Mezquita de Córdoba. & de betekenis van de moskee. Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Fontys ABV

Transcriptie

1 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee Afstudeerscriptie Hanna Grobbe

2 2 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Deze eeuwen waren er geen grote confrontaties tussen concurrerende en tegengestelde culturen. Toch was er een constante culturele confrontatie, vredig of op een andere manier. Die tussen Christenen en Moslims. Oleg Grabar in Islamic religious art, the formation of Islamic art

3 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 3 Voorwoord 5 Inleiding 6 Tijdsbalk 9 De Koran 11 Ontstaan van de moskee 11 De vijf zuilen van de Islam 12 De moskee 14 Functie 14 Symboliek 16 Cordoba 19 Hedendaagse blik 19 De komst van de Ummayad 20 Terugblik op de architectuur van de Ummayad 22 De Moskee in Cordoba 24 Het geraamte, de zuilen 24 Symboliek 25 Geschiedenis 27 Decoratieve elementen Mihrab 29 Oorsprong decoratie 30 De qiblamuur, het booggewelf 32 Booggewelf Mihrab 32 Inspiratie voor booggewelf 33 De Mihrab 35 Betekenis Mihrab 35 De vorm van de Mihrab 36 Mozaïek Mihrab 38 Betekenis mozaïek 38

4 4 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Kleurgebruik 39 Geschiedenis 41 Reliëf 42 Symboliek 42 Kalligrafie 44 Symboliek 45 Geschiedenis 46 De minaret 48 Symboliek en functie 48 Conclusie 50 Inhoudelijk 50 Persoonlijke ervaring 52 Eindnoot 53 Bibliografie 58 Bronvermelding afbeeldingen 60

5 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 5 Voorwoord Het schrijven van deze scriptie was voor mij een kans om het onderwerp Islam uit te diepen. De interesse voor Islamitische kunst is ontstaan door reisjes naar Istanbul en Marakkech met mijn vader, een stage van twee maanden naar India en de reis naar Andalusië. Het bezoeken van de Islamitische architectuur is voor mij een nog grotere stimulans geweest om erover te schrijven. Toen ik dit onderwerp had gekozen vond ik dat het nodig was om een basiskennis te krijgen over het geloof Islam. Dit heb ik gedaan door colleges Islamologie te volgen aan de universiteit van Leiden. Ik heb ervoor gekozen om de opbouw van de tekst af te laten hangen van de architectuur van de moskee van Cordoba, oftewel aan de hand van de diverse elementen uit de moskee zal ik mijn verhaal vertellen. Ter ondersteuning van deze vertelwijze heb ik een plattegrond van de moskee toegevoegd met daarop nummers die verwijzen naar de afbeeldingen in het bijgevoegde boekje. Het beeldmateriaal bestaat uit foto s die ikzelf heb gemaakt in de moskee, en foto s en illustraties die ik heb gevonden op het internet.

6 6 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Inleiding De afgelopen zomer heb ik het prachtige Zuid Spanje bezocht met steden als Granada, Sevilla en Cordoba. Vooral de combinatie van Islamitische kunstuitingen in een katholiek Spanje vond ik spannend en het maakte mij nieuwsgierig naar het ontstaan hiervan. Ik kwam erachter dat Andalusië in 700 n.ch. is veroverd door de Arabieren en hierdoor veel veranderingen heeft ondergaan qua cultuur. De Arabieren hebben veel rijkdom naar de regio gebracht, waar je tot op heden nog steeds van kunt genieten. Dit is onder andere zichtbaar in de katholieke kerken en moskeeën die zijn gebouwd. Het gebouw dat ik heb bestudeerd is de moskee van Cordoba. Ondanks het feit dat de stad sinds de 13 e eeuw is heroverd tijdens de Reconquista door de Christenen, is de invloed van de Islam niet uit Cordoba weg te denken. Voornamelijk omdat hier een van de grootste moskeeën ter wereld staat. Deze rijkdom onthult zich wanneer je door de authentieke binnenstad loopt en de prachtige steegjes met Arabische invloeden opzoekt. In de architectuur vind je verwijzingen naar hun oorsprong, hun geloof, de wetenschap en de invloed van Spanje. In de westerse wereld is men minder bekend met de Islam, omdat de landen een Christelijke achtergrond hebben. Veel westerlingen zijn bekend met de symbolen en rituelen uit de katholieke kerk en deze die vergroeid zijn met de westerse samenleving. Een kerk speelt een centrale rol in het katholieke geloof en vertelt door middel van decoratie en architectuur een verhaal. Het verhaal kan bijvoorbeeld gaan over het geloof, de maatschappij of de geschiedenis van het geloof. De symboliek van een kerk heb ik veel bestudeerd in de loop van mijn studie

7 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 7 tijdens de kunstgeschiedenis lessen, maar ik heb nooit veel aandacht besteed aan oosterse geloven. Toch zijn de oosterse landen in opkomst en wordt de Islam op positieve en negatieve manier belicht. Het is daarom relevant voor mij om me te verdiepen in dit eeuwenoude geloof. Interculturalisatie wordt als een modern begrip gebruikt, maar het bestaat al sinds het begin van de mensheid. Door de geschiedenis zijn mensen altijd nieuwsgierig geweest naar andere landen, culturen, geloven. De moskee van Cordoba is voor mij het ultieme voorbeeld van de onbewuste en bewuste vermenging van geloven, culturen en wetenschappen. In mijn scriptie laat ik zien dat Islamitische kunstuitingen zijn verweven in de westerse maatschappij. In deze scriptie ga ik op zoek naar de iconografie van de moskee in Cordoba. Het ontstaan van de moskee ligt in de Islam en de Koran. In het tweede hoofdstuk wordt behandeld waarom de moskee bestaat door een korte uitleg over de Koran. Hierin wordt het belang van rituelen en de vijf zuilen van de Islam uitgelegd. In het volgende hoofdstuk schrijf ik over de eerste moskee, het huis van Mohammed. Daarin zal ik uitleggen wat de functie van de moskee is aan de hand van de rituelen die er worden uitgevoerd. Daarna komt de symbolische waarde van de moskee ter sprake. In hoofdstuk vier geef ik een beeld van de hedendaagse stad Cordoba en de situatie van Cordoba in de 8 e eeuw. Hierdoor kom je erachter waarom de Ummayad zich in Cordoba hebben gevestigd en waarom de moskee in Cordoba werd gebouwd. Vervolgens bespreek ik een grote inspiratiebron voor de architectuur van de moskee in Cordoba, de grote moskee van Damascus. Door de voorgaande hoofdstukken heb ik een kader proberen te

8 8 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe schetsen voor het volgende hoofdstuk waarin ik verschillende decoratieve elementen uit de moskee los van elkaar behandel. In de vertelwijze ben ik begonnen met het beschouwen, om vervolgens dieper in te gaan op de geschiedenis, betekenis en oorsprong van de decoratieve elementen.

9 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 9 Tijdsbalk Bouw minaret aan de moskee in Cordoba Moskee in Cordoba wordt gebouwd. Ummayadfamilie uitgemoord door Abbasids, enige overlevende Abd al-rahman vlucht naar Cordoba. Burgeroorlog in Syrië en Irak. Ummayad verliest macht en Abbasids komen aan de macht. Spanje veroverd door Umayyad. Islamitische dynastie van Ummayad. Verplaatsing van politieke centrum naar Syrië. Eerste Koran. Documentatie door eerste kalief Abu Bakr. Profeet Mohammed overlijdt en wordt begraven in moskee in Medina Mekka wordt veroverd door Mohammed en sterk groeiende Moslimgemeenschap. Verhuizing van de profeet Mohammed en aanhangers van Mekka naar Medina (hijra). Begin van Islamitische jaartelling. Mohammed krijgt de eerste Goddelijke openbaringen door van Allah, via de engel Gabriël. Hij gaat preken in Mekka tegen andere geloven. Geboorte van de profeet Mohammed in Mekka. Byzantijnse rijk aan de macht in oosterse mediterraan Romeinse rijk aan de macht

10 10 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Damascus, Syrië: centrum van regering Ummayad. Vrijdagmoskee Jeruzalem, Israël: Rotskoepel Medina, Saoedi Arabië: vestiging Mohammed. Begraafplaats Mohammed Mekka, Saoedi Arabië: Heilige stad Islam. Geboortestad Mohammed.

11 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 11 De Koran Ontstaan van de moskee Om te kunnen vertellen over de moskee in Cordoba, moeten we eerst weten wat de functie is van de moskee en waarom hij bestaat. De moskee is het gebouw voor de Islam en is tot stand gekomen uit behoefte door uitoefening van verschillende rituelen en ceremonies die in de Koran staan. Het is van belang om te vertellen over deze rituelen omdat hierin de herkomst van de moskee te vinden is. De belangrijkste rituelen staan geschreven in de vijf zuilen. De vijf zuilen staan geschreven in de Koran, het boek van Allah. Voor de Moslim bestaat de Koran uit de letterlijke woorden van God, gebracht in het Arabisch, aan de profeet Mohammed door de engel Gabriël en zonder invloed van Mohammeds persoonlijkheid. 1 Dit geeft een groot verschil aan tussen het Christendom en de Islam, omdat de bijbel bestaat uit de woorden van Jezus. In het Christendom is Jezus de zoon van God en daardoor een heilig persoon. In de beeldende kunst wordt zijn persoon veelvuldig afgebeeld en vaak als symbool voor God gebruikt. Jezus heeft een eigen mening en een recht van spreken. Deze positie heeft Mohammed niet. In de Islam is Mohammed niet de zoon van Allah, maar de profeet. Dit maakt hem een gewoon persoon zonder heilige waarden en is het geschreven woord veel belangrijker en heilig. De Koran geeft Mohammed de opdracht het volgende te zeggen: Het is niet aan mij om het te veranderen vanuit mijzelf. Ik volg alleen wat aan mij wordt onthuld. (10:16) 2. 1 Shepard, hoofdstuk 5. 2 Shepard, hoofdstuk 5.

12 12 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe De vijf zuilen van de Islam In de Koran staan verschillende rituelen en ceremonies geschreven die je moet uitvoeren als goede Moslim. De vijf zuilen omvangen de belangrijkste rituelen die draaien om het zuiveren van lichaam en geest om Allah te aanbidden. Deze rituelen zijn verplicht aan Allah en hiermee sta je in direct contact met Allah. Deze rituelen hebben min of meer gezorgd voor het bestaan van de moskee, omdat een aantal van de zuilen beoefend kunnen worden in een moskee. De eerste zuil is de geloofsbelijdenis, de Sjahada. Er is geen andere god dan Allah en Mohammed is zijn boodschapper. Deze tekst spreek je uit wanneer je je bekeert tot Moslim. Het wordt gezien als het grondbeginsel van Moslim zijn en wordt ook uitgesproken tijdens het gebed. De tweede zuil is het rituele gebed, de Salah. Deze bestaat uit een verzameling van lichamelijke bewegingen, opzeggingen uit de Koran en gebeden en hij wordt minimaal 5 keer per dag uitgevoerd. Het is ontzettend belangrijk dat je tijdens de Salah geestelijk en lichamelijk puur bent. Deze puurheid verkrijg je door rituele wassing (wudu ) en hiermee wordt rekening gehouden in de architectuur van de moskee. Zo is er altijd een fontein of bassin op een speciale plek aanwezig om de wudu uit te voeren. Al hoewel het niet verplicht was, was er wel een behoefte om het gebed uit te voeren in een gemeenschappelijke ruimte. Bidden in gemeenschap van belang, aangezien de Islam beweert een religie van gelijkheid en gemeenschappelijkheid te zijn. 3 3 Erzen, alinea 5.

13 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 13 De derde zuil is Zakah, het afstaan van een deel van je geld voor een goed doel. Zakah betekent zuiverheid. De profeet had gewaarschuwd tegen het zinloze vertoon van rijkdom en materialisme in de wereld. Om trouw te blijven aan Allah is het van belang dat je een deel van je rijkdom afstaat zodat het wordt gezuiverd. Diegene die de Zakah ontvangen zijn armen en mensen met een slechte gezondheid, maar ook reizigers en mensen die hun leven richten op de Islam, zoals studenten Islam of mensen van de moskee. De vierde zuil is Ramadan. In dit ritueel moeten Moslims de gehele negende maand van het Moslimjaar vasten na zonsopgang en voor zonsondergang. Wanneer het donker is mag er gegeten worden. Het is een maand waarin wordt stilgestaan bij het geloof en de gemeenschappelijkheid van het geloof, Umma. Sommige mensen wonen een aantal dagen in de moskee om zich te verdiepen in de Islam door te studeren, bidden en andere spirituele oefeningen. De vijfde zuil is Hadj oftewel de pelgrimsreis naar Mekka. Elke Moslim moet een keer in zijn leven op Hadj gaan, als hij daar de middelen voor heeft. Voor veel Moslims is dit de belangrijkste belevenis in je leven en elk jaar gaan er wel twee miljoen mensen op Hadj.

14 14 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe De moskee Functie De moskee van Cordoba is een uniek gebouw door de unieke vermenging van verschillende stijlen, materialen verbouwingen enzovoort. Maar het heeft, net als andere moskeeën, te maken met een aantal basiselementen. Deze elementen geven de moskee zijn functie en die zijn van belang te benoemen, omdat je anders de symboliek van de moskee niet kan begrijpen. Om een zuivere uitleg van deze elementen te geven, kijken we terug in de geschiedenis naar de eerste moskee die er ooit is geweest, het huis van Mohammed. Het huis van Mohammed dat werd gebouwd toen hij verhuisde naar Medina was een simpel huis en had al een aantal kenmerken voor de toekomstige moskee (1). Het huis was gebouwd rondom een binnenplaats. Deze manier van bouwen is afkomstig van de Romeinse huizen, waarbij in het centrum van het huis een binnenplaats was. Op deze binnenplaats stond richting het noorden een overkapping (Zullah) gebouwd van palmtakken. Deze overkapping werd de plek om te bidden, toen nog in de richting van Jeruzalem. 4 Op het zuiden was er een deur die uitkwam op de binnenplaats en op het oosten werden kleine kamers gebouwd voor de vrouwen van Mohammed. 5 Een moskee is altijd het centrum geweest van de Moslimgemeenschap met veel verschillende nevenfuncties als educatie, onderdak voor armen en reizigers en 4 Eindnoot uitleg bidrichting. 5 Kuban, alinea 4.

15 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 15 voedselverdeling voor de armen. Een belangrijke plek in de maatschappij met als hoofdtaak, het bieden van een plek om te bidden (Salah uitvoeren). 6 Aan het gebed zitten een aantal vaste regels die voor de vorm van het gebouw hebben gezorgd. Om aan de gelovigen te laten weten dat het gebed van start ging, was er een verhoging buiten het gebouw. Hierop stond een volger van Mohammed die de mensen vijf keer per dag bij elkaar riep voor het gebed. Voordat je in gebed kan met Allah is geestelijke en lichamelijke reiniging van belang. De reiniging (Wudu) gebeurt buiten de moskee, omdat het een schennis is om onrein een heilige plaats te betreden. Het is een lichamelijke en geestelijke reiniging die plaatsvindt bij het fonteintje op de binnenplaats van de moskee. Na de reiniging kan het gebed plaatsvinden. Dit wordt beoefend met het gezicht richting Mekka en in rijen naast elkaar. Mannen en vrouwen worden tijdens het gebed van elkaar gescheiden. De Imam staat aan de qiblamuur en ze moeten zijn bewegingen kunnen volgen. Daarnaast diende de moskee alle Moslims van de stad een plek te kunnen geven. Dit betekent dat de oppervlakte van het gebouw groot en breed was en er moest rekening gehouden worden met de bouwrichting ten opzichte van Mekka. De muur die zich naar Mekka richt wordt de Qiblamuur genoemd. Om te kunnen weten welke muur richting Mekka staat, wordt deze aangegeven met een nis, dit is de Mihrab. De nis diende ook als speciale plek voor de profeet Mohammed tijdens het gebed. Op vrijdag is er een speciaal gebed waarbij de Imam een toespraak naar zijn gelovigen houdt. De Imam is de leider van de moskee, zoals de pastoor de leider van de kerk is. Mohammed was de eerste Imam voor de Islam. Om zichzelf verstaanbaar te maken voor 6 Kuban, alinea 1.

16 16 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe alle aanwezige gelovigen stond Mohammed op een stoel. Deze stoel werd later een spreektoren (Minbar) die meestal aan de Qiblamuur stond. 7 Symboliek De moskee is de meest belangrijke en heilige plek voor een Moslim waar hij naartoe gaat om in contact te zijn met een hogere wereld, het andere universum. Allah (God) is het universum en de maker van het alles en niets. Om hem te aanbidden zonder te kort te doen aan zijn grootsheid, wordt zijn betekenis verwerkt in de symboliek van de moskee. Naast het feit dat de moskee een gemeenschappelijk gebouw is voor geloofsbelijdenis, staat het symbool voor het paradijs, het land van eeuwige vrede en rust (Dar el-islam). Het paradijs is de plek die door God is geschapen en waar je naartoe gaat als je sterft en hebt geleefd als een goede Moslim. Zoals ik eerder heb verteld is voor katholieken Jezus het woord van God in levende lijve. Voor Moslims is de Koran het woord van God en de profeet Mohammed is niet een verpersoonlijking van God, maar de boodschapper. Dus wat er in de Koran staat is het woord van Allah en niet het woord van Mohammed. Dit is belangrijk omdat dit betekent dat Mohammed geen Goddelijk persoon is en nooit als symbool kan staan voor God. Daarnaast is God niet te vangen in een persoon, want hij is het universum, het alles. Dit geeft aan waarom er geen afbeeldingen worden gebruikt in de kunst van de Islam en waarom het Arabische woord, vertaald naar kalligrafie, gedichten, wetenschap, muziek, zeer belangrijk is in de Islam. 8 7 Kuban, alinea 2. 8 Burrell, alinea 4.

17 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 17 De moskee symboliseert dus het paradijs en is gebouwd om een plek van vrede te zijn. Spanningen verdwijnen doordat de structuur van de moskee evenwicht en harmonie uitstraalt. Gebruik van licht is een fysieke en spirituele verwijzing naar de hemel. De decoratie bij de Mihrab staat meestal symbool voor de opening naar de paradijstuin (19). Omdat de Islam is ontwikkeld in een woestijnland is flora en fauna een heilig gegeven. Dit zie je terug in de moskee door de aanwezigheid van natuur op de binnenplaats. De kleur groen is een belangrijke (heilige) kleur die je terugziet in de mozaïek van de moskee. Deze onderwerpen worden later uitgewerkt. In de katholieke kerk spelen emotie en gevoel een belangrijke rol in de rituelen die worden uitgevoerd rondom het verhaal en de lijdensweg van Christus. Dit verhaal wordt verbeeld in kunstwerken waar mensen op staan afgebeeld met expressieve gezichtsuitdrukkingen. In tegenstelling tot deze emotie staat de ratio. Dit is een belangrijk gegeven in de moskee. Rust vinden in jezelf doo na te denken en in contact komen met het hogere is het hoofddoel van de moskee en staat centraal in de symboliek van de decoratie en architectuur. Het is belangrijk om dit te vertellen omdat het een compleet andere invalshoek is dan die wij in de westerse (Christelijke) wereld gewend zijn. Dit betekent dan ook dat de kunst die rondom de Islam wordt gemaakt vanuit een ander grondbeginsel start dat de kunst voor het katholicisme. De moskee is dus een gebouw met functies die zijn gericht op de vijf zuilen van de Islam. De vijf zuilen omvatten de belangrijkste rituelen die in teken staan van de aanbidding van Allah en de zuivering van lichaam en geest. De symboliek van de moskee staat in het teken van het bereiken van zuivere geest en in het paradijs. Ik zal de symboliek van de moskee in

18 18 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Cordoba behandelen naar aanleiding van de verschillende functies van het gebouw. Daarin probeer ik te achterhalen waardoor de architectuur van de moskee op geïnspireerd is.

19 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 19 Cordoba Hedendaagse blik Dit najaar ben ik naar Cordoba gegaan om de Moskee met eigen ogen te bekijken en te ervaren. Cordoba is een moderne Spaanse stad. Maar wanneer je door de poort van de oude stadmuur loopt en dichter bij de moskee komt, is het alsof jij je in een Oosterse stad waant (2). In de moskee ontdek je een plek waar een spel is ontstaan tussen de beeldtaal van de twee wereldgeloven, het katholicisme en de Islam. Nadat de gloriedagen van het Ummayadrijk (hieronder toegelicht) in Cordoba voorbij waren is de moskee overgenomen door katholieken en omgedoopt tot kathedraal. Tijdens deze transformatie hebben de katholieken ingezien dat de Ummayadcultuur een verrijkende invloed heeft gehad op Cordoba en hebben ze de moskee intact gehouden. Daardoor is dit architectonische wonder tot op heden te bezoeken. Het laat zien dat de Islam zich diep geworteld had in de stad. De moskee is intact gebleven doordat ze de kathedraal in het midden hebben gebouwd. De twee verschillende geloven vinden zich ook wanneer wanddecoraties elkaar kruisen of er een Jezusbeeld aan de muur hangt die wordt omlijst door een Islamitische boog (3). Wat ik persoonlijk opmerkelijk vind is dat het gebouw de kathedraal van Cordoba wordt genoemd. Het is verboden voor Moslims om er te bidden en de focus wordt zoveel mogelijk op het katholieke geloof gelegd. Het gebouw heeft langs alle muren kleine altaartjes die zijn versierd met schilderijen en verschillende heiligen (4). Tegenwoordig is er nog een verdeeldheid over of Islamieten in de moskee mogen bidden. Er is in 2004 een aanvraag geweest vanuit de Moslimgemeenschap om de moskee te gebruiken om

20 20 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe te bidden, maar deze werd door de katholieke kerk verworpen. 9 De komst van de Ummayad Deze eeuwen waren geen moment van grote confrontaties tussen concurrerende en tegengestelde culturen, maar toch was er een constante confrontatie, vredig of op een andere manier, tussen Christelijke en Moslims. 10 Begin 8 e eeuw (eerste 100 jaar van Islamitische jaartelling) hadden de Islamitische Arabieren grote drang tot het veroveren van gebieden om hun Islamitische imperium uit te breiden. In die tijd was Spanje een instabiel land doordat er verdeeldheid was onder de koningen, er geen goed politiek leiderschap was en er competitie was onder verschillende geloven en etnische achtergronden. In 711 werd het zuiden van Spanje, Andalusië veroverd door Arabieren. 11 Zij namen het bestuur over en vestigden zich in de stad. De Moslims hadden een plek nodig waar zij hun gebed konden uitoefenen, dus sloten ze een overeenkomst met de Christelijke bevolking om de Basiliek San Vicente te delen. De Basiliek was origineel een tempel gebouwd in de 6 e eeuw door de Spaanse-Visigotische lokale bevolking. 12 Tot 755 was de stad onder leiding van stadhouder Yusuf al-fihri. 13 Er ontstond er een samenleving waarin ruimte was voor alle geloven. Dit was in belang van de 9 Eindnoot actualiteitenartikel. 10 Grabar, alinea Hoofdstuk 13, Creswell 12 Website cathedral Cordoba 13 Website viw-costablanca

21 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 21 Moslims, omdat Andalusië de grens was tussen de katholieke wereld en de Moslimwereld. Zij moesten de goede vrede bewaren met beide werelden om een succesvol kalifaat te hebben. In 750 ontstond er een burgeroorlog in Syrië en Irak waardoor de Abbasids aan de macht kwamen van het kalifaat. De macht verschoof van Syrië naar Irak en kreeg een andere inslag. Om geen last meer te hebben van alle kopstukken van de Ummayadfamilie werden zij in 755 allemaal vermoord, op een man na, Abd al-rahman ibn Mu awiya. Hij vluchtte naar Andalusië en koos ervoor om daar een nieuw leven op te bouwen. Hij werd door de Arabieren die al in Andalusië waren geaccepteerd en na enkele jaren gekroond tot Emir. Hij besloot om de Basiliek te delen met de Katholieken. De rest van de kerken uit de stad werden vernietigd, maar de katholieke inwoners van de stad mochten de andere helft van de kerk nog steeds gebruiken om hun geloof te beoefenen. In de loop van de jaren groeide de Islamitische gemeenschap in Cordoba zo dat er te weinig plek was in de moskee. 14 In 785 besloot Abd al-rahman om de moskee en kerk geheel te verbouwen tot een moskee. De plaatselijke katholieken kregen de mogelijkheid om kerken buiten de stadsmuren te bouwen. 15 De stad was de grens van twee verschillende en grote geloven in de wereld. Deze bijzondere positie zorgde ervoor dat Abd al-rahman respectvol met verschillende geloven om ging en daardoor gaf hij de katholieken de kans om hun geloof uit te oefenen. Deze bijzondere positie heeft ook gezorgd voor bijzondere 14 Website cathedral cordoba. 15 Dodds, pagina 12.

22 22 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe architectuur waarin je de invloeden van de verschillende werelden terugziet. Terugblik op de architectuur van de Ummayad Abd al-rahman was de laatste overlevende Ummayad heerser en zijn herkomst was belangrijk voor hem. Hij keek met nostalgie terug naar de tijd van de Ummayad in Syrië en hij heeft invloeden verwerkt in de moskee van Cordoba. Om deze invloeden te kunnen begrijpen, is het van belang om enige geschiedenis te geven over het Ummayadkonnikrijk en de architectuur in die tijd. Het Ummayadkoninkrijk heeft zich van 661 tot 750 gevestigd in Arabië en had veel zelfvertrouwen gekregen doordat het in een korte tijd zijn rijk flink aan het uitbreiden was, zoals in Spanje. Het zelfvertrouwen, de overwinning en grootsheid van de Ummayad werd getoond door middel van architectuur. Er werden twee belangrijke moskeeën gebouwd waarin de Ummayad veel energie en geld stopten en die een grote invloed hebben gehad op de verdere ontwikkeling van de kunst van de Ummayad en de Islamitische kunst in Cordoba. Dit waren de grote moskee van Damascus en de rotskoepel in Jeruzalem (5, 8). Tijdens de bouw van de grote moskee van Damascus werd er veel gebruik gemaakt van de verschillende expertises en materialen van verschillende volkeren. Deze volkeren waren belangrijk omdat Damascus een centrale ligging had en al deze verschillende culturen een deel uitmaakte van hun koninkrijk. Daarnaast wilde zij de uitstraling van het gebouw niet inlands en traditioneel houden, maar gebruikmaken van de diversiteit aan materialen en cultuur. Damascus was het centrum van de Ummayad doordat het hof en de rechtbank hier waren gevestigd. De grote

23 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 23 investering van de Kalifaat in agriculturele installaties zoals kanalen, dammen, putten, tuinen e.d. om zo de Jordaanrivier in bedwang te houden zorgde ervoor dat het Irak overtrof als de rijkste stad van het imperium. 16 De Ummayad periode zorgde er ook voor dat de vormen en ideeën van de Romeinse kunst, die beter werden begrepen in Damascus dan in de meer oostelijke landen, zich zouden nestelen in de bloedbanen van de Islamitische kunst. 17 Dit kwam doordat Romeinse invloeden zoals, marmeren pilaren, mozaïek en bouwstijl werden toegepast in de bouw van de twee bovengenoemde moskeeën. 16 Hillenbrand, pagina Hillenbrand, pagina 16.

24 24 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe De Moskee in Cordoba Zoals eerder geschreven, zal ik de symboliek van de moskee in Cordoba behandelen naar aanleiding van de verschillende functies van het gebouw. Daarin probeer ik te achterhalen waardoor de architectuur van de moskee op geïnspireerd is. Hierbij horen twee aspecten die ervoor zorgen dat er een nieuwe beeldtaal in de moskee ontstaat. Ten eerste het gebruik van binnenlandse materialen en technieken die op een innovatieve manier worden gebruikt. Ten tweede de verwijzingen naar het thuisland Syrië en de nostalgie van de Ummayad, dat het gebouw een symbool voor de overleving van de Ummayad maakt. Het geraamte, de zuilen De moskee is een op zichzelf staand grote rechthoek van ongeveer 178x125 meter. De moskee is omgeven met muren die tien meter hoog zijn. Als je door de poort van de moskee gaat, kom je op een binnenplaats die vol staat met sinaasappelbomen (6). Het plein (sahn) is authentiek en heeft een watervoorziening waarbij een irrigatiesysteem is aangelegd naar de sinaasappelbomen die rondom het plein staan. De sinaasappelbomen zijn een vondst van latere jaren en geven de plein nu zijn naam; Patio de los Naranjos. Deze watervoorziening werd gebruikt om de rituele wassing te doen, voordat Moslim de moskee mocht betreden. Rondom de binnenplaats is een overdekte zuilengang die is geïnspireerd op de zuilengang van de grote moskee in Damascus. (5, 7, 8). Abd al-rahman III heeft in 951 opdracht gegeven om deze zuilengang te laten bouwen in Cordoba. Het feit dat er twee eeuwen na de bouw nog steeds wordt gerefereerd naar de

25 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 25 rotskoepel (709-15) en de moskee van Damascus ( ), is omdat de moskee in Cordoba hetzelfde statement wilde maken als deze moskeeën. Abd al-rahman wilde aantonen dat hij loyaal was aan de eerste traditionele moskeeën uit de Ummayadperiode. Deze moskeeën creëerde het imago van de Islam omdat ze voor het eerst een duidelijke stijl neerzette in de architectuur. Deze stijl was gebaseerd op alle andere bouwstijlen die zij waren tegengekomen, zoals de Romeinen, de Visigoten, de Joden en de katholieken. Door de moskeeën zo mooi mogelijk te maken, wilde ze de rijkversierde Christelijke kerken uit de regio evenaren. 18 Symboliek Wanneer je de moskee betreedt zie je een herhaling van zuilen tot in het oneindige (9). De herhaling van de zuilen wordt onderbroken door de kathedraal die na de Reconquista midden in de moskee is gebouwd door de katholieken. De hal is opgebouwd uit bogen die zich achter elkaar herhalen en die zorgen voor een gemeenschappelijke bidruimte die rust en eenvoud uitstraalt. Aan deze ruimte zie je dat er behoefte was aan gemeenschappelijke samenkomst waarin ieder individu kan bidden. De eenheid zorgt voor innerlijke rust (Dar el- Islam) bij de bezoeker. Om deze rust te creëren is het van belang dat de vormentaal niet met elkaar in competitie gaat, maar één geheel vormt. Deze eenheid wordt gecreëerd door de rijen zuilen die zijn opgebouwd uit een uitzonderlijke gewelfconstructie (10). 18 Flood, pagina 248, alinea 2.

26 26 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Het booggewelf is een verzameling van verwijzingen naar andere culturen, Visigotisch, Romeins, Iberisch. Deze verschillende elementen zijn samengebracht tot een basiselement van de moskee van Cordoba. Dit basiselement is het hoefijzergewelf wat afkomstig is van Visigotische kerken zoals San Juan de Banos (30). Dit gewelf wordt ondersteund door twee pilaren die 3 meter hoog zijn en die onderling variëren van stijl en dikte. Deze pilaren zijn afkomstig van andere kerken en tempels die zijn afgebroken door de Arabieren. Er zit een zeer bijzondere pilaar bij die is geïnspireerd op de pilaren uit de tempel van Salomon (13). De pilaar is gedraaid en staat in slechte conditie in de moskee, daarom is er een doorzichtige koker omheen gemaakt. Op de pilaren zit een kapiteel die organisch is versierd. De kapitelen zijn verschillend van elkaar, door alle aanbouwen door de jaren heen en waarschijnlijk zijn deze ook afkomstig van andere tempels en kerken. Om deze verschillen te laten zien heb ik een serie foto s toegevoegd die ik heb gemaakt in de moskee (15). De voet is bij sommige pilaren niet te zien, omdat in de loop der jaren de vloer 30 centimeter is verhoogd (14). Bovenop de kapiteel komt het hoefijzergewelf wat gemaakt is van twee soorten steen met twee verschillende kleuren, die elkaar omwisselen. Op de kapiteel komt nog een pilaar van 1.75 meter, die de tweede rij gewelven draagt. Deze hebben hetzelfde uiterlijk als het eerste gewelf en door deze constructie van een dubbelgewelf is de hoogte en oppervlakte van het pand verkregen. Als je naar het plafond van de moskee in Cordoba kijkt kun je afleiden wanneer dat gedeelte van de moskee eraan is gebouwd. Er is een verloop wat begint bij het basisplafond van

27 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 27 simpele houten balken. Dit is te zien in het oudste gedeelte van de moskee. Wanneer je richting de Mihrab loopt is het plafond gemaakt van houten balken die elkaar afwisselen in hoogte. Deze balken zijn versierd door geometrische beschilderingen. Als je voor de Mihrab staat zie je dat er een koepelgewelf voor de Mihrab is geplaatst die prachtig is versierd met mozaïek (21). Deze koepel staat symbool voor het hemelse gewelf. Het is een plek waar al het hemelse bij elkaar komt en de plaats van de geest is gevangen. 19 Dit wordt in verbeelding gebracht door de ingewikkelde geometrische constructie waarin een oneindig patroon wordt gevangen. Een ander bijzonder element aan het plafond is de verloop van de moskee naar de kathedraal. Het architectuur dichtbij de kathedraal is een letterlijke vermenging van Islamitisch ontwerp en katholiek ontwerp. Geschiedenis De moskee van Cordoba is opgebouwd met materiaal van vernietigde kerken en tempels in de omgeving. Deze elementen zie je terug in de constructie van de moskee. De zuilen zijn niet allemaal dezelfde en zijn waarschijnlijk afkomstig van andere gebouwen. De kapitelen zijn ook verschillend van elkaar, maar zijn allemaal organische plantmotieven (15). Het dubbelgewelf is een unieke constructie en is nergens ter wereld ook te vinden in de Moskee. De invloed van de aquaducten in Spanje op de constructie zie je goed terug, wanneer je de afbeeldingen bekijkt. De Romeinen hebben deze constructie voor de aquaducten gebruikt omdat ze door het tweede gewelf een stuk 19 Ardalan & Bakhtiar, pagina 37.

28 28 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe hoger konden bouwen (11, 12). Er moest ook hoogte gecreëerd worden in de moskee in Cordoba en dit was de juiste constructie om dit te bereiken. De Spaanse invloed zie je in het materiaalgebruik van het hoefijzergewelf. De stenen zijn van Spaanse origine en hebben twee kleuren, rood en wit. Als je de ruimte in kijkt zie je dat de afwisseling van kleur zorgt voor een speelsheid en virtuositeit die in die tijd nog niet was bereikt. De kleurafwisseling is geïnspireerd op de bogen van de rotskoepel in Jeruzalem (8). De bogen die om de rots heen zijn gebouwd hebben de kleurafwisseling grijs, zwart in marmer.

29 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 29 Decoratieve elementen Mihrab De Mihrab van de moskee van Cordoba is voorzien van een bijzondere versiering die is onderverdeeld in verschillende elementen. De mozaïek, de vervlochten reliëfs en de kalligrafie. Alle drie de elementen staan samen voor een periode in de 10 e eeuw waarin de Islamitische kunst op zijn hoogtepunt was, bijvoorbeeld het Alhambra in Granada (31). De Mihrab en de booggewelven die hier omheen liggen zijn gebouwd door Al-Hakam III, die de moskee de allure van een kalifaat wilde geven. In de 10 e eeuw in de werd de decoratie van Islamitische architectuur zeer complex en luxueus. De architectuur was op zichzelf standaard en niet vernieuwend, er werd juist teruggegrepen naar traditionele modellen. De decoratie in het gebouw was een belangrijkere kunstvorm en de Islamieten waren in deze kunstvorm ver ontwikkeld. De ruimte en decoratie gaat een intieme relatie aan doordat de oppervlakte van de moskee wordt benadrukt. De voornaamste functie van deze oppervlaktedecoratie was om gebouwen te voorzien van een ingewikkelde en complexe bekleding, zodat je het skelet en de opbouw van het gebouw niet meer kon zien. 20 Daarnaast heeft de uitwerking van de decoratie en hetgeen wat wordt afgebeeld een verhalende betekenis binnen het gebouw. In de vervlochten reliëfs is een complexiteit en virtuositeit verwerkt en het laat zien wat een vakmanschap de Islamieten in handen hadden. Door de jaren heen heeft de Islam een eigen vormentaal ontwikkeld waarin complexe oppervlaktes een hoofdrol spelen. Dit door gebruik te maken van reflecterende en glimmende materialen, glazuren, de herhaling van ontwerpen, het contrasteren van kleuren en 20 Jones, Alinea 2.

30 30 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe materialen en het manipuleren van vlakken. Ondanks de rijkheid en complexiteit in uitvoering en materiaal, heeft de kunst altijd een ingetogen uitstraling. 21 Aandacht en diepte wordt gecreëerd door contrasterende materialen tegenover elkaar te zetten. De technieken die hierbij worden gebruikt zijn mozaïek, kalligrafie en reliëfkunst. Oorsprong decoratie De decoratie van de Mihrab en omliggende booggewelven was bedoeld om te tonen hoe rijk de kalifaat van Cordoba was. De moskee heeft veel verbouwingen doorstaan, maar heeft in de essentie altijd een duidelijke boodschap uitgedragen in haar iconografie. Eind 7 e eeuw waren de Ummayad net aan de macht en ontdekte ze diverse kunstvormen om hun heerschappij te tonen. De toenmalige Ummayadleider Abd al-malik was de eerste die zichzelf benoemde tot kalifaat (afgevaardigde van God). Bij deze grootste titel hoorde een eigen stijl met eigen kunstvormen. 22 De Islam probeerde zich te vestigen in een wereld die al in de ban was van andere geloven, zoals het Christendom en het Jodendom. Deze geloven bestonden al 700 jaar en hadden in die tijd een iconografie ontwikkeld waarin de idealen van het geloof naar voren kwamen. De Islam stond nog aan het begin van hun geloof en probeerden een eigen iconografie te ontwikkelen. In deze zoektocht werden ze geïnspireerd en beïnvloed door andere geloven. Dit is te 21 Jones, alinea Blood, pagina 246, alinea 12.

31 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 31 vergelijken met de situatie van Abd al-rahman, de eerste Ummayadleider in Cordoba, omdat hij een nieuwe beeldtaal ontwikkelde toen hij zich vestigde in het katholieke Cordoba. Een van de eerste en belangrijkste moskeeën is de rotskoepel in Jeruzalem, gebouwd in de 7 e eeuw. In het centrum van het gebouw is een grote steen die heilige waarde heeft in de Bijbel en in de Islam. Dit komt doordat hij een meerdere keren voorkomt in Bijbelse verhalen. Hierin heeft de rots een symbolische waarde die staat voor bescherming, verschuiling of als wegwijzer (8, 26). Het heiligdom is gebouwd op de plek waar eerst een Joodse tempel stond. Dit geeft aan dat het gebouw een verbinding aangaat met de andere geloven. Door het uiterlijk en de plattegrond van het gebouw kunnen we aannemen dat het geen traditionele moskee is. Het is eerder een heiligdom, een pelgrimsplaats voor verschillende geloven. Toch zijn er wel constant referenties naar de Islam en de profeet in de beeldtaal. De naam van de profeet wordt ongebruikelijk vaak genoemd in inscripties in de rotskoepel. Dit maakt waarschijnlijk een deel van de competitie die de Islamieten voelde met de iconografie van de Katholieken Blood, pagina 249, alinea 3.

32 32 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe De qiblamuur, het booggewelf Als je de moskee binnenloopt en helemaal de rechterkant oploopt, kom je terecht bij de qiblamuur. Aan deze muur bevindt zich een van de belangrijkste en meest gedecoreerde elementen van de moskee, de Mihrab (17). De Mihrab is een overkoepeld gedeelte en bestaat uit drie nissen die zwaar gedecoreerd zijn met mozaïek, marmer en een bijzondere gewelfconstructie. De middelste nis heeft een hoefijzergewelf dat leidt naar een ronde kamer. Rondom de gewelfconstructie is een afscheiding die de Mihrab van de rest van de ruimte scheidt, waardoor je niet dichtbij de Mihrab kan staan. Dit is de Maqsurah. Booggewelf Mihrab De herhaling van de bogen krijgt een verandering wanneer je dichterbij de Mihrab komt. Hier wordt er in de bogen aangegeven dat je een bijzondere plek nadert, doordat de bogen een andere structuur en decoratie aanneemt. Deze verandering zie je bij de driebooggewelven die voor de Mihrab staan en die haaks op deze bogen staan en die zijn verbonden met de Mirhab (18). Als je beter kijkt naar een booggewelf kun je zeggen dat het een complexer en moderner gewelf is, dan de traditionele gewelf, die ik eerder heb behandeld. Daarnaast is ook duidelijk te zien dat het ontwerp is geïnspireerd op het traditionele gewelf. Als we de twee gewelven naast elkaar zetten zoals hierboven kunnen we zien hoe het gewelf bij de Mihrab een moderne versie is van de traditionele gewelf. Het Mihrab-gewelf begint met een traditioneel pilaar die dezelfde hoogte en

33 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 33 materiaalgebruik heeft als het traditionele gewelf. De kapiteel heeft een ander ontwerp dan de traditionele. De vorm lijkt gestileerde bladeren en zijn in essentie geïnspireerd op de kapitelen in het oudere gedeelte van de moskee. Als je goed kijkt zijn er in het Mihrab-gewelf nog steeds twee bogen boven elkaar aanwezig. De eerste boog begint bij de kapiteel en is een overkoepeling voor twee gewelven. Hierdoor krijg je een kruising van bogen in het centrum van een gewelf. Als we nog eens kijken naar de zuil van het Mihrab-gewelf zien we dat na de kapiteel, er nog een zuil komt van 1,75 m. Dit is te vergelijken met het traditionele gewelf. Aan het begin van de tweede boog, kruist hij met de eerste boog, die doorgaat in de begin van de kapiteel. De tweede boog van het Mihrab-gewelf is verder hetzelfde als het traditionele qua vorm. Inspiratie voor booggewelf Rondom de Mihrab is een moderne versie van de traditionele gewelf ontworpen (10, 18). De afwisseling van rode stenen en witte stenen zie je terug in de boog van de moderne gewelf. De tweede boog heeft deze kleurafwisseling niet. Daarnaast is de vorm van de boog van het Mihrab-gewelf ontzettend bijzonder. Het is ontzettend decoratief door de kleine boogjes die hij in zich heeft. Het is een ingewikkelde verweving van bewerkte bogen geïnspireerd op de originele bogen uit de moskee. 24 De bewerking op de bogen lijkt op de bewerkingen die je ook ziet op de Mihrab en verwijzen naar het paleis Madinat al-zahra. Dit is het paleis van Al-Hakam II in Cordoba. De Mihrab heeft zulke andere stijlkenmerken omdat 24 Dodds, pagina 8, alinea 4.

34 34 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe het een gedeelte is wat later is bijgebouwd door de zoon van Abd al-rahman III, Al-Hakam II in 962. Voor hem was het van belang om zijn status te tonen in de moskee door middel van architectuur, omdat hij de moskee de titel van de kalief had gekregen.

35 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 35 De Mihrab Achter de bijzondere booggewelven zijn een van de belangrijkste aspecten van de moskee, de Mihrab. De Mihrab bestaat uit drie bogen die versierd zijn met prachtig glinsterend mozaïek. De middelste boog is wat groter dan de andere twee en leidt naar een kamer (19). De andere twee bogen hebben een deur voor zich (20). In het plafond voor de ruimte van de bogen zijn koepels verwerkt met een bijzonder ontwerp. De koepel boven de middelste Mihrab is een geometrische constructie die is opgebouwd uit hele en halve cirkel (21). De constructie is versierd met goud mozaïek dat een goddelijke glinstering krijgt door kleine roostertjes die het buitenlicht naar binnenlaat. De versieringen zijn planten en bloemenmotieven en kalligrafie. De mihrab is gebouwd in de 10 e eeuw door de zoon van Abd al-rahman III, Al- Hakam II. De kamer achter de Mihrab is een ronde ruimte waarvan het plafond de vorm van een schelp heeft. Betekenis Mihrab De Mihrab is niet alleen aanwezig om muur richting Mekka aan te geven, hij heeft een meer symbolische waarde gekregen. Dit komt omdat in de vroegere moskeeën nog geen Mihrab aanwezig was, de gehele moskee was georiënteerd rondom de qibla. We kunnen dit ook bewijzen omdat je voor het aangeven van Mekka, maar en kleine verwijzing nodig hebt, terwijl de Mirhab een groot overduidelijk object is wat meer waarde heeft dan alleen de richting aangeven. 25 De Mihrab kan meerdere betekenissen hebben en die belichten verschillende 25 Grabar, pagina 121.

36 36 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe aspecten van het Islamitische geloof. Hij kan worden gezien als een symbool voor de plek van Mohammed als profeet van de Islam. Mohammed was in zijn tijd de imam van het vrijdaggebed en stond voor de gelovigen aan de qiblamuur. Hij was een belangrijk en bijzonder persoon voor de Islam en zou het niet raar zijn dat hij een symbolische plek zou krijgen in de moskee. Het kan ook zijn dat de Mihrab een koninklijk element is in de moskee dat verwijst naar de hoge positie van de regerende prins van de Ummayadfamilie, Al-Hakam II. De vorm van de Mihrab De Islamitische architectuur gaat over eenheid in veelzijdigheid en het bieden van een plek van rust en contemplatie. De katholieke kerk heeft een beeldentaal die de mensen angst wil inboezemen bij binnenkomst en wil overdonderen aan rijkheid en grootsheid wanneer je richting hoofdaltaar gaat. De Mihrab van de moskee straalt de rijkheid en grootsheid uit, die je ook bij de katholieke kerk. De vorm van de deur van de Mihrab, is geïnspireerd op de Visigotische kerken met hun hoefijzervormige deuren zoals de San Juan de Banos (30). Aan het onderste gedeelte van de deur zie je twee kleine marmeren kolommen, die aangeven dat dit de entree is van het eeuwige huis. Het eeuwige huis van Allah dat op het fundament van vrome en Goddelijke erkenning is gebouwd. 26 De Mihrab is dus de ruimte die symbool staat voor het huis van Allah, de belangrijkste plek in de moskee. Het booggewelf en de Mihrab zijn beide gebouwd door al- Hakam II in de 10 e eeuw. Als je in de moskee rondloopt zie je 26 Khoury, pagina 88, alinea 2.

37 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 37 dat dit gedeelte veel meer luxe en macht uitstraalt dan de rest van de moskee (met uitsluiting van de kathedraal).

38 38 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe Mozaïek Mihrab De prachtige mozaïek van de moskee in Cordoba is de mooiste decoratie uit de moskee. Het zorgt ervoor dat de moskee Koninklijke allure krijgt. De mozaïek bevindt zich rondom de drie deuropeningen van de Mihrab en bereikt een waar hoogtepunt in de top van de koepel die voor de Mihrab is gebouwd. Deze koepel is volledig bekleed met gouden mozaïeksteentjes en organische plantmotieven in groen en blauwtinten (21). Door de bijzondere belichting ontstaat er een speelse werking van schaduw en licht waardoor de kleur van de mozaïek optimaal naar voren komt. De structuur van de koepel versterkt het paradijselijk tafereel dat wordt afgebeeld in de mozaïek. De versiering rondom de hoefijzervormige deuropening van de Mihrab bestaat uit verschillende kleurvlakken waarin een bloemmotief staat in een contrasterende kleur (22, 24). De kleuren die worden gebruikt zijn rood, goud, donkerblauw en groen. Betekenis mozaïek De mozaïek is een prachtige toevoeging aan de moskee en heeft ook een bijzondere waarde, omdat het verwijst naar het Ummayadverleden van de Kalifaat in Spanje. Zoals ik eerder heb gemeld, komen de Ummayad oorspronkelijk uit Syrië en hebben ze daar een lange tijd hun basis gehad. De mozaïek uit de moskee in Cordoba is afgeleid van de mozaïek van de rotskoepel en de moskee uit Damascus (27). De plantmotieven van de Mihrab in Cordoba zijn een stilistische en moderne versie van de palmbladeren die zijn afgebeeld in de rotskoepel (26). Bij de moskee van Damascus wordt de opening van het paradijs ook afgebeeld. De bladmotieven staan symbool voor

39 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 39 de overwinning, roem en voornamelijk het paradijs. De plantaardige en architectonische decoratie is een uitbeelding van het paradijs, omdat de binnenplaats van de moskee ook een verbeelding van het paradijs is. Het bevat namelijk bomen, planten en stromend water, net zoals de decoratie. 27 Het paradijs is een belangrijk onderwerp in de decoratie, omdat deze ideale plaats veel wordt besproken in de Koran. Het paradijs is het hogere doel waar Moslims naar streven door een goed leven te leiden. In de Koran wordt het beeld van paradijs dusdanig verheerlijkt dat de moskeeën zich hieraan proberen te verhouden door middel van decoratie in de moskee. 28 Planten, water en licht zijn van belang omdat ze vruchtbaarheid symboliseren. Als je bedenkt dat de Islamitische cultuur is ontstaan in woestijnlanden, kun je je voorstellen dat deze elementen heilig waren. 29 Vandaar de terugkomst in de mozaïek bij de meest heilige plek in de moskee, de Mihrab. Kleurgebruik Kleur wordt in de Islamitische kunst in verbinding gebracht met het goddelijke, waarbij het licht het goddelijke is. Door het licht kunnen kleuren bestaan en de kleuren hebben elkaar nodig om een bestaansrecht te hebben (29). De vier kleuren worden gekoppeld aan de elementen van de aarde. We kunnen dit zien in een systeem waarin er een vierkant in een cirkel staat, die in vier stukken is gedeeld (zie afbeelding). Dit systeem staat symbool voor de universele ziel wat samenkomst van de vier kleuren met de passieve en actieve kwaliteiten van 27 Grabar, pagina 134, alinea Erzen, pagina 126, alinea Erzen, pagina 128, alinea 1.

40 40 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe de natuur. De passieve kwaliteiten zijn: vuur, water, aarde en lucht. De actieve kwaliteiten zijn: droogte, natheid, hitte en koudhied. Daarnaast zijn ze te koppelen aan de tijden van de dag, de seizoenen van het jaar, de cyclus van het leven. 30 Rood staat symbool voor vuur, hitte en droogte. Het drukt de vitale geest dat actief, extravert en onoplosbaar. Het staat voor ochtend, lente en kindertijd. Groen staat symbool voor water, nat en koud, de superieure ziel, passief en samenwerkende krachten. Het staat voor de avond, herfst en volwassenheid. Geel staat symbool voor de lucht, hitte en natheid. Daarnaast staat het voor contemplatie, zomer en jeugd. Blauw staat voor de aarde, koud en droogte. De andere elementen zijn de ondergeschikte ziel, passief en onoplosbaar. Door middel van het systeem kan er een evenwicht in het kleurgebruik ontstaan waarin de energie en eenheid van de natuur in terugkomt. Het staat ook symbool voor het einde van de levenscyclus, de nacht en de winter. 31 Groen is, zoals eerder al gezegd, de belangrijkste kleur binnen de Islam omdat het symbool staat voor alle andere kleuren. Geel en blauw zijn samen groen en zijn opponent is rood. Groen staat symbool voor de hoop, vruchtbaarheid. Het is symbool voor de eeuwigheid omdat het de kleur van het verleden in zich heeft (blauw) en de kleur van de toekomst (geel). 32 De kleuren in de mozaïek van de Mihrab zijn contrasterend. Dit contrast zorgt ervoor dat de kleur intenser overkomt. Deze contrasten komen ook voor in de natuur en de zorgen voor een goede samenwerking. 30 Ardalan & Bakhtair, pagina 48, alinea Ardalan & Bakhtair, pagina 49, alinea Ardalan & Bakhtair, pagina 49, alinea 2.

41 Mezquita de Córdoba & de betekenis van de moskee 41 Geschiedenis In de eerste eeuwen van de Islam, werden technieken voor decoratie geïnspireerd op de Romeinse wereld. Om ervoor te zorgen dat de Arabieren een plek hadden om hun geloof te belijden tijdens de veroveringen van Byzantium in de 7 e eeuw, werden de kerken omgebouwd tot moskeeën. De figuratieve mozaïek werd aangepast zodat je er geen dieren en personen meer in herkende. Daarnaast werden er ook nieuwe moskeeën gebouwd waarin deze techniek werd toegepast om prachtige mozaïeken te verkrijgen (26, 27). De mozaïeken die zijn gemaakt in de moskeeën in Damascus en Medina zijn gemaakt met hulp van de Byzantijnse keizer en hadden hierdoor iconografische parallellen met Byzantijnse motieven uit religieuze context. 33 De mozaïeken in de moskee in Cordoba zijn ook gemaakt met behulp van de Byzantijnse keizer, omdat de Islamieten deze techniek niet konden uitvoeren. Hiervoor zijn nieuwe mozaïeken ontworpen die passen bij de symboliek van de Mihrab. 33 Blood, pagina 252, alinea 2.