%). Dit is beduidend hoger dan in 2008, toen slechts 29,2% van de bevraagde instellingen antwoordde het gebruik van open content licenties in overweging te nemen. Ook toen bleek die intentie sterker te zijn bij erfgoedinstellingen (34,5%) dan bij kunstorganisaties (25,6%). In totaal maken 19 instellingen uit onze steekproef gebruik van open content licenties, goed voor 28,8% van de bevraagde populatie. Hoewel het verschil één instelling eerder klein is, maken kunstorganisaties (29,2%) iets vaker dan erfgoedinstellingen (25,8%) gebruik van open content licenties. Deze cijfers liggen zowel in absolute als relatieve termen iets hoger dan de nulmeting uit Toen bleek slechts 25,6% van de bevraagde instellingen gebruik te maken van open content licenties, en namen erfgoedinstellingen (25,6%) de bovenhand op de kunstorganisaties (20,9%). Gezien de kleine verschillen tussen beide categorieën (telkens één instelling) mogen we evenwel besluiten dat kunst- en erfgoedinstellingen in toenemende mate open content 1 We dienen er wel bij te vermelden dat de begrippen open content licentie en Creative Commons werden vermeld in de openingstekst van de vragenlijst. Eventueel kan dit de resultaten enigszins beïnvloed hebben. 27

28 licenties gebruiken (lichte stijging vergeleken met 2008) en dat beide deelsectoren er ongeveer in gelijke mate gebruik van maken. 54,2 Overwogen 50 58,1 28,8 Gebruik 25,8 29,2 Steekproef Erfgoedinstelling Kunstorganisatie Figuur 13: Gebruik open content licenties (N: 59) 0 tot 3 maanden tot 12 maanden tot 2 jaar 2 Langer dan 2 jaar 5 4 Kunstorganisatie Erfgoedinstelling Figuur 14: Termijn gebruik open content licenties (N: 15) De meeste van de bevraagde instellingen die aanduiden open content licenties te gebruiken doen dit al gedurende enkele jaren. Ruim meer dan de helft van deze instellingen zegt deze open content licenties al langer dan 2 jaar te gebruiken; slechts bij enkele instellingen is dit een recent fenomeen (zie Figuur 14). Deze bevindingen zijn in overstemming met de resultaten van de vorige 28

29 bevraging, waarbij we vaststelden dat de toepassing nog maar van recente datum was. Uit Figuur 15 blijkt inderdaad dat 19 instellingen gebruik maken van (één van de varianten van) de Creative Commons licenties. Volgens de resultaten zijn de CC-BY-NC (Naamsvermelding & Geen commercieel gebruik) en de CC-BY-NC-SA (Naamsvermelding & Geen commercieel gebruik & Gelijk delen) de meest gebruikte licenties (elk 10 keer). Volgens deze licenties mag een werk enkel gewijzigd en verspreid worden op voorwaarde dat de auteur wordt vermeld, het werk geen commercieel doel dient en het werk onder een zelfde licentie verder verspreid wordt. De analyse suggereert dat culturele en erfgoedinstellingen een uitzondering wensen te maken indien het werk voor niet-commerciële doeleinden wordt gebruikt. Uit de resultaten blijkt voorts dat vier instellingen een eigen aangepast versie van Creative Commons hanteren. CC-BY 7 CC-BY-NC 10 CC-BY-NC-ND 6 CC-BY-NC-SA 10 CC-BY-ND CC-BY-SA 1 2 Eigen versie 4 Geen van bovenstaande 40 Figuur 15: Types open content licenties (N: 59) MOTIVATIES VOOR ADOPTIE Figuur 16 toont een overzicht van de voordelen die volgens de instellingen die ze reeds gebruiken verbonden zijn aan het gebruik van Creative Commons licenties. Daaruit moet blijken dat de bevraagde instellingen meerdere voordelen opsommen zoals flexibiliteit, het internationale karakter, de administratieve eenvoud en de mogelijkheid om snelle toegang tot creatieve werken te voorzien. De directe link tussen object en licentie vinden de instellingen het minst overtuigende voordeel om tot het gebruik van Creative Commons over te gaan. Soortgelijk werd ook naar de mogelijke nadelen of tekortkomingen van de licenties gepolst. De instellingen indiceren de onzekere wettelijke status en het gebrek aan medewerking vanwege de 29

30 beheersvennootschappen als belangrijkste drempels, evenals de vaststelling dat de toestemming van de auteur(s) of rechthebbende(n) vereist blijft. Ook de complexe terminologie en het vage taalgebruik worden als hinderlijk ervaren voor het verdere gebruik van de licenties. Het gebrek aan onderscheid voor technische kwaliteit (zie materiaal in lage en hoge resolutie) en het gebrek aan onderscheid tussen downloaden en streamen van content worden niet als nadeel beschouwd. Flexibiliteit voor de rechtenhouder Flexibiliteit voor de eindgebruiker Leesvriendelijk (icoontjes) Administratieve eenvoud Internationale karakter Wettelijke erkenning Makkelijke toegang tot creatief werk Virale verspreiding van creatief werk Directe link tussen object en licentie Figuur 16: Voordelen Creative Commons (N: 14) Geen controle over verspreiding Technische kwaliteit Downloaden en streamen/embedden 1 2 Onzekerheid wettelijke status Verlenen van licentie is onherroepelijk Beheersvennootschappen Toestemming blijft vereist Ondermijnt integriteit Complexe terminologie Vaag taalgebruik 2 3 Figuur 17: Nadelen Creative Commons (N: 11) Bij de instellingen die vandaag geen gebruik (meer) maken van open content licenties leeft de perceptie dat dit soort licenties niet zaligmakend is omwille van feit dat de toestemming van de 30