Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten

Transcriptie

1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres: Schuitendiep 88-8 (achterhuis van Damsterdiep 14), Groningen Status: voorbeschermd Gemeentelijk Monument Periode: 5 maart 2008 Onderzocht door: J.A. van der Hoeve, T. Tel en H. Wierts Auteur: J.A. van der Hoeve Datum: 27 maart 2010 Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieurafwerkingen verborgen zitten. Van dit pand was geen bouwdossier beschikbaar bij de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve/ Gemeente Groningen 1

2 SITUERING/ STRUCTUUR Schuitendiep 88-8 is het achterhuis van het pand Damsterdiep 14, bestaande uit twee haaks op elkaar aansluitende tweelaags gebouwen met een zadeldak. Het pakhuis grenst aan de Grote Gang en deze gang komt uit op het Schuitendiep. De huisnummering in dit deel van de Grote Gang is gekoppeld aan het Schuitendiep, hoewel het pakhuis daar niet aan ligt. De hoofdvleugel ligt achter de panden Damsterdiep 14 en 16, evenwijdig aan de Grote Gang en het Damsterdiep. Niet alleen bestaan er verbindingen met Damsterdiep 14, maar ook wordt het gebouw ontsloten door middel van de stegen tussen de panden Damsterdiep 14 en 16 en tussen Damsterdiep 16 en 18. Haaks op deze hoofdvleugel ligt een dwarsvleugel, die zich presenteert als een pakhuis aan de Grote Gang. Aan de Grote Gang bevond vanouds aaneengesloten bebouwing, bestaande uit bedrijven, pakhuizen en eenlaagswoningen. Het pakhuis Schuitendiep 88-8 werd geflankeerd door eenlaagswoningen. Enkele van deze woningen zijn gesloopt om een binnenplaats naast het bedrijfs- en pakhuiscomplex Grote Gang 88-8 te maken. De voorgevels van deze woningen fungeren als tuinmuur, nadat de vensters en deuren zijn dichtgezet. Het bedrijfs- en pakhuiscomplex Schuitendiep 88-8 ligt in het bouwblok dat wordt omsloten door de Grote Gang (begrenzing aan de noordzijde), de Vosgang (oostzijde), Damsterdiep (zuidzijde) en Schuitendiep (oostzijde) b 72-b 72-b 74-a 74-a a 78-a B 10-e 7 12-a Pluimerstraat b 19 26d 24/2 26c De Snor 2t/m4 2t/m a 47-a a 86-a 1-a t/m88/ a 94-a /4 86/1 88/ / Kleine Gang Grote Gang 2-c 88/9 88/5-88/6a 88/8 14 Vosgang 16-a 20/3 26-b 26-b 28-b a 10-b 12-a 22-b 24t/m24/1 18 Soniusgang 28-b Damsterdiep Damste 17-b 19 BOUWGESCHIEDENIS De bouwgeschiedenis van het pand Schuitendiep 88-8 valt zeer moeilijk te achterhalen, omdat er in de constructie en afwerking weinig aanwijzingen voor een concrete datering aanwezig zijn. Het beste houvast bieden de vogelvluchtplattegrond van Haubois (1643) en de kadastrale minuut (circa 1830), mede vanwege de hoge betrouwbaarheid van deze kaarten op het niveau van de individuele bebouwing. Op de vogelvluchtplattegrond van Groningen door Egbert Haubois staat achter het pand Damsterdiep 14 en 16 een tweelaags achterhuis getekend, waarvan het zadeldak evenwijdig aan het Damsterdiep en de grote Gang ligt. Vermoedelijk is dit de voorganger van de hoofdvleugel van Grote Gang Aan de Grote Gang staat een rij eenlaagswoningen, vermoedelijk steeds twee aan twee gekoppeld. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 2

3 Detail van de vogelvluchtplattegrond van E. Haubois (1643). Omcirkeld zijn de panden Damsterdiep 14 en 16, waarachter de hoofdvleugel van Grote Gang Aan de Grote Gang staan eenlaagswoningen met een zadeldak. Bij de verkenning ter plaatse zijn nergens duidelijke aanwijzingen voor een 17de-eeuwse datering gevonden. De oudst dateerbare onderdelen zijn de vensters en deur in de noordgevel; deze stammen uit de late 18de eeuw. Deze kozijnen lijken in bestaand metselwerk te zijn ingevoegd, wat betekent dat het gebouw in elk geval van oudere datum moet zijn (18de eeuw of ouder). Op slechts één plaats viel het metselwerk van de hoofdvleugel te meten, namelijk ter plaatse van de aansluiting van de jongere dwarsvleugel. Op grond van het baksteenformaat lijkt een datering in de 18de eeuw waarschijnlijker dan de 17de eeuw. 1 Ook de kapconstructie heeft een 18de-eeuws karakter, afgezien van de versterkingen voor een vlieringvloer (langskoppelplaten en kreupele stijlen). Verder kan worden geconcludeerd dat de reeds genoemde 18de-eeuwse vensters en deur ouder moeten zijn dan de dwarsvleugel, want de oostgevel hiervan sluit aan op een van de stijlen van de deur. Deze vensters en deur wijzen overigens op een gedeeltelijk gebruik van de begane grond van de hoofdvleugel als woning of kantoor. Mogelijk is hiervoor een deel van de balklaag verhoogd. In het metselwerk 1 Het baksteenformaat bedraagt 23-23½ x 11-11½ x 4-4½ cm, bij een tienlagenmaat van 50½-51 cm. Dit baksteenformaat valt niet te goed te vergelijken met eerder opgemeten baksteenformaten. Op basis van de steendikte lijkt een datering in de 18de eeuw het meest waarschijnlijk. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 3

4 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen, bouwhistorische verkenning Schuitendiep 88-8 van de noordgevel zijn boven de vensters en deur namelijk sporen van dichtzettingen te zien, waaruit geconcludeerd kan worden dat de vensters aanvankelijk hoger waren. Detail van de kadastrale minuut uit omstreeks Volgend ijkpunt is de kadastrale minuut van circa Op deze kaart heeft het gebouw zijn huidige T-vormige plattegrond, bestaande uit de hoofdvleugel achter de panden Damsterdiep 14 en 16 en de dwarsvleugel aan de Grote Gang. Deze dwarsvleugel staat in een aaneengesloten rij bebouwing. Op basis van de verkenning kan worden geconcludeerd dat de dwarsvleugel jonger is dan de hoofdvleugel. Ter plaatse van de aansluiting van de dwarsvleugel valt namelijk metselwerk te zien, dat behoort bij een buitengevel. Ook zijn hier dichtgemetselde vensters aangetroffen. Deze dwarsvleugel valt redelijk goed te dateren, zowel op basis van de architectuur van de voorgevel (aan de Grote Gang) als het metselwerk. Beide wijzen op een datering in de vroege 19de eeuw. Opmerkelijk is overigens het verschil in kwaliteit van uitvoering van het metselwerk van de zijgevels (afgesmeerd halfsteenswerk) en de voorgevel (schoon metselwerk in kruisverband). De sporenkap van de dwarsvleugel heeft een (vroeg) 19de-eeuws karakter. De ondersteuningconstructie met langskoppelplaten en kreupele stijlen houdt verband met de aanwezigheid van een vlieringvloer. Deze vlieringvloer moet origineel zijn, gelet op de indeling van de voorgevel met hijsdeuren op zowel zolder- als vlieringniveau. Ook de kapconstructie van de hoofdvleugel heeft in deze periode of enige tijd later in de 19de eeuw een vlieringvloer gekregen, waarvoor een soortgelijke ondersteuningsconstructie met kreupele stijlen langskoppelplaten is aangebracht. In deze kap zijn deze voorzieningen secondair. In de 20ste eeuw hebben diverse aanpassingen plaatsgevonden. Noemenswaard zijn de herstellingen na een plaatselijke brand omstreeks 1930, gedeeltelijke vernieuwingen van de constructies en het beschieten van de kap en de vernieuwing van de dakdekking omstreeks Een deel van de eerste verdieping van de hoofdvleugel heeft in de jaren zeventig een woonfunctie gekregen, waarvoor onder meer twee nieuwe vensters in de noordgevel en één venster in de westgevel zijn geplaatst. BESCHRIJVING HOOFDVLEUGEL gevels en dak De noordgevel is een langgerekte langsgevel, voorzien van een dunne kalklaag. Ter plaatse van de aansluiting van de dwarsvleugel valt te zien dat de gevel oorspronkelijk was uitgevoerd in schoon metselwerk. Dit metselwerk heeft een 18de-eeuwse karakteristiek.2 Het westelijk deel van deze gevel is zichtbaar vanaf de binnenplaats. Op de begane grond bevinden zich twee vensters en twee houten deurkozijnen, waarvan één met een bovenlicht. Het (linker) deurkozijn met bovenlicht heeft een sierlijk gedetailleerd kalf, dat een 18de-eeuwse datering doet vermoeden. De deur is vernieuwd. Beide vensters lijken te zijn verlaagd, want de zone erboven is afgesmeerd met cementpleisterwerk. Hogere 2 zie noot 1. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 4

5 vensters zijn alleen mogelijk als de balklaag van de eerste verdieping zich op een hoger niveau bevond. Hiervoor zijn vooralsnog geen aanwijzingen gevonden. Indien dit het geval is geweest, moet de balklaag naderhand weer zijn verlaagd. Dit moet uiterlijk in de jaren zeventig van de 20ste eeuw zijn gebeurd, toen op de eerste verdieping woonruimten zijn ingericht. Deze vensters bevatten bovenlichten met brede middenroeden, waaronder stolpramen (linker venster) en een dichte plaat (rechter venster). Op de middenroede van het bovenlicht van het rechtervenster zijn werveltjes zichtbaar. Boven het rechter deurkozijn bevindt zich ook een zone met cementpleisterwerk. Ook dit kozijn lijkt te zijn ingekort. Opvallend is verder de zandstenen drempel (18de eeuw?). De deur is van betrekkelijk recente datum. Op de verdieping bevinden zich twee vensters met ongedeelde ramen, die gezien de uitvoering in hardhout van recente datum zijn. Het derde venster bevat een 19de-eeuws zesruitraam. De ankers markeren de plaats van de balklagen voor de vloeren van de eerste verdieping en zolder. De deur in de noordgevel met sierlijk geprofileerd kalf. De westelijke kopgevel is nauwelijks zichtbaar. Herkenbaar zijn de uitvoering in schoon metselwerk, een verticale bouwnaad vlak naast de hoek en de aftekening van een geveltop. Deze aftekening hoort bij een gesloopt zadeldak van een achterhuisje achter Damsterdiep 12. Verder zijn een hardhouten venster (eerste verdieping), een dichtgezet zolderraam (afgesmeerd met cementpleisterwerk) en een origineel vlieringvenstertje zichtbaar. De overige gevels gaan geheel schuil achter belendingen. Alleen op het kopeinde van de steeg tussen Damsterdiep 16 en 18 is de gevel zichtbaar. Deze hoek van het gebouw is teruggelegd, waardoor een soort uitsparing in de plattegronden is ontstaan. Hier in deze uitsparing bevinden zich op drie niveaus (hijs)deuren voor het in- en uitladen van goederen. Het zadeldak wordt gedekt met oranjerode opnieuw verbeterde Hollandse pannen. plattegronden De begane grond van de hoofdvleugel vertoont geen bijzonderheden. Ook de (enkelvoudige) balklaag is niet herkenbaar, aangezien deze schuil gaat achter verlaagde plafonds. Wel is duidelijk dat er in de lengte van het gebouw een secondaire onderslagconstructie is toegevoegd, bestaande uit stalen kolommen en liggers. Vooralsnog valt dus niet te controleren of er een deel van de vloer (tijdelijk) is verhoogd ten behoeve van de vensters in de noordgevel. Ter plaatse van de entree in de steeg tussen Damsterdiep 16 en 18 bevindt zich een rechthoekige sparing in het gebouw, die zich in het interieur manifesteert als een portaaltje. Een deur geeft toegang tot het gebouw. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 5

6 De eerste verdieping is verdeeld in een bedrijfsgedeelte (oostzijde) en woonruimten (westzijde). De woonruimten zijn omstreeks 1970 ingericht. Mogelijk heeft men bij die gelegenheid de vloerbalklaag verlaagd tot het oorspronkelijke niveau, hetgeen ten koste ging van de (18de-eeuwse) vensters en deur in de noordgevel. Er is sprake van een enkelvoudige balklaag van 13 balkvakken, bestaande uit forse naaldhouten balken van circa x cm. Tegen de beide kopgevels zijn strijkbalken herkenbaar. Tussen het vierde en zesde vak vanuit het oosten zijn twee nieuwe balken (23 x 7 cm) herkenbaar, vermoedelijk aangebracht na een binnenbrand. Rondom zijn namelijk brandsporen herkenbaar. Noemenswaard is nog de rechthoekige uitsparing van de noordwestelijke hoek, ter plaatse van de aansluiting van de steeg tussen de panden Damsterdiep 16 en 18. Een hijsdeur geeft hier toegang tot het gebouw. Midden in de zuidgevel bevindt zich een grote hijsopening, bestaande uit een rechthoekig houten kozijn met duimen voor hijsdeuren. Tegen de westelijke kopgevel is een rookkanaal zichtbaar. De kapconstructie bestaat uit sporenparen met dubbele hanenbalken, bestaande uit rond en gekantrecht naaldhout. De sporen sluiten in de nok op elkaar aan door middel van halfhoutsverbindingen. De kap heeft lage borstweringen. Deze constructie is waarschijnlijk nog 18de-eeuws. In de 19de eeuw heeft men versterkingen aangebracht voor een vlieringvloer, bestaande uit langskoppelplaten (in de hoek tussen de onderste hanenbalken en de sporen), geschoord door middel van kreupele stijlen. Deze kreupele stijlen zijn met blokkeels verbonden met de muurplaten (op de lage borstweringen). De vlieringvloer wordt nog extra ondersteund door een onderslagconstructie, geplaatst in de lengte van het gebouw. Bij een recente renovatie is de vlieringvloer verwijderd. De noordwesthoek van de kap vertoont een rechthoekige sparing, die verband houdt met de plaatsing van een hijsluik in de steeg tussen de panden Damsterdiep 16 en 18. Midden op de zolder bevindt zich een betonnen vloer, waarnaast een schoorsteen die wordt versleept naar de nok. Dit is een restant van een bedrijfsfunctie. Ook de schoorsteen tegen de westelijke kopgevel hoort bij een bedrijfsfunctie. BESCHRIJVING DWARSVLEUGEL De gevel van de dwarsvleugel aan de Grote Gang. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 6

7 gevels en dak De belangrijkste gevel van de dwarsvleugel ligt aan de Grote Gang. Dit is een hoge tweelaags puntgevel, waarvan de randen zijn afgedekt door windveren. Deze gevel is uitgevoerd in schoon metselwerk van rode handvormbaksteen, gemetseld in kruisverband. De indeling met hijsdeuren en rondboogvensters verraadt de functie van het gebouw als pakhuis. De begane grond is voorzien van een cementpleisterlaag om de aanpassingen ten behoeve van de brede garagedeur te verhullen. Op de oude indeling van de begane grond wijst alleen een bouwspoor van een smal venster aan de rechterzijde, voorzien van een zandstenen latei. Op de eerste verdieping, zolder en vliering bevinden brede hijsdeuropeningen, bestaande uit houten kozijnen met opgeklampte deuren. De deuren zijn recent vernieuwd. Alleen boven het kozijn op de eerste verdieping valt een halfsteens rollaag te zien. De strook metselwerk tussen de deuren op de zolder en vliering is voorzien van een strook pleisterwerk, wellicht een herstelling. Boven de hijsdeuren van de vliering is geen rollaag aanwezig. Op de eerste verdieping en zolder worden de hijsdeuropeningen geflankeerd door rondboogvensters van verschillend formaat, ingevuld met gehamerd glas. Van de zijgevels is alleen de rechterzijgevel zichtbaar (de westgevel). Dit is een tweelaags langsgevel, deels voorzien van een pleisterlaag (begane grond) en een dunne raaplaag (verdieping). De raaplaag is sleets, zodat het onderliggende halfsteens metselwerk valt te herkennen. Op de begane grond bevinden zich twee brede vierdelige vensters met vast glas, die uit de 20ste eeuw stammen. De beide kleine vensters met onderdorpels en lateien kunnen origineel zijn, afgezien van de invulling met vast glas (20ste eeuw). Ankers markeren de plaats van de (vernieuwde) balklaag boven de begane grond en de oude balklaag boven de eerste verdieping. De ankers van de balklaag boven de eerste verdieping hebben een bijzondere constructie, aangezien gebruik is gemaakt van spieën. Het zadeldak wordt gedekt met oranjerode opnieuw verbeterde Hollandse pannen. plattegronden De begane grond is gemoderniseerd in de 20ste eeuw, waarbij ook de balklaag is vernieuwd. Deze ruimte wordt in twee traveeën verdeeld door middel van een stalen onderslagbalk (KRUPP NP 20), die is opgelegd in de penanten tegen de beide langsgevels. Elk van beide traveeën heeft een enkelvoudige balklaag, echter met verschillende tussenafstanden tussen de balken. De wanden zijn gepleisterd. In de voorgevel bevindt zich een garagedeur. Tussen deze dwarsvleugel en de hoofdvleugel bevindt zich een brede doorgang, voorzien van een stalen latei (HOESCH NP 22). Ook de eerste verdieping heeft enkelvoudige naaldhouten balklaag (rondhout), die de ruimte overspant van de voorgevel naar de achtergevel. Halverwege wordt deze balklaag ondersteund door een zware onderslagbalk (rondhout). Vermoedelijk is deze constructie origineel, hoewel de vloerdelen zijn vernieuwd. Tussen deze dwarsveugel en de hoofdvleugel bevindt zich een smalle doorgang. voorzien van een eikenhouten latei. Ter weerszijden van deze doorgang valt nog een deel van de noordgevel van de hoofdvleugel te zien, uitgevoerd in schoon metselwerk. De doorgang wordt geflankeerd door twee originele vensters. De bovenbeëindiging van deze vensters gaat schuil achter een strook pleisterwerk. De zijgevels zijn gepleisterd. De kapconstructie van de dwarsvleugel is sterk verwant aan die van de hoofdvleugel, echter met dien verstande dat hier de vlieringvloer en de versterkingen van de onderste hanenbalk origineel zijn. De constructie bestaat uit sporenparen met dubbele hanenbalken, deels uitgevoerd in rondhout en deels uit gekantrecht hout. Ook zijn er nog hergebruikte sporen en hanenbalken herkenbaar. De sporen sluiten in de nok koud op elkaar aan (genageld). Het merendeel van de verdere aansluitingen bestaat uit vernagelde halfhoutsverbindingen. De onderste hanenbalken worden ondersteund door middel van langskoppelbalken (ter plaatse van de aansluiting van deze hanenbalk op de sporen) en kreupele stijlen. Deze kreupele stijlen zijn afgeschoord naar de onderste hanenbalken. Tussen elk sporenpaar bevindt zich een tussenbalk, opgelegd op de langskoppelbalken. De constructie van hanenbalken en tussenbalken vormde van origine de drager van de vlieringvloer. Vlak naast de voorgevel is nog een klein gedeelte van deze vlieringvloer nog aanwezig, bestaande uit delen met dubbele messing en delen met bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 7

8 dubbele groef. Dit deel van de vlieringvloer is behouden gebleven, omdat hier nog een origineel, vroeg-19de-eeuws hijsrad aanwezig is. Ook deze kap heeft een lage borstwering, De kapconstructie op de aansluiting van de hoofdvleugel op de dwarsvleugel. BESCHRIJVING MUUR De binnenplaats naast het pand Grote gang 88-8 wordt afgesloten door een bakstenen muur, waarin zeer veel bouwsporen zichtbaar zijn. Het linkerdeel van de muur hoort bij een eenlaagswoning, waarvan de beide vensters (links en midden) en de deur (rechts) zijn dichtgemetseld. Het metselwerk van deze voorgevel is regelmatig, inclusief de hoekverbanden van de vensters en deur. Wel valt op dat de voegdikte relatief groot is, zodat datering erg lastig is. 3 De dichtzettingen van de vensters en deur hebben een verschillende karakteristiek, maar een verschil in datering ligt niet voor de hand. De dichtzetting van het rechtervenster heeft een tienlagenmaat van 63-64½ cm, die van de deur 71 cm (onderste deel) en 58 cm (bovenste deel). Het verschil in dichtzetting van de deur kan erop wijzen dat deze aanvankelijk werd verbouwd tot een venster. De rechterhoek van de gevel is vervangen door een strook afwijkend metselwerk, geflankeerd door twee verticale bouwnaden. 4 Verder is er aan de bovenzijde van de muur een strook metselwerk vernieuwd, vermoedelijk gelijktijdig met het aanbrengen van een band van grindbeton. Het rechterdeel van de muur valt moeilijk te interpreteren, vanwege de vele aanpassingen. Vermoedelijk is echter ook hier sprake van een woonhuisgevel. Van dit muurwerk is de bovenste strook metselwerk vernieuwd, vermoedelijk gelijktijdig met het aanbrengen van een band van grindbeton. In de muur zijn vier verticale zones met verschillend metselwerk te herkennen, zonder dat er sprake lijkt van deuren of vensters. De linker zone van deze muur bestaat uit regelmatig metselwerk, waarvan de linkerzijde op het linkerdeel van de muur aansluit met een hoekverband (tienlagenmaat: 68 cm). Daarboven is echter een invulling of herstelling zichtbaar in bleekrode steen (tienlagenmaat: 61½ cm). De 3 Het baksteenformaat bedraagt 21½-22 x 9½-10½ x 5-5½ cm, bij een tienlagenmaat van 62½ cm. Op basis van de maatvoering is geen eenduidige datering te geven. Meest in aanmerking komt een 18de-eeuwse datering. 4 De tienlagenmaat bedraagt 62½ cm. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 8

9 volgende strook metselwerk is ingekast in de voorgaande (tienlagenmaat: 68½ cm). De rechterzijde van dit metselwerk vertoont sporen van hakwerk. De derde zone metselwerk heeft het karakter van een invulling (tienlagenmaat: 83 cm). Geheel rechts is een strook metselwerk zichtbaar, dat zonder twijfel uit de 17de eeuw stamt (tienlagenmaat: 81 cm). Opvallend zijn de zorgvuldige afwerking van de baksteen met rode specie en het voegwerk met een dagstreep. Een pleisterband markeert de linkerpenant van de poort. De muur naast het pakhuis aan de Grote Gang. WAARDESTELLING Het bedrijfs- en pakhuiscomplex Schuitendiep 88-8 heeft hoge monumentwaarden als beeldbepalend en herkenbaar voorbeeld van de historische bedrijfsbebouwing in het gebied achter het Damsterdiep en Schuitendiep. Kenmerkend voor dit gebied is de zeer dichte verkaveling met voor- en achterhuizen met bijbehorende bijgebouwen aan de stegen en sloppen, de hoge bebouwingsdichtheid en de afwisseling van bedrijven, pakhuizen en (eenlaags) arbeiderswoningen. Het pakhuiscomplex Grote Gang 88-8 dateert in zijn huidige opzet voornamelijk uit de 18de en vroege 19de eeuw, maar heeft een oudere voorganger. Op de midden-17de-eeuwse kaart van Haubois staat op dezelfde plaats reeds een achterhuis achter de panden Damsterdiep 14 en 16. De bouwmassa van het bedrijfs- en pakhuiscomplex is gaaf bewaard gebleven, bestaande uit twee haaks op elkaar aansluitende tweelaags gebouwen met zadeldak. De dwarsvleugel heeft aan de Grote Gang een kenmerkende pakhuisgevel met hijsdeuren en kleine rondboogvensters (vroege 19de eeuw). Ook de geslotenheid van de overige gevels past bij deze functie. De functie van de hoofdvleugel is minder eenduidig afleesbaar, maar gelet op de constructie wordt een gecombineerde bedrijfs- en pakhuisfunctie vermoed. De zolders fungeerden als pakhuis, zoals onder meer kan worden opgemaakt uit de versterking van de vlieringconstructie. Tijdelijk was een deel van het complex in gebruik als woning, zo blijkt uit de secondair geplaatste vensters. Deze vensters en deuren stammen uit de 18de eeuw en hebben hoge monumentwaarden. Ook omstreeks 1970 is een deel van het gebouw ingericht als woning. De nieuw geplaatste hardhouten vensters, indeling en afwerking hebben indifferente monumentwaarden. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 9

10 De constructie bestaat uit enkelvoudige balklagen met onderslagbalken. Ook deze opzet heeft hoge monumentwaarden, want dit is zeer kenmerkend voor bedrijfs- en pakhuisfuncties met zware lasten. Vernieuwingen zijn uitgevoerd in de geest van de bestaande constructie en bedrijfsfunctie. Ook de sporenkappen van rondhout en gekantrecht hout hebben hoge monumentwaarden. Bijzonder zijn de door middel van langskoppelbalken en kreupele stijlen versterkte hanenbalken, die dienen als dragers voor de vlieringvloeren (extra opslagcapaciteit). Bij de 18de-eeuwse constructie van de hoofdvleugel is deze verstevigingsconstructie in de 19de eeuw toegevoegd, bij de 19de-eeuwse constructie van de dwarsvleugel is deze versteviging origineel. Ten behoeve van de vlieringvloer zijn hier ook tussenbalken aanwezig. Op de vliering van de dwarsvleugel is nog een origineel hijsrad aanwezig. Ook dit element heeft hoge monumentwaarden, aangezien dit hoort bij de oorspronkelijke opzet en het functioneren van het pakhuis. De overige voorzieningen in de vorm van betonplaten, rookkanalen etc hebben indifferente monumentwaarden, aangezien het restanten zonder duidelijke context zijn. Van de muur aan de Grote Gang heeft het linkerdeel hoge monumentwaarden, aangezien hierin de contour en opzet van een 18de-eeuwse (eenlaags) arbeiderswoning valt af te lezen. Dit sluit aan bij een van de kenmerken voor het stegengebied achter het Damsterdiep en Schuitendiep, namelijk de afwisseling van bedrijven en (eenlaags) arbeiderswoningen. Het rechterdeel van de muur heeft indifferente monumentwaarden, aangezien de veel aanpassingen en herstellingen de leesbaarheid van de oorspronkelijke opzet geminimaliseerd hebben. AANBEVELINGEN Bij eventuele verbouwingen verdient het aanbeveling om de constructie nader te documenteren. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 10