Geestesoog 09. vragen aan

Transcriptie

1 Geestesoog 09 #3 Signalering Inspirerende internationale samenwerking Interview Martin Stokhof: Niet langer uitsluitend naar onszelf kijken Expliciet Uw planning bij doorlopende indiening in Vrije Competitie 5 vragen aan Anne-Marie Korte Hoogleraar Religie en Gender aan de Universiteit Utrecht en lid van het Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen sinds 1 februari Welke bijdrage wilt u leveren in het gebiedsbestuur? Het is goed dat het belang en het nut van de geesteswetenschappen nu meer in de belangstelling staan. Daarnaast breek ik graag een lans voor de niet-nuttige betekenis van de geesteswetenschappen, voor het aandeel dat ze leveren in zingeving, oriëntatie, verbeeldingskracht en levenslust. Verder vind ik het van groot belang om de lijnen tussen wetenschapsbeleid en onderzoekers op de werkvloer kort en open te houden. De inbreng van vrouwen en allochtonen daarbij heeft mijn bijzondere aandacht en ik denk dat daar nog veel te verbeteren valt. Wat zijn de uitdagingen in het toekomstig theologisch onderzoek? Ontkerkelijking, migratie en nieuwe religies hebben de religieuze kaart van Nederland drastisch veranderd en het is cruciaal dat klassiek theologisch onderzoek voorbij de oratio pro domo komt. Ik pleit voor een programma dat de actuele polarisatie rond religie onder de loep neemt, dat kritisch ingaat op de stellige oordelen over goede en foute religie die het publieke debat domineren, en dat ook onderzoek doet naar de concepties en veronderstellingen over wat we op dit moment religieus en seculier noemen. Bent u religieus? Toen ik onlangs publiekelijk een positief antwoord gaf op deze vraag, merkte een Amerikaanse collega die zelf islamitisch is op dat ze nog niet eerder een Nederlandse hoogleraar dit openlijk had horen zeggen. Religieus zijn, of in ieder geval daarvoor uitkomen, is voor veel Nederlandse academici kennelijk een afschrikwekkend testimonium paupertatis. Welke boeken heeft u vaak herlezen? Auteurs op mijn vakgebied waar ik steeds weer naar terugkeer zijn de godsdienstfilosoof Paul Ricoeur en de politieke filosofe Judith Butler. Ze laten zien hoe het klassieke gedachtegoed van de theologie en de filosofie de actualiteit haarscherp kan belichten. Wat kijkt u graag op televisie? Ik heb erg genoten van series met Peter Owen Jones zoals Extreme Pilgrim en Around the World in 80 Faiths, een geslaagde en soms ook hilarische combinatie van eigentijdse verslaggeving en persoonlijke confrontatie met religie. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

2 Colofon Inhoud Vijf vragen aan 1 Signalering 3 Interview 6 Expliciet 8 Focus 9 Programma s 10 Open competities 12 Toekenningen 12 Etalage 18 Deadlines 20 Agenda 20 Geestesoog is het kwartaalblad van NWO-Geesteswetenschappen. Naast achtergrond artikelen over onderzoek, onderzoekers en onderzoeksbeleid staan in Geestesoog berichten uit programma s en open competities en een overzicht van toekenningen. Nieuws over rondes en deadlines wordt ook verspreid via de elektronische nieuwsbrief G_PS. De redactie staat open voor reacties van lezers. Reacties kunnen gestuurd worden aan geestesoog@nwo.nl. U kunt zich kosteloos abonneren op Geestesoog door een te sturen aan geestesoog@nwo.nl. Aan de inhoud van dit blad kunnen geen rechten worden ontleend. Uitgave NWO-Geesteswetenschappen Redactie Céline Bovy Tekst Signalering Erica Renckens Vormgeving Sam Gobin, Leiden Fotografie Harmen de Jong (p.1, 6), William Hoogteyling / HH (p.3) Druk Drukkerij Groen, Leiden ISSN De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft tot taak kwaliteit en vernieuwing van de Nederlandse wetenschap te bevorderen. Zij doet dit door het financieren van excellent wetenschappelijk onderzoek via acht wetenschapsgebieden. Het NWO-gebied Geesteswetenschappen financiert en stimuleert onderzoek op het gebied van: geschiedenis, kunst geschiedenis, archeologie, taal, spraak en logica, literatuurwetenschap, theologie, filosofie, film-, muziek- en theater wetenschap. 2 Geestesoog 2009 #3

3 Signalering Inspirerende internationale samenwerking Binnen het onderzoeksprogramma Taalverwerving & Meertaligheid zijn vorig jaar drie internationale projecten van start gegaan. Vrijdag 10 juli jl. presenteerden deze projecten hun onderzoeksopzet en hun eerste, voorlopige resultaten tijdens het 7th International Symposium on Bilingualism in Utrecht. Hoewel de internationale samenwerking niet altijd even makkelijk tot stand kwam, zijn alle betrokkenen enthousiast over de nieuwe mogelijkheden die het blijkt te bieden. Samenwerking over de landsgrenzen levert altijd iets op. De start van het programma Taalverwerving & Meertaligheid was bijzonder, aldus Professor Wiecher Zwanenburg, voorzitter van de programmacommissie. De voorbereidingscommissie, onder leiding van professor Jan Hulsteijn, zette een belangrijke stap door onderwerpen en onderzoekers samen te brengen in een breder perspectief dan tot dan toe was geschapen. Daarna was het beleid van de commissie er op gericht om te komen tot een ruimere internationale voortzetting van het programma. Naast het streven naar internationale postdocprojecten heeft de commissie daartoe veel energie geïnvesteerd in het ontwerpen van een ambitieus Eurocoresprogramma, wat helaas niet is gehonoreerd. Ook heeft een verkenning plaats gevonden onder mogelijke Geestesoog 2009 #3 3

4 Signalering Inspirerende internationale samenwerking maatschappelijke investeerders, waarbij veel belangstelling kon worden vastgesteld voor de problematiek, maar weinig voor de sponsoring van onderzoek ernaar. Het is waarschijnlijk dat de stap naar een nieuw samenhangend perspectief op de problematiek aan de volgende generatie is, waarin genoeg competentie en belangstelling aanwezig is. Internationale projecten Naast vier Nederlandse projecten werden in de zomer van 2008 drie internationale postdocprojecten gefinancierd. Voorwaarde voor financiering was samenwerking met Duitse of Britse universiteiten. De internationale postdocprojecten zijn een inspirerend voorbeeld omdat ze nauwere internationale samenwerking in kleine groepen te zien geven voor specifieke onderwerpen, aldus Zwanenburg. Zo werken onderzoekers van het Meertens Instituut onder leiding van Leonie Cornips met wetenschappers van de Universiteit van Edinburgh aan een onderzoek naar vroege tweetaligheid bij kinderen. Zij proberen antwoord te geven op de vraag wat de optimale leeftijd is voor tweedetaalverwerving. Of speelt de hoeveelheid taalaanbod ook een rol? De onderzoekers vergelijken de taalvaardigheden van kinderen die vanaf de geboorte tweetalig zijn opgevoed, kinderen die vóór hun vierde levensjaar een tweede taal leerden en kinderen die ná hun vierde levensjaar een tweede taal leerden. De Nederlandse onderzoekers richten zich op Engelse kinderen met het Nederlands als tweede taal en de Britse bekijken Engelse kinderen die Grieks leren. In een ander internationaal project werkt het team van Elma Blom (UvA) samen met wetenschappers van de Universiteit van Reading. Zij vergelijken de grammaticale fouten die Turkse kinderen in het Nederlands, Engels of Grieks maken met de fouten die kinderen gediagnosticeerd met SLI (Specific Language Impairment) maken. Omdat de typen fouten van deze twee groepen erg op elkaar lijken, is het vaak moeilijk om vast te stellen of een kind een normaal proces van tweedetaal verwerving doormaakt of een taalstoornis heeft. Door niet alleen naar taalproductie, maar ook naar taalverwerking te kijken hopen de onderzoekers een onderscheid te kunnen maken. Het derde internationale project onderzoekt in hoeverre taal visuele perceptie beïnvloedt, in het bijzonder op het gebied van aspect. Aspect geeft aan of hetgeen de spreker vertelt net begonnen is ( Hij gaat... ), nog bezig is ( Hij is aan het ) of al is afgerond ( Hij heeft ). Verschillende talen hebben verschillende manieren om aspect uit te drukken. Het team van Marianne Starren (RU) onderzoekt de invloed van het Nederlandse aspect op volwassen leerders van het Japans. Onderzoekers van de Universiteit van Heidelberg doen hetzelfde voor Duitse leerders van het Japans. Dit project maakt onderdeel uit van een groter onderzoek waarin ook wordt gekeken naar het Frans, Engels, Spaans en Chinees. Financiering Oorspronkelijk was het de bedoeling dat in elk project de Nederlandse postdoc gefinancierd werd door NWO en de buitenlandse postdoc door de wetenschappelijke organisatie van het betreffende land. In de praktijk bleek dit alleen bij het project met de Universiteit van Heidelberg realiseerbaar. Elma Blom: De Nederlandse kant van ons project werd gehonoreerd, maar de Engelse kant niet. Dat kwam doordat de Nederlandse aanvraag in een veel kleinere, specifiekere competitie meedong dan de Engelse aanvraag. Gelukkig was de Universiteit van Reading bereid mee te financieren en kon het project toch van start. Deze constructie bleek ook de oplossing voor de samenwerking met de Universiteit van Edinburgh. Het proces heeft lang geduurd, aldus Sharon Unsworth uit de projectgroep van Leonie Cornips. Uitein- 4 Geestesoog 2009 #3

5 Signalering delijk is de postdoc gedeeltelijk gefinancierd door NWO en gedeeltelijk door de Universiteit van Edinburgh. A. Eye movement of a native speaker of Japanese for stimulus origami with an object. B. Eye movement of a native speaker of Japanese for stimulus origami without an object. (Photo: Radboud University Nijmegen, Centre for Language Studies, Hilberink, Nederstigt & Starren) Inspirerende samenwerking Met de afronding van de financiering was de grootste drempel genomen en konden de vruchten van de samenwerking geplukt worden. In de taalwetenschap ligt het voordeel van internationale samenwerking voor de hand, omdat het alleen dan mogelijk is om verschillende talen onderling te vergelijken. Maar wat misschien nog belangrijker is, aldus Elma Blom, is dat een groep uit een ander land een bepaalde expertise kan hebben die aanvullend werkt, en omgekeerd. Haar groep uit Amsterdam wist bijvoorbeeld al veel van taalproductie, terwijl de Universiteit van Reading meer was gespecialiseerd in taalbegrip. Samen beschikten ze over voldoende kennis om hun project uit te kunnen voeren. Ook Marianne Starren ziet duidelijk de meerwaarde in van deze uitwisseling van expertise. In Nijmegen staat bijvoorbeeld hele dure apparatuur voor eyetracking waar de Duitse onderzoekers nu gebruik van kunnen maken en andersom. Zo zullen meer vakgebieden binnen de geesteswetenschappen speciale technieken kennen die maar in enkele landen beschikbaar zijn. Het is volgens haar wel belangrijk dat vanaf het begin alle neuzen dezelfde kant op staan. Je moet vanuit dezelfde theorie, vanuit dezelfde uitgangspositie werken en daar niet nog om moeten vechten. Anders gaat zo n samenwerking niks opleveren. Concreet bestaat de internationale samenwerking voornamelijk uit regelmatig overleg, meestal via telefoon of , en bespreking van de methodologie, zodat de verkregen data goed met elkaar vergelijkbaar zullen zijn. Bovendien wisselen de universiteiten studenten uit en organiseren ze workshops om optimaal van elkaars kennis te kunnen profiteren. Geestesoog 2009 #3 5

6 Interview Martin Stokhof Niet langer uitsluitend naar onszelf kijken Martin Stokhof, hoogleraar taalfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam, was van 2004 tot 2009 voorzitter van het Gebieds bestuur Geesteswetenschappen. Zijn voorzitterschap, dat in september afloopt, is sterk verbonden geweest met de successen van HERA. Vijf jaar heeft hij het Gebiedsbestuur geleid met passie voor vernieuwing in de geesteswetenschappen. 6 Geestesoog 2009 #3

7 Interview Gemeenschappelijk doel Geregeld werd mij gevraagd is dat niet heel erg veel werk? Ja, het is veel werk, maar het is ook heel erg leuk werk. Je ontmoet mensen met verschillende achtergronden, uit andere maatschappelijke en culturele omgevingen en uit andere disciplines. Wat mij het meeste opvalt is hoe goed die toch blijken te kunnen samenwerken, ook waar ze het niet met elkaar eens zijn. Ze hebben over het algemeen een gemeenschappelijk doel. Voordat ik in het gebiedsbestuur kwam zat ik in de commissie voor de Open Competitie. Ik ben daar sceptisch aan begonnen, maar ik zag dat het werkt; mensen kunnen daadwerkelijk tot goed gefundeerde oordelen komen en zijn over het algemeen bereid om hun eigen specifieke achtergrond in perspectief te zien. Niet uitsluitend naar onszelf kijken Ik heb een aantal dingen zien gebeuren de afgelopen jaren. Het is steeds duidelijker geworden dat de geesteswetenschappen het zich niet langer kunnen veroorloven om uitsluitend naar zichzelf te kijken. Wij zijn klein, wij zijn speciaal, de wereld begrijpt ons niet en laat ons nou maar met rust, die houding vormt een bedreiging. De samenleving is op langere termijn niet meer bereid disciplines te ondersteunen die zich op die manier opstellen. Je ziet gelukkig steeds meer interdisciplinair en maatschappelijk gericht onderzoek. Dat komt voor een deel omdat de omgeving dat van ons vraagt, maar het is ook een intern gemotiveerde ontwikkeling en dat vind ik heel positief. Op het snijvlak wordt het interessant Een grote uitdaging vormt de aansluiting van de geesteswetenschappen bij nieuwe technieken en methodologie, bijvoorbeeld bij ontwikkelingen uit de informatica of de cognitiewetenschappen. Allerlei verschijnselen die traditioneel uit de geesteswetenschappen komen, denk aan taalkunde bijvoorbeeld, kunnen nu op een hele andere manier worden bestudeerd. Daar moeten de geesteswetenschappen op inspelen, anders lopen ze de kans dat anderen de agenda gaan bepalen. Voor filosofie geldt dat ook. De interessante ontwikkelingen bevinden zich op het snijvlak met andere wetenschapsdisciplines, met maatschappelijke ontwikkelingen of met kunst, bijvoorbeeld. Die filosofie die zich uitsluitend op zichzelf richt, daar gebeuren de minst spannende dingen. Samenwerking geen samenvoeging Bij die aansluiting moeten de geesteswetenschappen niet hun eigen specifieke inbreng vergeten. In discussies binnen NWO over het samenvoegen van gebieden hebben wij altijd gezegd: samenwerking is prima en moet worden bevorderd. Samenvoeging veronachtzaamt dat er fundamentele methodologische verschillen zijn. Het dominante beeld van wetenschap is, zeker voor mensen die daar niet in zitten, de kwantitatieve experimentele benadering. Alles wat zich van een andere methodologie bedient heeft het meestal moeilijker. Dat betekent niet dat je samenwerking uit de weg moet gaan, integendeel. Men moet zich ervan bewust zijn dat er ook andere manieren zijn om naar dezelfde werkelijkheid te kijken. De nuttigheidsvraag stellen Nog een uitdaging is het duidelijk maken dat de geesteswetenschappen een belangrijke bijdrage leveren voor concrete toepassingen en aan maatschappelijke ontwikkelingen en discussies. Je kunt er, terecht, van uit gaan dat dat nut er is, maar dat moeten we ook zichtbaar maken. Een volgende stap zou zijn om het mee te nemen in de manier waarop je onderzoek doet. Ik ben niet van mening dat al het onderzoek direct maatschappelijk nut zou moeten hebben maar wel dat het zinvol is om je die vraag te stellen. Ik vermoed dat het antwoord in veel meer gevallen positief zal zijn dan mensen zich nu realiseren, nu die vraag niet systematisch aan de orde is. Als het een normale gang van zaken is om jezelf die vraag te stellen dan wordt het ook duidelijker en makkelijker om dat naar buiten toe uit te dragen. Europese samenwerking Bij het Standing Committee for the Humanities van de ESF viel mij op dat de manier waarop wij hier in Nederland en West-Europa tegen wetenschapsbeleid en financiering aankijken, maar één zienswijze is. Er zijn landen waarin de ontwikkelingen en het denken daarover tientallen jaren heeft stilgestaan. Daarom is het nuttig om die mensen periodiek bij elkaar te zetten om over allerlei dingen te praten en van elkaar te leren. Dat handel je niet af door een rapportje te laten produceren. HERA is het tegenovergestelde. Dat ontstond uit vertegenwoordigers van organisaties die zich goed konden vinden in een bepaalde manier van werken. Een efficiënt werkend gezelschap. HERA heeft laten zien dat de geesteswetenschappen zich op Europees niveau prima kunnen organiseren, en dat het idee dat het toch voornamelijk op de eigen taal, cultuur en geschiedenis gerichte disciplines zijn in feite niet klopt. Die common pot financiering van twee joint research programmes, dat is tamelijk uniek. Daar kunnen we met tevredenheid op terugkijken. Een getrapt proces Bij onderzoeksfinanciering op Europees niveau moet je ervoor zorgen dat onderzoekers daar aan mee kunnen doen vanuit een goede uitgangspositie, om de concurrentie met andere onderzoekers aan te kunnen gaan. Ik zie het als een getrapt proces. De maatregelen die noodzakelijk zijn om mensen in die positie te brengen kun je beter op nationaal niveau nemen. Nederlandse onderzoekers doen het relatief erg goed in Europese competities. Een van de redenen daarvoor is dat we al jaren de vernieuwingsimpuls hebben waarin onderzoekers op persoonlijke titel projecten moeten definiëren en met elkaar concurreren. Dat is een goede voorbereiding op die Europese competities. Op dezelfde manier zou op nationaal niveau meer aandacht moeten worden besteed aan maatschappelijk relevant onderzoek. Uiteindelijk liggen in Europa financieel gezien de beste kansen, kansen die in de toekomst steeds belangrijker worden. Martin Stokhof wordt opgevolgd door prof. dr. Ineke Sluiter (UL). Tijdens haar sabbatical neemt prof. dr. Gillis Dorleijn (RUG) het voorzitterschap waar. Geestesoog 2009 #3 7

8 Expliciet Uw planning bij doorlopende indiening in Vrije Competitie Uit de dagelijkse praktijk op het bureau van het NWO-gebied Geestes wetenschappen blijkt dat sommige procedures of beleidskeuzes nadere toelichting behoeven. Andere toelichtingen zijn na te lezen op (frequently asked questions). Als ik mijn aanvraag voor de Vrije Competitie in oktober indien, kan de aanvraag dan bij het besluitmoment van december behandeld worden, zodat, bij een positieve beoordeling, in januari het onderzoek kan starten? De afstemming tussen het moment van indiening in de Vrije Competitie en het moment waarop de onderzoeker graag over de subsidie zou willen beschikken, lijkt voor veel onderzoekers problematisch. Deze aflevering van Expliciet legt uit welke doorlooptijd een aanvraag heeft vanaf het moment van indiening, via het moment van beoordeling tot het moment waarop de onderzoeker over de subsidie kan beschikken. Lang traject tot besluitmoment In de Vrije Competitie Geesteswetenschappen kunnen onderzoekers het hele jaar door aanvragen indienen. Twee maal per jaar (in juni en december) neemt het Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen een besluit over de op dat moment beschikbare, complete aanvraagdossiers (aanvraag, referentenrapporten, weerwoord en eventueel interview met de beoordelingscommissie). Aan dat besluitmoment is dan dus al een lang traject vooraf gegaan. Een aanvraag ingediend in oktober is nog niet genoeg gevorderd in het beoordelingstraject om in december van datzelfde jaar al dan niet gehonoreerd te kunnen worden en zal dus bij het daaropvolgende besluitmoment, in juni, behandeld worden. Van indiening tot advisering Na indiening en besluit over de inbehandelingname van een aanvraag, start het zoeken naar referenten. De namen van mogelijke referenten worden ter goedkeuring voorgelegd aan het Wetenschappelijk Adviescollege. Na goedkeuring worden de referenten benaderd. Wanneer zij bereid zijn om een advies te schrijven, krijgen zij daar gemiddeld vier weken de tijd voor. Wanneer een referent om welke reden dan ook geen advies kan uitbrengen, moet een nieuwe referent gezocht worden. Wanneer een referent aangeeft meer tijd nodig te hebben voor het schrijven van een advies wordt dit in de meeste gevallen toegestaan. Van referentenadvies tot toekenningsbrief Zodra de referentenadviezen binnen zijn, gaan zij naar de aanvrager die vervolgens gemiddeld vijf werkdagen de tijd krijgt om een weerwoord te schrijven. Alleen complete dossiers kunnen daarna naar de beoordelingscommissie. Deze heeft meestal twee vergaderingen nodig om tot een advies te komen (eerste vergadering voor bespreking dossiers en tweede vergadering voor afnemen interviews). Daarna wordt het advies uitgewerkt en volgt toelichting op de prioritering en finalisering van de beoordelingsrapporten. Tot slot bespreken de portefeuillehouder van het gebiedsbestuur, de voorzitter van de beoordelingscommissie en de verantwoordelijke bureaumedewerker de uitkomst van het beoordelingsproces. Het feitelijke besluit over het advies neemt het gebiedsbestuur. Daarna wordt de uitslag aan de kandidaten meegedeeld en voor diegenen die subsidie ontvangen wordt een formele, op de aanvraag toegesneden subsidietoekenningsbrief gemaakt. Timing bij indienen Aanvragers wordt geadviseerd bij hun planning terug te rekenen. Wanneer wilt u het onderzoek starten? Dan is het raadzaam om ruim vijf maanden eerder de aanvraag in te dienen. Bij indiening minder dan vier tot vijf maanden voorafgaand aan een van de besluitmomenten (juni en december) is de kans groot dat de aanvraag moet worden doorgeschoven naar een volgend besluit moment. In deze rubriek kunnen ook vragen van lezers beantwoord worden. U kunt uw vraag mailen aan geestesoog@nwo.nl. 8 Geestesoog 2009 #3

9 Focus Keetje Hodshon Prijs 2009 Boekman Dissertatieprijs De Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen kende de Keetje Hodshon Prijs 2009 toe aan taalwetenschapper dr. Sharon Unsworth. De prijs is bedoeld als aanmoediging voor recent gepromoveerde onderzoekers, ter bekroning van oorspronkelijk onderzoek op het gebied van de geesteswetenschappen. De Keetje Hodshon Prijs, bestaand uit een bedrag van euro, wordt jaarlijks toegekend. In 2009 was de onderscheiding bestemd voor onderzoek op het gebied van de taalwetenschappen. Sharon Unsworth werkt aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoek richt zich op taalverwerving en tweetaligheid bij jonge kinderen. Met een Veni-subsidie van NWO is ze in 2008 het project The role of age and input in early child bilingualism begonnen. Lespakket Limes Er wordt een lespakket ontwikkeld over de West-Nederlandse Limes, onderdeel van de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze grens bestond uit de Rijn die toen via de Kromme en Oude Rijn naar Katwijk stroomde en werd verdedigd door een serie forten. Het lespakket vormt de publiekscomponent van het onderzoek van Michael Erdrich en zijn team: A sustainable frontier? The establishment of the Roman frontier in the Rijndelta, gefinancierd vanuit het NWO onderzoeksprogramma De Oogst van Malta. Het lespakket wordt komend schooljaar getest en zal daarna bij aan middelbare scholen langs de Limes in Utrecht en Zuid-Holland worden aangeboden. Meer informatie: Radboud Universiteit, Rien Polak, m.polak@let.ru.nl NWO Strategie Kennislink In 2010 verschijnt de nieuwe strategische Onlangs is Kennislink, mede dankzij nota van NWO. Een eerste, voorlopige, bijdragen van NWO-Geesteswetenschappen en KNAW, uitgebreid met startnotitie zal waarschijnlijk in september 2009 op de NWO-website gepubliceerd worden. & Archeologie. Op de populair-weten- een nieuwe vakpagina: Geschiedenis schappelijke website zijn nu ook het laatste nieuws en achtergronden te lezen over deze beide wetenschappen. Zie: Samen met NWO-Geesteswetenschappen heeft de Boekmanstichting de Boekman Dissertatieprijs voor kunst- en cultuurbeleid in het leven geroepen om aandacht te vragen voor wetenschappelijke inzichten die de kwaliteit van kunstbeleid kunnen verhogen. Dit jaar wordt de prijs van euro voor het eerst uitgereikt. De prijs is vernoemd naar Emanuel Boekman die in 1939 in Nederland als eerste promoveerde op het gebied van kunstbeleid. Op vrijdag 5 juni 2009 maakte juryvoorzitter Gillis Dorleijn (RUG) de genomineerden voor de prijs bekend. Uit alle bij de Boekmanstichting bekende dissertaties op gebied van kunst- en cultuurbeleid (promotie in de periode ) selecteerde de jury drie genomineerden. In september wordt de winnaar van de prijs bekend gemaakt. De drie genomineerden zijn in alfabetische volgorde: Hemels, S.J.C., Door de muze omhelsd: een onderzoek naar de inzet van belastingsubsidies voor kunst en cultuur in Nederland. Dissertatie UL, Valck, M. de, Film festivals: history and theory of a European phenomenon that became a global network. Dissertatie UvA, Witte, Th., Het oog van de meester: een onderzoek naar de literaire ontwikkeling van havo- en vwo-leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. Dissertatie RUG, Meer informatie: Geestesoog 2009 #3 9

10 Programma s CATCH MCG MVI Het onderzoeksprogramma CATCH (Continuous Access to Cultural Heritage) ontwikkelt generieke methoden en technieken op het snijvlak van geesteswetenschappen en informatica ten dienste van en interactie met collectiebeherende instellingen. Centraal staan innovatie, samenwerking en overdraagbaarheid. Op 13 november 2009 vindt een symposium plaats getiteld: How to CATCH the future, Cultural Heritage and humanities in a digital world. Tijdens dit symposium zullen de resultaten en inzichten gepresenteerd worden van de eerste afgeronde onderzoeksprojecten. Meer informatie: Culturele Dynamiek Culturele Dynamiek is een multidisciplinair onderzoeksprogramma naar de dynamiserende rol van cultureel erfgoed voor de belevingswereld en de identiteit van personen, groepen en de nationale en internationale samenleving. Binnen dit programma is begin juli de onderzoekslijn Dynamiek van de herinnering Nederland in de Tweede Wereldoorlog gestart, dat zich richt op de vraag hoe de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog zich heeft ontwikkeld en mogelijk zal ontwikkelen en welke plaats materiële en immateriële overblijfselen daarin innemen. Het programma is een samenwerking tussen NWO-Geesteswetenschappen en de volgende instellingen en fondsen: Kamp Westerbork, het Gevangenismuseum, het Joods Historisch Museum, Kamp Amersfoort, Kamp Vught, het Ministerie van VWS (Eenheid Oorlogsgetroffenen en Herinnering WO II), het Ministerie van Justitie (Dienst Justitiële Inrichtingen/Gevangeniswezen), de Mondriaan Stichting, SNS Reaal Fonds, de Provincie Noord-Brabant en de Rothschild Foundation Europe. Er zijn 6 onderzoeksprojecten geformuleerd waarvoor aanvragen ingediend kunnen worden. Deadline: 15 september 12:00 uur Meer informatie: Elske Gerritsen (e.gerritsen@ nwo.nl, ) of Het programma De Maatschappelijke Component van het Genomics onderzoek (MCG) is een samenwerking tussen de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en het Netherlands Genomics Initiative (NGI). Het onderzoeksprogramma stimuleert sociaalwetenschappelijk, economisch, juridisch en ethisch onderzoek naar de maatschappelijke component van het genomics-onderzoek. Voor het voortgezet onderwijs is De DODO game (de documentaire die Jan Vink maakte voor het inmiddels beëindigde programma MCG) in opdracht van Teleac/NOT bewerkt tot een serie. De serie, getiteld De DNA revolutie, bestaat uit drie afleveringen van 15 minuten die de interactie tussen Genomics en maatschappij in drie sectoren behandelt, namelijk landbouw, gezondheid en forensisch onderzoek. De afleveringen sluiten aan bij de vakken biologie en algemene natuurwetenschappen. De serie is vanaf 1 september te verkrijgen via dnarevolutie_docent. Het MCG-schrift dat dit voorjaar werd verzonden naar alle leden van het Institute of Bioscience (NIBI), wordt bij de serie aangeboden om docenten en leerlingen achtergrondinformatie en opdrachten bij de aflevering te bieden. Het MCG schrift presenteert op een toegankelijke manier de resultaten van het onderzoek naar de interactie tussen genomics-onderzoek en de maatschappij. Het schrift is te verkrijgen door een te sturen naar mcg@nwo.nl. Meer informatie: Marja Berendsen (m.berendsen@nwo.nl, ) of of Het programma Maatschappelijk Verantwoord Innoveren (MVI) richt zich op de ethische en maatschappelijke aspecten van nieuwe technologieën (zoals ICT, nanotechnologie, biotechnologie en neurowetenschappen), en van veranderingen in technologische systemen. Op woensdag 18 november 2009 vindt in Nemo (Amsterdam) de eerste jaarlijkse MVI-bijeenkomst plaats. Onderzoekers en andere belangstellenden zijn hartelijk welkom. Meer informatie: Jasper Roodenburg (j.roodenburg@nwo.nl, ) of mvi@nwo.nl of RISCC In de achterliggende periode is door de NWO Agenderingsgroep Creatieve Industrie hard gewerkt om op basis van de contouren uit eerdere verkenningen van NWO en maatschappelijke partijen, te komen tot een beschrijving van dit NWO-thema. Onlangs verscheen een brochure die een breed publiek informeert over dit NWO initiatief. In de komende periode wordt het thema uitgewerkt tot een aantal onderzoeksprogramma s. In deze fase wordt naast de aanduiding NWO thema Creatieve Industrie gewerkt met een nieuwe naam, RISCC (Research and Innovation in Smart Creative Contexts). RISCC is gestructureerd aan de hand van zes onderwerpen of onderzoeks- 10 Geestesoog 2009 #3

11 lijnen. Transformaties in kwaliteitsbeleving; Creatieve ecosystemen, Kunst, wetenschap en innovatie; Interactieve virtuele werelden; Cultureel erfgoed; en Diensten en design voor de zorg. Zowel de Themabeschrijving als de brochure Kennis voor Creatie zijn te bestellen via Meer informatie: Marja Berendsen ) of Urbanisatie en Stadscultuur Centraal in dit programma staat de veranderende stad, zowel de fysieke verschijningsvorm, de sociaal-economische structuur als de culturele representatievormen in de periode vanaf 1000 tot heden. Op 12 november vindt de conferentie Waarom mensen in de stad willen wonen plaats. Tijdens de conferentie spreken bestuurders en beleidsmakers met wetenschappers over actuele stedelijke vraagstukken aan de hand van historisch onderzoek. Thema s als migratie en demografische ontwikkelingen, de economische aantrekkingskracht van steden en de rol van stedelijke instituties zullen daarbij centraal staan. Tevens wordt de bundel Waarom mensen in de stad willen wonen gepresenteerd, die verschijnt onder redactie van Prof. dr. Leo Lucassen en Prof. dr. Wim Willems. Het boek vormt een bijdrage aan het programma Urbanisatie en Stadscultuur, en levert denkstof voor het maatschappelijke debat over deze thematiek. De internationale publicist Ian Buruma, burgemeester Jozias van Aartsen (Den Haag), burgemeester Annemarie Jorritsma (Almere) en burgemeester Patrick Janssens (Antwerpen), zullen hierover tijdens het plenaire gedeelte van de dag de aftrap geven. In de aansluitende workshops gaan de auteurs van de bundel samen met bestuurders, beleidsmakers en andere stedelijke professionals op zoek naar historische parallellen in stedelijke vraagstukken. De conferentie is een gezamenlijk initiatief van NWO, Ministerie van VROM, NICIS Institute en de Universiteit Leiden/Campus Den Haag. De bijeenkomst van 12 november wordt voorafgegaan door een tweedaagse internationale conferentie. Tijdens deze conferentie zullen de onderzoekers van de projecten binnen het programma Urbanisatie en Stadscultuur verslag doen van hun onderzoek. Buitenlandse experts zullen optreden als referenten. De keynote lectures worden verzorgd door Lyn Hollen Lees, Karl Schögel en Dominic Power. Meer informatie: Elske Gerritsen (e.gerritsen@ nwo.nl, ) Vlaams-Nederlandse Samenwerking Het Vlaams-Nederlands Comité voor Nederlandse taal en cultuur (VNC) stelt zich ten doel de wetenschappelijke samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland te bevorderen inzake de Nederlandse taal en cultuur. Sinds de oprichting in 1994 financiert het VNC onderzoeksprojecten op het gebied van de Nederlandse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Het VNC stelt voor deze gebieden middelen beschikbaar voor - de organisatie van Vlaams-Nederlandse wetenschappelijke bijeenkomsten - de uitwisseling van Vlaamse en Nederlandse onderzoekers - een verblijf van een Vlaamse en een Nederlandse onderzoeker op het NIAS. Wetenschappelijke bijeenkomsten Om de Vlaams-Nederlandse samenwerking een internationale uitstraling te geven stelt het VNC jaarlijks middelen beschikbaar voor wetenschappelijke bijeenkomsten op het terrein van de Nederlandse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. De subsidies bedragen maximaal ,-. Op het moment van toekennen mag de bijeenkomst nog niet hebben plaatsgevonden. Deadline: 1 november 2009 Meer informatie: Rosemary van Kempen (r.vankempen@nwo.nl, ) of nl/vnc Uitwisseling van onderzoekers Om de wetenschappelijke samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland te bevorderen stelt het VNC jaarlijks een bedrag beschikbaar voor twee postdoc onderzoekers verbonden aan een Vlaamse en een Nederlandse wetenschappelijke instelling om gezamenlijk onderzoek te verrichten. Zowel een aaneengesloten verblijf van maximaal een half jaar als herhaalde korte bezoeken, bijvoorbeeld van drie of vier dagen per twee weken of van één week per maand gedurende maximaal een jaar zijn realiseerbaar. De uitwisseling van onderzoekers vindt plaats tussen de twee landen en niet noodzakelijkerwijs tussen twee universiteiten. De twee onderzoekers hoeven elkaar dus niet te vervangen. Het beursbedrag kan mede daarom, behalve reis- en verblijfkosten, ook een post bevatten die voorziet in de kosten van (gedeeltelijke) vervanging van de betrokken onderzoekers. Deadline: 1 november 2009 Meer informatie: Rosemary van Kempen (r.vankempen@nwo.nl, ) of VNC-beurzen Het VNC stelt jaarlijks twee beurzen beschikbaar in het kader van de Vlaams-Nederlandse samenwerking, bestemd voor een verblijf aan het (NIAS) te Wassenaar. Tijdens het verblijf aan het NIAS (in beginsel een academisch jaar) zal door de twee wetenschappers gewerkt worden aan een gezamenlijk onderzoek dan wel aan flankerende onderdelen van een ruimer programma, waaraan zowel Vlaamse als Nederlandse instellingen deelnemen. Daartoe zijn uiteraard ook te rekenen de reeds door het VNC medegefinancierde projecten. Deadline: 1 november 2009 Meer informatie: Rosemary van Kempen (r.vankempen@nwo.nl, ) of Geestesoog 2009 #3 11

12 Open competities Toekenningen Vernieuwingsimpuls Het Vernieuwingsimpulsprogramma heeft als doel om vernieuwend onderzoek een extra impuls te geven. De Vernieuwingsimpuls is persoonsgebonden en biedt talentvolle, creatieve onderzoekers de kans om onderzoek naar hun keuze uit te voeren en de doorstroom bij wetenschappelijke onderzoeksinstellingen te bevorderen. De vernieuwingsimpuls richt zich op verschillende fasen in de wetenschappelijke carrière van onderzoekers: Veni (voor pas gepromoveerde onderzoekers om gedurende drie jaar hun ideeën verder te ontwikkelen; maximaal euro), Vidi (voor onderzoekers om een eigen vernieuwende onderzoekslijn te ontwikkelen en één of meer onderzoekers aan te stellen; maximaal euro) en Vici (open voor aanvragen voor senior-onderzoekers om een eigen onderzoeksgroep op te bouwen: maximaal euro). Volledige informatie over de doelgroepen, procedures en richtlijnen vindt u op www. nwo.nl/vernieuwingsimpuls. In 2010 wordt per subsidievorm één indienronde gehouden. Deadline Veni: 7 januari 2010 Deadline Vidi: 11 februari 2010 Deadline Vici: 30 maart 2010 Rubicon Doel van het Rubicon programma is talentvolle onderzoekers bij Nederlandse universiteiten en onderzoeksinstituten van KNAW en NWO na voltooiing van hun promotie voor de wetenschap te behouden. Rubicon biedt recent gepromoveerde wetenschappers de mogelijkheid ervaring op te doen aan een buitenlands topinstituut (maximaal twee jaar) of aan excellent Nederlands onderzoeksinstituut (één jaar). Het aanwenden van de subsidie voor onderzoek in het buitenland heeft de voorkeur. Het programma biedt tevens talentvolle onderzoekers uit het buitenland de mogelijkheid voor een periode van één jaar in Nederland onderzoek te doen. Het Rubicon-programma richt zich op afgestudeerde onderzoekers die met een promotieonderzoek bezig zijn of onderzoekers die maximaal één jaar zijn gepromoveerd. Kandidaten die nog bezig zijn met hun promotieonderzoek mogen alleen een aanvraag indienen wanneer hun promotor goedkeuring verleent aan het proefschrift. Deadline: 1 december 2009 Meer informatie: Helga Varwijk (h.varwijk@nwo. nl, ) of ESF An ESF Research Networking Programme is a networking activity bringing together nationally funded research activities for four to five years, to address a major scientific issue or a science-driven topic of research infrastructure, at the European level with the aim of advancing the frontiers of science. Key objectives include: creating interdisciplinary fora; sharing knowledge and expertise; developing new techniques; training young scientists. A successful Programme proposal must show high scientific quality and also demonstrate added value by being carried out at a European level rather than by individual research groups at the national level. Deadline: 22 oktober 2009 Meer informatie: Rosemary van Kempen (r.vankempen@nwo.nl, ) of org/programmes FP7 Binnen het 7e Kaderprogramma (FP7) zijn vier calls voor de Social sciences and Humanities voor 2010 gepubliceerd. Op de volgende site zijn ze terug te vinden: (doorklikken naar find a call). Binnen het blok Cooperation Socio-economic Sciences and Humanities kunnen aanvragen voor Collaborative Projects worden ingediend. FP7-SSH large scale integrating research projects. Deadline: 2 februari 2010 FP7-SSH small or medium scale focused research projects. Deadline: 2 februari 2010 FP7-SSH small or medium scale focused research projects: for specific cooperation actions dedicated to international cooperation. Deadline: 2 februari 2010 FP7-SSH Coordination and support actions. Deadline: 15 december 2009 Meer informatie: Rosemary van Kempen (r.vankempen@nwo.nl, ) Graduate Programme In opdracht van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft NWO een pilot ontwikkeld voor een subsidieprogramma dat zich richt op Graduate Schools en onderzoekscholen. Een speciale commissie heeft in augustus aan negen onderzoekscholen een blockgrant van euro toegekend. Op het terrein van de geesteswetenschappen is een blockgrant toegekend aan het 3TU. Centre for Ethics and Technology, Delft (TUD, TUE, UT). Internationalisering Geesteswetenschappen In de ronde Internationalisering Geesteswetenschappen 2009 heeft het Gebieds bestuur Geesteswetenschappen elf aanvragen gehonoreerd. Prof. dr. M. Kemper (UvA), Turkmenistan Research and Exchange Network Prof. dr. O. Dekkers (RU), Founding of European Society for Periodical Research Prof. dr. F.M.J. Schuerewegen (RU), Literary studies and globalisation (The French Example) Prof. dr. A.H.B. Schneider (UL), The Indian Roots of Modern Chinese Thought: Yogacara Buddhism Dr. J.W. Romeijn (RUG), Rationality and Decision: the impact of new models of reasoning on decision-making Mw. prof. dr. E. Jansma (UU), Filling in the blanks in European dendrochronology: building a multidisciplinary research network to assess Iberian wooden cultural heritage worldwide Mw. prof. dr. P.M. Sijpesteijn (UL), Late Antiquity and Early Islam: Continuity and Change in the Mediterranean and Arabia Prof. dr. A.P.J. van den Bosch (UvT), Automated motif discovery in cultural heritage and scientific communication texts Prof. dr. G. Buelens (UU), Discursive Battlefields. Neutral Nation States During World War One Prof. dr. S. Hartmann (UvT), A Global Network for Modeling in the Social and Behavioral Sciences 12 Geestesoog 2009 #3

13 Prof. dr. M.B.H. Everaert (UU), Industrialization, Language Contact, and Identity Formation in China and Europe (ILCI) MVI De Stuurgroep Maatschappelijk Verantwoord Innoveren (MVI) heeft als uitkomst van de eerste subsidieronde vijf aanvragen voor kortlopend onderzoek en tien aanvragen voor langlopend onderzoek gehonoreerd. Kortlopend onderzoek Prof. S.R.M. Miller (TUD), Biosecurity and dual use research Biologisch en medisch onderzoek met pathogene stoffen is van groot belang voor het ontwikkelen van bijvoorbeeld nieuwe geneesmiddelen. Maar deze stoffen kunnen misbruikt worden voor de ontwikkeling van biologische wapens. Dergelijk misbruik van onderzoek wordt aangeduid met dual use. Na de aanslagen van 11 september is gebleken dat de betekenis en de implicaties voor het onderzoeksbeleid van dual use niet altijd helder en onbetwist zijn. Dit project beoogt 1) het ontwikkelen van een acceptabele, adequate en toepasbare definitie van dual use voor onderzoekers, universiteiten, bedrijven en beleidsmakers; en 2) het beschrijven en analyseren van de ethische en politieke implicaties van dual use onderzoek om tot beleidsrichtlijnen te komen die toepasbaar en acceptabel zijn voor wetenschap en politiek. Ook wordt onderzocht of en hoe toekomstvisies en risico-inschattingen een rol spelen. Dr. ir. B.H.M. Custers (UvT), Data mining without discrimination Data mining is een technologie die gebruikt wordt om statistisch patronen en trends vast te stellen in grote hoeveelheden data. De patronen en trends kunnen echter misbruikt worden, aangezien ze vaak leiden tot selectie. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot discriminatie van bepaalde groepen. Doel van dit project is te onderzoeken, met behulp van gegevens van politie en justitie, in hoeverre juridische en ethische regels in data mining algoritmes kunnen worden ingebouwd om dergelijk misbruik achteraf te voorkomen en te verkennen hoe geselecteerde regelgeving op het gebied van discriminatie kan worden vertaald naar voor de computer begrijpelijke richtlijnen. Daarmee kunnen de juridische en ethische regels het data mining proces gerichter sturen. Dit project is gericht op transparantie en verantwoording, waarbij de aandacht ligt op het gebruik van gegevens en niet zozeer op de toegang tot gegevens. Dr. E.H.M. Moors (UU), New modes of governing pharmacovigilance Overheden staan voor een dilemma bij het reguleren van geneesmiddelen: burgers willen dat nieuwe geneesmiddelen snel op de markt komen, tegelijkertijd moeten deze geneesmiddelen veilig zijn. Er bestaan wettelijke kaders voor geneesmiddelbewaking (farmacovigilantie), maar het monitoren van de veiligheid schiet tekort. De huidige manieren om gedrag van betrokken actoren te sturen in de richting van verantwoorde ontwikkeling van geneesmiddelen dient te worden verbeterd. Dit project draagt bij aan de (her) ontwikkeling van een arrangement voor farmacovigilantie. Het onderzoek richt zich op de voorwaardelijke toelatingen, geneesmiddelen die bedoeld zijn voor ziekten waarvoor (nog) geen behandeling beschikbaar is en die daarom sneller op de markt kunnen worden toegelaten en op verbetering van het systeem van farmacovigilantie. Prof. mr. J.K.M. Gevers (AMC), Implementation of the electronic patient record. How to gain the trust of health care professionals? Verschillende factoren lijken een succesvolle implementatie van het landelijk elektronisch patiëntendossier (EPD) in de weg te staan. Dit project gaat in op drie aspecten van het EPD die voor het vertrouwen in het EPD van belang zijn, namelijk de kwaliteit van de gegevens (in hoeverre kan de hulpverlener daarop vertrouwen?), veiligheid en privacybescherming (is bij inbrengen van gegevens in het systeem vertrouwelijkheid gewaarborgd?) en rechtszekerheid rond verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid (is de juridische positie van de professionele gebruiker voldoende helder en kenbaar?). Deze studie beoogt aan te geven welke maatregelen (van regulerende, organisatorische of technische aard) aansluitend bij hetgeen reeds geregeld is bijdragen aan het vertrouwen van hulpverleners in het EPD en hun bereidheid ermee te werken. Dr. J.J. van den Dobbelsteen (TUD), What about DORA? Video kan een rol spelen in het verbeteren van de patiëntveiligheid en de efficiëntie in de operatiekamer (OK) van de toekomst. Beeldanalyse maakt het mogelijk om de voortgang van de chirurgische procedures en het functioneren van de apparatuur te volgen. Deze automatische registratie van de processen in de OK kan gebruikt worden door een Digitale Operatiekamer Assistent (DORA) die het personeel tijdig informeert over mogelijke technische problemen. Verbeteringen zoals DORA worden echter beperkt door de ethische en juridische aspecten. De privacy van patiënt en personeel is in het geding en ziekenhuizen vrezen juridische procedures wanneer calamiteiten op video zijn vastgelegd. Door afspraken te maken over welke informatie uit de video s wordt opgeslagen is het mogelijk om steun te krijgen voor DORA van het OK personeel en ziekenhuisbesturen. Onderzoek naar de ethische en juridische aspecten van video opnames in een medische setting kan omschrijven wat DORA mag opnemen en wat niet kan gebruikt worden door technici bij de verdere ontwikkeling van het systeem. De opgestelde regels kunnen uiteindelijk gebruikt worden als richtlijn voor een formele omschrijving van vereiste veiligheidssystemen voor de operatiekamer in de Kwaliteitswet Zorginstellingen. Langlopend onderzoek Prof. dr. N.E.J. Oudshoorn (UT), Telecare at Home Telemonitoring technologieën leveren een belangrijke bijdrage aan het oplossen van de kloof tussen vraag en aanbod in de zorg door taken van specialisten en artsen te delegeren naar verpleegkundigen, patiënten en apparaten. Deze technologie brengt ook verandering in de tradities en normen in de gezondheidszorg. Aan de ene kant wordt er een toenemende verantwoordelijkheid van verpleegkundigen en patiënten verwacht, waardoor hun autonomie toeneemt. Aan de andere kant is het juist de bedoeling dat telemonitoring apparaten het monitoren deels overnemen van verpleegkundigen en patiënten. Deze conflicterende normen spelen een rol in de acceptatie van deze technologie. De centrale vraag van dit onderzoek is: hoe kunnen telemonitoring apparaten zodanig worden ontworpen dat er een zorgvuldige balans wordt gevonden tussen surveillance door apparaten en de autonomie van patiënten en verpleegkundigen? Geestesoog 2009 #3 13

14 Toekenningen Dr. I. van Aalst (UU), Surveillance in urban nightscapes Steeds vaker plaatsen lokale overheden en private partijen camera s in uitgaansgebieden om gevoelens van onveiligheid te reduceren, de openbare orde te handhaven en prive-bezit te beschermen. Dit onderzoek brengt de effecten van (innovaties in) cameratoezicht in kaart. Daarbij gaat het onder meer om de volgende vragen. Wat is het specifieke effect van cameratoezicht los van andere maatregelen op gevoelens van (on)veiligheid en het gedrag van diverse gebruikersgroepen? Hoe worden camerabeelden geïnterpreteerd en gebruikt door toezichthouders? In hoeverre verschuiven ethische grenzen door vernieuwingen in cameratechnologie? Hoe gaan overheidsinstanties met deze ontwikkelingen om? Op welke manier dient cameratoezicht te worden ingericht om de sociale diversiteit van uitgaansgebieden te waarborgen? Dr. M. Boenink (UT), Responsible early diagnostics for Alzheimer s disease Neurodegeneratieve ziekten zoals de ziekte van Alzheimer leiden tot onzekerheid en verlies in kwaliteit van leven. Momenteel worden nieuwe testen ontwikkeld die aan de hand van biomarkers Alzheimer in een vroeg stadium betrouwbaar zouden moeten aantonen. Deze moleculaire vroegdiagnostiek zou de onzekerheid kunnen wegnemen over wie al dan niet Alzheimer heeft. Een betrouwbare, vroege diagnose zou bovendien het onderzoek naar nieuwe medicijnen kunnen versnellen. De ontwikkeling van dergelijke diagnostiek brengt echter ook nieuwe onzekerheden met zich mee. Hoe bruikbaar zijn deze tests in de medische praktijk? Wat vinden toekomstige gebruikers er van? Welke veranderingen kan zulke vroegdiagnostiek teweeg brengen in de gezondheidszorg en de samenleving en hoe wenselijk is dat? Dit onderzoek wil bijdragen aan verantwoorde innovatie van de diagnostiek voor Alzheimer door deze en andere onzekerheden systematisch en in onderlinge samenhang te analyseren. Het uiteindelijke doel is een algemeen model voor verantwoorde innovatie van diagnostiek te ontwerpen. Mr. dr. ir. L.M.M. Royakkers (TUE), Moral fitness of military personnel in a networked operational environment Militair operationeel personeel wordt in toenemende mate geconfronteerd met niet eerder ervaren complexiteiten in hun missies. Het succes van een missie wordt in toenemende mate bepaald door het vermogen van soldaten om kritieke situaties te evalueren, goed afgewogen beslissingen te maken en samen te werken in allianties. Ethiek en moraliteit spelen een cruciale rol in het omgaan met diversiteit van perspectieven en het balanceren van meervoudige belangen van samenwerkende partijen en eigen belangen. Dit project onderzoekt de essentiële competenties van militair personeel die nodig zijn voor het maken van moreel verantwoorde beslissingen in genetwerkte operaties. Het doel is om de determinanten van moral fitness voor adequate besluitvorming en samenwerking theoretisch te analyseren en empirisch te bepalen. Het onderzoek levert een bijdrage aan de versterking en borging van moreel integer handelen in een netwerkomgeving en zal resulteren in veranderingen in opleiding, training en missie voorbereiding van militair personeel. Dr. mr. S. van der Hof (UvT), Empowering and protecting children and adolescents against cyberbullying Pesten is een probleem zowel in fysieke, maar zeker ook in virtuele werkelijkheden. Hanteren we voor cyberharassment dezelfde normen als voor vergelijkbare off-line gedragingen? Hoe kan positief gedrag worden afgedwongen? Laten we het stellen van regels aan de aanbieder van virtuele werelden of spelers onderling? Of ligt er een taak voor wetgevers en softwareontwikkelaars om de noodzakelijke juridische of technische randvoorwaarden te creëren? En wat is de invloed van een toenemende verwevenheid tussen virtuele en fysieke wereld? Het project zoekt op al deze vragen een antwoord om adequate bescherming en grotere weerbaarheid van jongeren alsmede effectieve (sociale, juridische en technische) regulering van virtuele werelden te realiseren. Prof. dr. ir. A.W.M. Meijers (TUE), Persuasive technology, allocation of control, and social values Sociale waarden en collectieve belangen conflicteren vaak met individuele belangen en gedrag. Hoe motiveer je mensen zich in te zetten voor sociale waarden en het collectieve belang, zelfs wanneer deze in conflict zijn met hun individuele belangen? Persuasieve technologie is erop gericht mensen te overtuigen om hun gedrag te veranderen in een bepaalde richting, bijvoorbeeld door het geven van informatie, door het verstrekken van relevante feedback, of door handelingen over te nemen. In dit project wordt het gebruik van persuasieve technologie eerst onderzocht in een empirische casus, waarbij voertuigsimulatoren worden gebruikt om mensen te bestuderen die persuasieve technologie gebruiken. Op basis van het empirische onderzoek worden vervolgens de onderliggende psychologische mechanismen onderzocht en de ethische dilemma s geanalyseerd die samenhangen met het gebruik van persuasieve technologie en met de overdracht van controle. Dr. J.E.W. Broerse (VU), Towards an appropriate societal embedding of neuroimaging Dit project richt zich op (potentiële) toepassingen van neuroimaging op het gebied van gezondheidszorg, educatie en justitie. In de gezondheidszorg gaat het bijvoorbeeld om verbeterde diagnostiek en behandeling van psychiatrische aandoeningen. Met betrekking tot educatie kun je denken aan een verbeterd concentratievermogen en geheugen en op het gebied van justitie aan een betere opsporing van verdachten en behandeling van TBS ers. Deze ontwikkelingen roepen echter ook vragen op, onder meer ten aanzien van de ethiek (recht op privacy, identiteit, gelijkheid, stigmatisering) en volksgezondheid (veiligheid). De beoogde commerciële toepassing van een aantal van deze technologieën is extra reden voor zorg. Doel van dit project is om een maatschappelijk verantwoorde ontwikkeling van neuroimaging technologieën te realiseren door bruggen te bouwen tussen wetenschappers, technologieontwikkelaars, gebruikers en andere maatschappelijke groepen. Prof. dr. J.M. van den Hoven (EUR), Technology and human development. A capability approach Gaat het bij mondiale rechtvaardigheid om een eerlijke verdeling van primaire goederen, of eerder om wat ze ons daadwerkelijk in staat stellen te doen en te zijn? De econoom en filosoof Amartya Sen stelt menselijke capaciteiten/mogelijkheden of human capabilities centraal. Technologie is bij uitstek een middel dat bedoeld is om deze te vergroten, ook in de derde wereld. Wie bezig is met het introduceren van nieuwe technologie in ontwikkelingslanden zou meer moeten nadenken over hoe deze technologie waardevolle human capabilities beïnvloedt. En wie 14 Geestesoog 2009 #3

15 streeft naar het bestrijden van armoede zou meer moeten nadenken over hoe technologie ingezet kan worden voor dit doel. Kortom, de implicaties Sen s capability approach voor technologie en innovatie voor ontwikkelingslanden moeten beter doordacht worden. Hoe kunnen ontwerpers en beleidsmakers de capability approach toegepassen en hoe kan zulke technologie bijdragen aan het verbeteren van het lot van de armen? Prof. dr. K.C.P. Vissers (UMC), Optimization of complex palliative care at home by making use of expert consultation via telemedicine Vanwege het vergrijzen van de samenleving en de wens van velen om thuis te sterven, neemt het belang van palliatieve zorg in de thuissituatie toe. Echter, veel terminale patiënten ondergaan een opname in het ziekenhuis in de laatste dagen. Dit is niet alleen duur, maar ook zeer belastend voor de patiënt. Telezorg kan deze transfers wellicht verminderen. Om deze redenen is het interessant het gebruik van telezorg te onderzoeken, zowel vanuit een medisch als een ethisch perspectief. Dit onderzoek concentreert zich daarbij op patiënten met een verhoogd risico op complexe palliatieve zorg. Een van de resultaten van dit project is een uitgebreide medische en sociologische evaluatie van het gebruik van telezorg bij complexe palliatieve zorg thuis. Andere resultaten zijn het opzetten van een business case, het ontwikkelen van een standaard voor implementatie en het verkennen van de toepassing in ontwikkelingslanden. Dr. T.E. Swierstra (UT), Responsible innovation in food technology. About the intricate web of soft impacts, (ir)responsibilities, and mutual lack of trust Verantwoordelijk innoveren beperkt zich tot nog toe veelal tot stilstaan bij mogelijke negatieve gevolgen voor milieu, gezondheid en veiligheid. Maar technologie heeft vaak ook culturele, morele of politieke gevolgen die tot maatschappelijke onrust aanleiding geven. Techniekontwikkelaars worden op zulke gevolgen wel aangesproken, maar weten er vaak slecht raad mee: die gevolgen zijn te onzeker, te weinig kwantitatief, te omstreden, te subjectief en te privaat. Dit project beoogt de communicatie tussen samenleving en wetenschap op deze punten te verbeteren en eraan bij te dragen dat zulke soft impacts de wetenschappelijke onderzoeksagenda gaan meebepalen. Dit gebeurt aan de hand van de maatschappelijke discussies over voedseltechnologie. Het succes van nieuwe technologie hangt mede af van het vertrouwen dat de burger heeft dat wetenschap en technologie oog hebben voor dit type gevolgen. Maar als culturele, morele en politieke gevolgen onvoldoende worden erkend, dan kan ook geen enkele partij worden aangesproken op zijn verantwoordelijkheid daar rekening mee te houden. En waar niemand verantwoordelijkheid neemt, kan ook niemand elkaar volledig vertrouwen. Odyssee De stuurgroep Odyssee heeft op voordracht van de beoordelingscommissie tien voorstellen voor kortlopend onderzoek (maximaal 1 jaar) en vier voorstellen voor langlopend onderzoek (maximaal 3,5 jaar) gehonoreerd. Kortlopend onderzoek Prof. dr. A.V.A.J. Bosman (Past2Present Archaologic), Het Vroeg-Romeinse havenfort Velsen 2 (Noord-Holland), Een integrale analyse van landschap, sporen en vondsten Al sinds 1945 weten we dat er naast het volledig onderzochte Velsen 1 nog een Romeins fort lag. Hoe oud is dat? Wie bewoonden het? Welke functie had het? In 2010 wordt ook voor Velsen 2 op deze en andere vragen een antwoord gegeven. Dr. C. van Driel-Murray (UvA), The Roman Fort and Harbour of Velsen 1 (N.H.) The Structural Evidence and Selected Finds Het doel is een rijk geïllustreerde synthese van moeilijk toegankelijke studies over het vroeg Romeinse fort en haven complex van Velsen in het Engels te publiceren, in het licht van de recente internationale discussie rond de Romeinse expansie naar het noorden. De publicatie zal een basis vormen voor verder onderzoek en voor publieksvoorlichting. Dr. B.J. Groenewoudt (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), Wonen langs de Vecht. Een geïntegreerde analyse van twaalf kleinschalige opgravingen uit de periode 0, 500 na Christus langs een Overijssels rivierdal Langs de Overijssel Vecht ligt een uitzonderlijk gaaf bewoningslandschap uit de Romeinse tijd. Twaalf kleinschalige opgravingen zullen samen worden geanalyseerd. Gekeken zal worden naar de ontwikkeling van de bewoning in tijd en ruimte, en tegen de achtergrond van het veranderende landschap. Drs. T. Hazenberg (Hazenberg Archeologie), The Merovingian cemetery of Wijchen (Gelderland, the Netherlands): the grave ritual and burial community Wijchen herbergt één van de grootste grafvelden uit de Merovingische periode in Nederland. Hazenberg Archeologie gaat dit grafveld met wapens en gouden sieraden publiceren en daarmee licht werpen op krijgers en boeren, adellijke dames en paupers uit deze slecht bekende periode. Prof. dr. A.F.L. van Holk (IFMA), Fish and fortune for Holland. The waterschip, floating fishpond and tug boat and the prosperity of Holland in the 16th and 17th century Tussen 1500 en 1700 was het waterschip, het vissersschip op de Zuiderzee. Met waterschepen werd vis aangevoerd om de snel groeiende bevolking van Holland te voorzien van goedkoop en eiwitrijk voedsel. In dit onderzoek staan de veertig in Flevoland gevonden scheepswrakken van dit type centraal. Drs. R. Jansen (UL, Gemeente Oss), Oss-Mikkeldonk & -Mettegeupel: the dynamics of the late prehistoric and Roman period cultural landscape Samenvatting nog niet beschikbaar. Dr. W. Prummel (RUG), Het gebruik van het landschap voor veeteelt, jacht en visvangst in noordelijk Westergo (provincie Friesland) in Romeinse tijd en vroege middeleeuwen Onderzoek naar resten van dieren uit de terp Wijnaldum-Tjitsma in Friesland. In de vroege middeleeuwen woonde hier een machtig persoon, misschien een koning. Onderzocht wordt of deze ander vee hield en meer aan jacht deed dan gewone terpbewoners. Drs. H.M. van der Velden (ADC), Denekamp-De Borchert, De archeologie van Oost-Nederland in de overgang van de Late IJzertijd naar de Romeinse tijd De komst van de Romeinen (rond het begin van de jaartelling) leidde tot grote veranderingen in het dagelijks leven van toenmalige bevolking van Nederland. Aan de hand van de resultaten van een grote opgraving uit Denekamp (Twente) wordt in kaart gebracht welke effecten deze veranderingen hadden op het functioneren van een Germaans dorp direct buiten het Romeinse rijk. Drs. W.K. Vos (Hazenberg Archeologie), Valkenburg (ZH) De Woerd: Romeinse vicushuizen, boerderijen en andere gebouw- Geestesoog 2009 #3 15

16 Toekenningen plattegronden direct langs de limes-weg in Praetorium Agrippinae Hazenberg Archeologie gaat tientallen Romeinse gebouwplattegronden van De Woerd (1972) analyseren die horen tot het uitgestrekte kampdorp (vicus) van castellum Valkenburg. Deze publicatie levert een blauwdruk voor andere onbegrepen structuren uit militaire vici in het Nederlandse deel van Germania inferior. Drs. M. Wansleeben (UL, DANS), Odyssee, een oplossingsrichting in de breedte: de 1000 onuitgewerkte sites, die tot een substantiële kennisvermeerdering kunnen leiden, digitaal beschikbaar! Bij een opgraving worden vondsten en sporen op grote veldtekeningen vastgelegd. Daaruit is af te leiden waar en in welke periode boerderijen, perceelscheidingen en waterputten zijn gebruikt. Die analyse wordt praktisch een stuk eenvoudiger als de veldtekeningen digitaal beschikbaar zijn. Dit kortlopende project inventariseert, scant en maakt de tekeningen van oude, onuitgewerkte opgravingen digitaal beschikbaar. Langlopend onderzoek Drs. H. van Enckevort (gemeente Nijmegen), dr. M. Polak (Auxilia) en prof. dr. W.J.H. Willems (UL), Nijmegen Kops plateau: A Roman fort Het onderzoek richt zich op de rol van de militaire kampen (10 voor-70 na Chr.) op het Nijmeegse Kops Plateau in de Romeinse strategie inzake de inlijving van het Nederrijngebied, en in het bijzonder de Bataven, in het Romeinse imperium. Drs. W.AM. Hessing (Vestigia) en dr. R.G.A.M. Panhuysen (UvA), Dorestad: vicus famosus Samenvatting nog niet beschikbaar. Dr. J.H.M. Peeters (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), dr. A.L. van Gijn (UL), prof. dr.d.c.m. Raemaekers (RUG) en dr. J.T. Zeiler (ArchaeoBone), Unlocking North Holland s Late Neolithic Treasure Chest. Single Grave Culture behavioural variability in a tidal environment In de Kop van Noord-Holland zijn resten van de laat-neolithische Enkelgrafcultuur ( v.chr.) uitzonderlijk goed bewaard gebleven. De opgravingsgegevens van drie vindplaatsen bij Kolhorn, Hoogwoud en Keinsmerbrug worden integraal bestudeerd, waardoor gedetailleerde inzichten kunnen worden verkregen in het gebruik van het toenmalige getijdenlandschap. Prof. dr. F.C.W.J. Theuws (UvA), The ANAS- TASIS of the Merovingian Netherlands Grafvelden uit de zesde en zevende eeuw vormen een van de rijkste archeologische verschijnselen in Nederland. De graven zijn veelal voorzien van fraaie bijgaven en vormen een belangrijke bron voor de sociale en economische structuren en mentaliteiten van die periode in de Nederlandse geschiedenis. Dit programma beoogt de nauwelijks gepubliceerde grafvelden te ontsluiten voor publiek en wetenschap en de vondsten betekenis te geven. Omstreden Democratie 2009 De stuurgroep van het programma Omstreden Democratie heeft in het kader van de subsidieronde kortlopend toegepast onderzoek en verkennende studies 2009 in totaal 5 onderzoeksaanvragen gehonoreerd. Kortlopend toegepast onderzoek Projectsubsidies voor kortlopend toegepast onderzoek zijn bedoeld voor vernieuwend, maatschappelijk relevant onderzoek waarbij snel resultaat gewenst is. Het gaat daarbij om beleidsgericht onderzoek en analyse van actuele onderwerpen. Dit type onderzoek kan maximaal 1 jaar duren. Dr. L. Schaap (UvT), Improving inter-municipal democracy Gemeenten werken steeds meer samen met andere gemeenten. Maar de lokale representatieve democratie, i.c. de gemeenteraden, heeft weinig greep op hetgeen in samenwerkingsverbanden gebeurt. De lokale democratie wordt daardoor uitgehold. De vertegenwoordigende democratie biedt te weinig mogelijkheden voor democratische controle. Daarom wordt in dit onderzoek de vraag aan de orde gesteld, of de democratische legitimatie van gemeenten in geval van intergemeentelijke samenwerking vergroot kan worden, en of andere vormen van democratie daarbij behulpzaam kunnen zijn. Het onderzoek houdt rekening met wensen vanuit de bestuurspraktijk, om de beleidsrelevantie zo groot mogelijk te maken. Dr. B.A.M. van Stokkom (RUN), Citizens as trustees : deliberative democracy in local security policies Grotere participatie van burgers zou het afgenomen vertrouwen in de politiek tot staan kunnen brengen. Een actieve rol voor burgers sluit aan op de theorie van deliberatieve democratie ( democratie als gesprek ): door middel van collectieve beraadslaging kunnen burgers adequate oplossingsrichtingen formuleren. In dit onderzoek worden enkele vormen van burgerbestuur waarin participanten de bevoegdheid hebben besluiten te nemen over de aanpak van onveiligheid in de wijk, nader onderzocht. Tevens wordt nagegaan wat vanuit het oogpunt van effectief beleid de kansen en problemen zijn van dergelijke vormen van burgerbestuur en in welke opzichten de legitimiteit van het lokale bestuur en de lokale democratie kan worden vergroot. Verkennende Studies Verkennende studies zijn kortlopende studies, om onontgonnen terreinen in kaart te brengen. Gedacht kan worden aan studies in de vorm van essays die vooruitlopen op elders gefinancierd langlopend onderzoek of aan pilotstudies. Dr. H.H.A. van den Brink (UU), Politicizing deliberative democracy Deliberatieve democratie staat voor grotere inspraak van burgers in politieke processen middels zorgvuldig vormgegeven fora waarin burgers hun mening kunnen vormen en uiten in het licht van goede informatie over een bepaalde politieke kwestie. In dit onderzoek worden empirische onderzoeksresultaten over de mogelijkheid en de moeilijkheden van deliberatieve democratie gebruikt om de filosofie te confronteren met haar al te algemene ideaal van deliberatie. Daarbij wordt betoogd dat de politieke filosofie 1) Meer oog zou moeten hebben voor het gegeven dat de democratie niet in algemene zin deliberatief kan zijn; democratie kent veel meer aspecten. 2) Dat het verdedigen van een deliberatieve visie op democratie zelf een politieke daad is, en niet slechts en afstandelijk articuleren van het wezen van de democratie. 3) Hieruit worden consequenties getrokken voor de vraag wat het betekent normatieve politieke filosofie te bedrijven. Dr. W.P. van Meurs (RU), Boerenpartijen en democratisering in Oost-Europa rond 1900 Deze studie richt zich op een vijftal Oost-Europese landen en onderzoekt de debatten en keuzen van grotere boerenpartijen ten aanzien van parlementarisme, algemeen kies- 16 Geestesoog 2009 #3

17 recht en partijopbouw. Sommige partijen, facties of leiders verzetten zich uit politiek conservatisme tegen algemeen kiesrecht, terwijl andere de voorkeur gaven aan een revolutionaire strategie. Sommige noemen zich wel boerenpartij, maar stonden ook in de jaren 20 huiverig tegenover het idee van een brede volkspartij en massamobilisatie. Andere poogden ondanks tegenwerking om met politieke en sociale initiatieven ook op locaal niveau present te zijn voor de plattelandsbevolking. Deze keuzen zijn per land en zelfs per partij te verschillend en omstreden om ze (zoals vaak gebeurt) simpelweg uit de sociaal-economische verhoudingen van die tijd en in het bijzonder de vorm van landbezit te verklaren. Het identificeren van verklarende factoren die verder reiken dan unieke historische omstandigheden of de individuele ideeën van een partijleider is het doel van deze verkennende studie. Mr. dr. R. Nehmelman (UU), Immuniteit van Nederlandse parlementariërs vanuit een Europese context bezien Aanleiding voor het onderzoek vormt de recente uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam waarin het Openbaar Ministerie werd gelast om de leider van de Partij van de Vrijheid, Geert Wilders, te vervolgen vanwege zijn vermoedelijk strafrechtelijke uitlatingen over de Islam. De vraag die in dit onderzoek centraal staat is of een (wettelijke) aanpassing van de regeling van parlementaire immuniteit nodig of wenselijk is. Volksvertegenwoordigers spreken immers namens een bepaalde groep kiezers en proberen bij voldoende aanhang de wetten zo op te schrijven zoals zij denken dat noodzakelijk of wenselijk is. Onderzocht zal worden of een volksvertegenwoordiger niet alleen binnen het parlementaire debat maar ook daarbuiten immuniteit moet hebben, zodat het democratische debat in volle omvang kan worden gevoerd. Toch kan men ook bedenkingen tegen een volledige immuniteit hebben, immers waar houdt de vrijheid van meningsuiting op, als een volksvertegenwoordiger aanzet tot haat of oproept tot geweld? Vervangingen Het Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen heeft zes voorstellen voor een Vervangingssubsidie gehonoreerd. Prof. dr. L. de Blois (RU) t.b.v. drs. P. Doms, Trajan s building programme. The significance of Trajan s urban landscape in Rome Prof. dr. ir. G.E. Frerks (UU) t.b.v.dr. J. Demmes, Violent Conflict Analysis: a critical approach Prof. dr. W.H.M. Jansen (UvA) t.b.v. dr. L. Plate, Transforming Memories in Contemporary Women s Rewriting (1970, the Present) Prof. dr. I.J.F. de Jong (VU) t.b.v. dr. M.P. de Bakker, Herodotus mythology. The logos behind the mythos Prof. dr. P.J.A.N. Rietbergen (RU) t.b.v. dr. R. Ensel, Heimat Photography. Dutch cultural nationalism in illustrated books and periodicals ( ) Prof. dr. M.J. Wintle (UvA) t.b.v. dr. M. de Goede, A Finance-Security Assemblage: Governing Finance in the War on Terror Vrije Competitie G In juni 2009 (eerste besluitmoment) heeft het Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen acht aanvragen binnen de Vrije Competitie gehonoreerd. Dr. A.H.M. de Baets (RUG), History of the Censorship of History ( ) Sinds mensenheugenis hebben machthebbers de geschiedenis gecensureerd. Dit wereldwijde onderzoek bekijkt hoe deze censuur de afgelopen decennia precies verliep, vanaf archiefzuivering en manipulatie van geschiedenisleerboeken tot geknoei met postume reputaties. Want de donkere kant van de geschiedenis werpt licht op haar zonnezijde. Prof. dr. J. Bloemendal (Huygens Instituut), Dynamics of Neo-Latin and the Vernacular Nederlandse dichters hadden in de 17de eeuw in het buitenland vaak bijna evenveel succes als hun landgenoot de koopman. Het onderzoek kijkt of dat ligt aan een slim gebruik van Nederlands en Latijn naast elkaar of aan een uitgekiende strategie van zichzelf presenteren. Prof. dr. A. Fairclough (UL), Democratization and political terrorism: The formation and destruction of the two-party system in the Red River Valley of Louisiana, In 1867 gaf de federale overheid het kiesrecht aan voormalige slaven, maar de Democratische partij gebruikte terreur om zwarte stemmen te neutraliseren en de Republikeinse partij in het zuiden te vernietigen. Dit onderzoeksproject vraagt waarom deze uitbreiding van democratie mislukte. Dr. L.B.W. Geurts (RU), Quantity matters: Building a theory of Q-implicature Wilma zou in Antwerpen of Brussel kunnen zijn. Dan zou Wilma dus in Antwerpen kunnen zijn en zij zou in Brussel in kunnen zijn. Maar waarom zegt de spreker of als hij en bedoelt? De oplossing van dit ogenschijnlijk simpele probleem vereist een nieuwe kijk op talige communicatie. Prof. dr. C.H.M. Kroon (VU), Ancient War Narrative. A Combined Discourse-Linguistic and Narratological Approach Taalkundigen en letterkundigen slaan de handen ineen bij de bestudering van oorlogsverhalen uit de Griekse en Latijnse literatuur. Welke middelen zetten antieke schrijvers in om een doeltreffend verhaal te vertellen? En waarom is het ene oorlogsverhaal het andere niet? Dr. W.H.M. Smulders (UU), The power of autonomous literature: Willem Frederik Hermans De term autonome literatuur wekt de indruk dat zulke literatuur zich afwendt van de samenleving. Het tegendeel is waar: juist autonome literatuur heeft een morele dimensie en deze bepaalt haar maatschappelijk belang. Hermans schrijverschap illustreert deze paradox op treffende wijze. Dr. F.R.R. Vermeylen (EUR), Cultural transmission and artistic exchanges in the Low Countries, : mobility of artists, works of art and artistic knowledge Tijdens de zeventiende eeuw onderhielden Vlaanderen en Nederland opvallend intensieve contacten op artistiek vlak. Dit project onderzoekt hoe, waarom en via welke wegen beide regio s in die tijd proefden van elkaars kunst. Prof. dr. L.J. de Vries (VU), The Awyu- Dumut family of Papuan languages in its linguistic and cultural context Zuidelijk Nieuw Guinea heeft de grootste taaldiversiteit op aarde. Hoe is die daar ontstaan? Waar komen de sprekers van die vele talen vandaan? Door alle tot nu toe bekende puzzelstukjes bij elkaar te leggen willen de onderzoekers zicht krijgen op de taaldiversiteit en taalgeschiedenis van deze samenlevingen en daarmee op de geschiedenis van Nieuw Guinea. Geestesoog 2009 #3 17

18 Etalage Deze rubriek toont een selectie van publicaties die voortgekomen zijn uit programma s en projecten (mede) gefinancierd door het NWOgebied Geesteswetenschappen. Power of Pilgrimage De Heilige Maagd Maria oefent in de moderne wereld onophoudelijk aantrekkingskracht uit op gelovigen en niet-gelovigen. In Moved by Mary onderzoeken antropologen, geografen en historici hoe individuen en groepen over de hele wereld zich identificeren met de Heilige Maagd Maria, hoe sommigen Maria inzetten in hun strijd tegen sociale onrechtvaardigheid, en hoe anderen Maria gebruiken om ideeën en regels op te leggen en geweld en onderdrukking te legitimeren. Maria-pelgrimage is geen verouderde praktijk die in de hedendaagse samenleving weinig betekenis heeft. Mariapelgrimage raakt aan de diepe verlangens en dringende zorgen van een breed scala van mensen. Pelgrimage is meer dan een uiting van religiositeit. Een bedevaartsoord is een plek waar mensen met verschillende belangen bijeenkomen en waar verschillende mensen op hun eigen manier proberen macht uit te oefenen. De pelgrimage is sterk verbonden met het dagelijks leven omdat de pelgrims de problemen uit het dagelijks leven meenemen naar de pelgrimsplek. Door bestudering van vele bedevaartsplaatsen over de hele wereld onderzoekt dit boek de verschillende manieren waarop mannen en vrouwen van verschillende leeftijden en met verschillende religieuze, sociaal-economische en politieke achtergronden kracht putten uit Maria en zich met de hulp van Maria staande weten te houden in de moderne maatschappij. Het boek laat zowel de culturele en devotionele verschillen van Mariadevotie zien alsook de wereldwijde overeenkomsten. Het vormt de afsluiting van het project The Power of Pilgrimage: A Comparative Study, onderdeel van het NWO-programma The Future of the Religious Past dat nieuwe aspecten van religie in de 21ste eeuw onderzoekt. Integratie van Bataafse boeren In de Romeinse tijd woonden in het Nederlandse rivierengebied de Bataven. De afgelopen jaren is uitvoerig onderzoek gedaan naar hun bewoning op het platteland van het Kromme-Rijngebied. De vraag daarbij was of uit ruimtelijke ontwikkelingen van het platteland kon worden afgelezen of, en zo ja hoe, boerengemeenschappen integreerden in het Romeinse rijk. Opgravingen en veldkarteringen in het studiegebied toonden ruim honderd Romeinse nederzettingen aan op het platteland van het Kromme-Rijngebied. Dat kenmerkte zich door grootschalige verkavelingen van landbouwgronden rondom kleine dorpen en gehuchten, waardoor een geordend cultuurlandschap ontstond. Die ruimtelijke indeling heeft te maken met de intensivering van de landbouw, waarbij men zich toelegde op het produceren van overschotten (runderen, paarden, veevoer) ten behoeve van de markt. Die bestond uit het Romeinse leger dat in de eerste eeuw na Christus ons land veroverde. Verder is aannemelijk dat Bataafse boerderijen sterk zijn beïnvloed door de architectuur uit de legerkampen. Bataafse veteranen, die na 25 jaar krijgsdienst terugkeerden naar hun geboortegrond, hebben deze invloeden meegenomen. Die militaire architectuur is tot uitdrukking gebracht in het uiterlijk van huistypen met lage dakhellingshoeken, die lijken op soldatenbarakken en als veteranenboerderijen kunnen worden betiteld. Dergelijke gebouwen benadrukken, samen met de grootschalige verkavelingen, de ruimtelijke plattelandsontwikkelingen in het Kromme-Rijngebied en weerspiegelen de integratie van Bataafse boerengemeenschappen in het Romeinse rijk. Het onderzoeksproject vond plaats binnen het NWO-programma De Oogst van Malta. Hermkens, A., W. Jansen, and C. Notermans (eds.) Moved by Mary. The Power of Pilgrimage in the Modern World. Ashgate Publishing, 2009, ISBN Vos, W.K., Bataafs platteland. Het Romeinse nederzettingslandschap in het Nederlandse Kromme-Rijngebied, (Dissertation, Nederlandse Archeologische Rapporten, 35), Amersfoort, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, 2009, ISBN Geestesoog 2009 #3

19 The Penitential State In 833 onderwierp keizer Lodewijk de Vrome, de zoon en opvolger van Karel de Grote, zich aan een openbare boetedoening. Deze werd hem door bisschoppen opgelegd, op instigatie van zijn zoons die tegen hem in opstand waren gekomen. Publiekelijk beleed de oude keizer in de kloosterkerk van St.-Médard in Soissons zijn zonden, legde zijn wapenrusting op het altaar en trok het boetekleed aan. Dit ritueel had het definitieve einde moeten betekenen van Lodewijks regering; de volgende stap was intrede in het klooster. Maar de opstand verzandde, en in minder dan een half jaar zat de keizer weer op de troon, om tot aan zijn dood in 840 met krachtige hand te regeren. Deze betrekkelijk korte episode heeft veel inkt doen vloeien. Vanuit het traditionele perspectief van kerk versus staat hebben moderne historici deze boetedoening vooral gezien als een overwinning voor machtsbeluste geestelijken, die daarmee het aanzien van het wereldlijk gezag blijvende schade toebrachten. Met andere woorden, het verval van het Karolingische rijk in 833. In de negende eeuw dacht men er echter anders over, ongeacht tot wel kamp men behoorde. The Penitential State analyseert de betekenis van boetedoening binnen de politieke elite van die tijd, in de context van een moralisering van het openbare discours. Dit was een wereld waarin politieke misdaad werd gedefinieerd als zonde, waarin vorsten samen met bisschoppen een bij uitstek religieus gezag uitoefenden, en waarin zelfvernedering een kenmerk was geworden van het ware gezag. Hiermee werd een Westerse traditie gevestigd die nog steeds stand houdt. Voor de voltooiing van dit boek ontving Mayke de Jong een vervangingssubsidie. Jong, M. de, The Penitential State. Authority and Atonement in the Age of Louis the Pious, Cambridge University Press, 2009, ISBN Bruikbaarheid van Ethiekonderzoek Vanuit het onderzoeksprogramma Ethiek, Onderzoek & Bestuur verschijnt twee keer per jaar een glossy magazine dat gericht is op het verspreiden van onderzoeksresultaten onder beleidsambtenaren en andere professionals. Het dit voorjaar verschenen nummer bevat, naast een aantal korte nieuwsberichten en wetenswaardigheden, drie hoofdartikelen. Het eerste hoofdartikel gaat over het onderzoek van de Utrechtse school voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) naar het gebruik van de onderzoeksresultaten van het programma Ethiek & Beleid (de voorganger van Ethiek, Onderzoek & Bestuur) bij de ontwikkeling van (overheids-)beleid. De onderzoekers stelden vast dat het programma Ethiek & Beleid veel goede resultaten heeft opgeleverd voor de wetenschap, maar dat de resultaten voor beleidsambtenaren, beroepsbeoefenaren en belangengroepen bruikbaarder gemaakt zouden kunnen zijn. Meer regie van NWO kan daar met relatief weinig moeite veel in betekenen. Het tweede hoofdartikel behandelt de vraag of het de moeite waard is om te investeren in klimaatmaatregelen. Dr. Marc Davidson zegt daarover dat een puur economische benadering van die vraag veel te nauw is. Hij onderzocht hoe milieueconomen omgaan met de belangen van toekomstige generaties en constateert dat juridisch ethische argumenten ook een rol dienen te spelen in de kosten-batenanalyse van klimaatmaatregelen. Het laatste artikel gaat over hoe technologische ontwikkelingen onze opvattingen over wat goed en slecht is veranderen. Zo heeft bijvoorbeeld de introductie van de pil de opvattingen over seks voor het huwelijk sterk beïnvloed. Dr. Tsjalling Swierstra (UT) onderzocht samen met onder meer dr. Marianne Boenink hoe de overheid zo n verandering in moraal zou kunnen voorzien om daarop in te kunnen spelen. Tijdschrift Ethiek, Onderzoek & Bestuur. U kunt deze aflevering of een abonnement aanvragen via: Geestesoog 2009 #3 19

20 Agenda NWO-Geesteswetenschappen Laan van Nieuw Oost Indië 300 Postbus AK Den Haag Telefoon Urbanisatie en Stadscultuur Conferentie Waarom mensen in de stad willen wonen op 12 november 2009 in Sociëteit De Witte te Den Haag. Meer informatie: CATCH Symposium How to CATCH the future, Cultural Heritage and humanities in a digital world. Tijdens dit symposium zullen de resultaten en inzichten gepresenteerd worden van de eerste afgeronde onderzoeksprojecten. Meer informatie en inschrijven: Maatschappelijk Verantwoord Innoveren (MVI) MVI-bijeenkomst op 18 november 2009 in Nemo te Amsterdam Meer informatie binnenkort op de site Deadlines Culturele Dynamiek Programma Dynamiek van de herinnering Nederland in de Tweede Wereldoorlog Deadline: 15 september ESF Deadline: 2 oktober 2009 Vlaams-Nederlandse Samenwerking Deadline: 1 november 2009 Conflict Deadline: 3 november Veni Deadline: 7 januari 2010 Vidi Deadline: 11 februari 2010 Vici Deadline: 30 maart 2010 FP7 Large scale integrating research projects Deadline: 2 februari 2010 Small or medium scale focused research projects Deadline: 2 februari 2010 Small or medium scale focused research projects: for specific cooperation actions dedicated to international cooperation Deadline: 2 februari 2010 Coordination and support actions Deadline: 15 december 2009 Rubicon Deadline: 1 december Geestesoog 2009 #3