Ontwikkelingen in de lengte van gevangenisstraffen voor moord en doodslag: een trend naar langere straffen

Transcriptie

1 Sigrid van Wingerden en Paul Nieuwbeerta' Ontwikkelingen in de lengte van gevangenisstraffen voor moord en doodslag: een trend naar langere straffen In dit artikel wordt op basis van de Databank Moord en Doodslag van het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) beschreven welke ontwikkelingen er in de periode zijn in de geëiste en opgelegde gevangenisstraffen bij moord en doodslag. Ten eerste blijken er procentueel gezien steeds meer verdachten voor moord dan voor doodslag vervolgd te worden. Ten tweede is de duur van de geëiste gevangenisstraf over de onderzochte periode toegenomen met 2,3 jaar. De duur van de opgelegde gevangenisstraf is toegenomen met 2, jaar. De stijging van de strafduur blijft ook significant aanwezig wanneer gecontroleerd wordt voor veranderingen in delict-, dader- en slachtofferkenmerken. Ten slotte is over de periode ook het aantal geëiste en opgelegde levenslange gevangenisstraffen toegenomen. Het OM en de rechter zijn dus punitiever geworden. 1. Inleiding Met ingang van 1 februari 200 is de maximale vrijheidsstrafbij moord verhoogd van twintig jaar oflevenslang naar dertig jaar oflevenslang. I De maximale strafduur is verhoogd vanwege de vervroegde invrijheidsstelling: een vrijheidsstrafvan twintig jaar betekent in de praktijk slechts een vrijheidsstrafvan ruim dertien jaar. Voor moord vond men deze strafte licht. Bovendien werd het 'gat' dat bestond tussen de maximale tijdelijke vrijheidsstraf en de levenslange gevangenisstraf te groot bevonden. Een dergelijke wetswijziging waarin de maximale vrijheidsstrafverhoogd wordt, wijst op een tendens tot steeds strengere straffen. De vraag is echter of er in de praktijk - dus ook zonder wetswijzigingen - niet al steeds strenger wordt bestraft. Er is een wetenschappelijk debat gaande of er nu wel of niet een trend is naar strenger straffen in Nederland. Het antwoord op die vraag is niet eenduidig. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gaf recent aan dat rechters in gelijke gevallen strenger zijn gaan straffen.' Berghuis en Mak analyseerden de straftoemeting in Nederland tussen 1995 en 2001.' Zij concluderen echter dat er meer straffen werden uitgedeeld, maar dat Openbaar Ministerie (OM) en rechter niet punitiever waren geworden. Van Tulder, die straffen in de periode analyseert, concludeert: "Het beeld is dat punitiviteit met name bij vermogensmisdrijven, misdrijven in de sfeer van de openbare orde en vernieling en Wegenverkeerswet is gestegen. Bij misdrijven in de sfeer van geweld en de Opiumwet is eerder van enige daling van punitiviteit sprake." 1 In deze bijdrage sluiten we aan bij het wetenschappelijke debat en beschrijven we de ontwildceling van de vrijheidsstraffen die geëist en opgelegd zijn voor twee specifieke misdrijven tegen het leven: voltooide moord en doodslag. Voor alle verdachten die in de periode voor moord en doodslag zijn vervolgd hebben we de lengte van de geëiste en opgelegde vrijheidsstraf in kaart gebracht. Hierdoor is het mogelijk om de trend in tijdelijke en levens- * Paul Nieuwbeerta is senior onderzoeker bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) en bijzonder hoogleraar 'Empirisch-Theoretische Analyse van Maatschappelijke Effecten van Overheidsbeleid' bij de capaciteitsgroep Sociologie van de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Utrecht. Sigrid van Wingerden is onderzoeker bij het Departement Strafrecht en Criminologie, Universiteit Leiden. 1 Kamerstuk 200S-200, 2, nr. F, Eerste Kamer. 2 In Van Tulder 200S, p. S. 3 erghuis en Mak Van Tulder 200S, p. S. Sd" Uitgevers TREMA oktober 200- Nr. 329

2 lange gevangenisstraffen te beschrijven. Vervolgens analyseren we in hoeverre de geconstateerde ontwikkeling samenhangt met veranderingen in de grondslag van de vervolging en van de veroordeling en in de mate waarin tbs wordt opgelegd. Tot slot wordt onderzocht in hoeverre de gevonden ontwild<elingen samenhangen met veranderingen in kenmerken van moorden en doodslagen over de afgelopen jaren. 2. Eerder onderzoeknaartrends in straffen Tot op heden zijn er in Nederland slechts vijf eerdere studies geweest waarin de afdoening van moord en doodslag empirisch is onderzocht. Twee daarvan maken echter geen onderscheid naar voltooide delicten of pogingen. Het eerste onderzoek betreft een WODC-rapport uit Hierin wordt over de periode de strafvordering en straftoemeting in gevallen van zware criminaliteit onderzocht, waaronder moord, doodslag en gekwalificeerde doodslag. Het onderzoek richt zich vooral op de verschillen tussen de geëiste en opgelegde straf en op de verschillen in de straftoemeting tussen de arrondissementen. Het tweede onderzoek is 'Criminaliteit en Rechtshandhaving 200'.' In dit rapport worden algemene trends in de strafduur beschreven. Er wordt wel uitgesplitst naar type delict (en dan ook nog alleen in de bijlage), maar bij de categorie 'misdrijven tegen het leven' zijn ook pogingen tot moord en doodslag en 'dood door schuld' opgenomen. De algemene cijfers uit dit rapport laten echter geen stijging zien. Daarnaast zijn er twee onderzoeken verricht die zich wel richten op afdoeningen van voltooide moord en doodslag, maar waarin geen ontwild<elingen in de afdoeningen worden onderzocht. De eerste van deze onderzoeken richt zich specifiek op moord en doodslag in een enkel jaar, namelijk 199.' Bij het onderzoek naar de bestraffing wordt er onderscheid gemaal<t tussen daders en mededaders. Ook wordt er bij de gemiddeld opgelegde gevangenisstraf een onderverdeling gemaakt aan de hand van het type moord (intimi, ruzie, criminele achtergrond, zeden en roofmoord) en aan de hand van de etniciteit van de dader. Omdat het een enkel jaar betreft, zijn er geen uitspraken over trends. Het andere onderzoek dat wel aandacht besteed aan afdoening van voltooide moord en doodslag, maar niet aan ontwild<elingen, is de in 2003 gepubliceerde studie door Leistra en Nieuwbeerta.' Zij geven een overzicht van alle moorden in Nederland in de periode Met betrekking tot de afdoening van moord en doodslag wordt onder meer de relatie beschreven tussen het wetsaiiil<el waarvoor vervolgd wordt en waarvoor veroordeeld wordt. Verder wordt beschreven well< type sanctie bij de verdachten wordt geëist dan wel opgelegd (bijvoorbeeld gevangenisstraf, tbs, gevangenisstraf & tbs, ofjeugddetentie) en wat de gemiddelde duur van de geëiste en opgelegde gevangenisstraf is. Er wordt echter geen aandacht besteed aan ontwild<elingen. Het enige onderzoek dat tot dusverre aandacht heeft besteed aan trends in afdoeningen van moord en doodslag is van Bijleveld en Smit.' Zij onderzoeken ontwild<elingen in opgelegde straffen in de periode '0 De conclusies zijn echter onduidelijk en tegenstrijdig. Zij concluderen aan de ene kant: "The average time spel1t per homicide convictiol1 has fluctuated quite a bitprobabi)' due to smalll1umbers (approximatel)' 150 each )'ear); the average time fluctuated betwee111,19 da)'s al1d 2,01 da)'s per col1victioi1. It appears as i!the average time served has decreased."" Aan de andere kant concluderen ze verder op in hun rapport dat "Por homieide the average time served per offel1der rose from 92 in 190 to 1,13 in 1999." Naast deze tegenstrijdige conclusies heeft ook dit rapport tekortkomingen voor onderzoek naar strafmaat. Het onderzoek maakt geen onderscheid in straftype (dat wil zeggen wel of geen tbs). Ook wordt geen rekening gehouden met mogelijke veranderingen in delict-, slachtoffer- en daderkenmerken bij moord en doodslag. 3. Data Om de ontwild<elingen in afdoening en straftoemeting bij moord en doodslag te onderzoeken maken we gebruik van de gegevens van de DatabankMoord en Doodslag die op het Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) is opgezet." Hierin worden over de periode de delictomstandigheden, slachtoffer- en daderkenmerken geregistreerd van alle gevallen waarin het OM een vervolging heeft ingesteld voor moord (art. 29 en 291 Sr) of doodslag (art. 27, 2 en 290 Sr)." Van doodslag is sprake wanneer een verdachte het slachtoffer opzettelijk van het leven heeft beroofd. Als de doodslag plaatsvindt met voorbedachten rade is het moord. Voor dit onderzoek is de Databank Moord en Doodslag aangevuld met afdoeningsgegevens in eerste aanleg, afkomstig van 'OM-data'." Hiertoe zijn de afdoeningsgegevens van de feiten waarvoor vervolgd wordt op basis van het parketnummer gekoppeld aan de gegevens van de bijbehorende strafzaken. Op deze manier werd duidelijk óf de verdachte voor moord of doodslag werd vervolgd, well<e sanctie door het OM werd geëist, well<e uitspraak de rechter in eerste aanleg heeft gedaan, of de verdachte voor moord of doodslag werd veroordeeld, en welke sanctie de rechter aan de verdachte oplegde." Aangezien het OM pas in 1993 een automatisering doorvoerde, zal dit onderzoek naar de afdoening en straftoemeting bij moord en doodslag gebaseerd zijn op de jaren ". Eisen en uitspraken In de periode 1993 tot en met 200 zijn - op basis van de gegevens van de Databank Moord en Doodslag personen door moord of doodslag om het leven gekomen. In % van de gevallen - ofwel bij 3 slachtoffers - is de moord niet opgelost en zijn geen verdachten vervolgd." Bij de overige 2 slachtoffers (%) zijn er verdachten bij politie en justitie bekend. In totaal zijn 33 verdachten bij deze moorden en doodslagen betrokken. Van deze verdachten zijn er uiteindelijk 5 niet door het OM gedagvaard voor moord of doodslag." Van 21 verdachten hebben we - via OM-data en aanvullende informatieverzoeken aan het OM - (nog) niet kunnen achterhalen voor welk delict zij vervolgd zijn. Van de resterende 23

3 Figuur 1. Vervolging en veroordeling voor moord nis percentage val1 de totale vervolging en veroordeling voor moord en doodslag over de periode Vervolging en veroordelingvoor moord als percentage van de totale vervolging en veroordeling voor moord en doodslag over de periode , ,r , _.Vervolging voor moord --Veroordeling voor moord --Trendlijn bij vervolging voor moord --Trendlijn bij veroordeling voor moord ,..--,---,---,-----,----,----,---,-----r--,--,---/ L ---J Pleegjaar Tabel 1. Verdeling verdachten naar straftype - naar afdoening door het OM. Eis: Moord Eis: Doodslag Totaal % N % N % N EIS Tijdelijke gevangenisstraf 75, , ,2 119 Tijdelijke gevangenisstraf & TBS 11, , 79,3 232 Levenslange gevangenisstraf') 2,2 2 1,0 1, 3 Alleen TBS 3, 50 2,2 13 3,3 3 Tijdelijke jeugddetentie & Pij 1,2 1 2,2 13 1,5 29 Vrijspraak, Ovar, Overig 5,9 7 5,9 3 5,9 1 Onbekend Totaal 0% 152 0% 7 0% 23 ljitspraak:moord ljitspraak: Doodslag Totaal ljitspraak % N % N % N Tijdelijke gevangenisstraf 71, , 5 70, 1537 Tijdelijke gevangenisstraf & TBS 17, 213 1,7 12 1,2 395 Levenslange gevangenisstraf') 1, 21 0, 1,1 25 Alleen TBS,7 5,2 1,5 97 Tijdelijke jeugddetentie & Pij 2,3 2 2,0 20 2,2 Vrijspraak, Ovar, Overig 2, 2,2 1 3,2 9 Onbekend 0, ,1 3 Totaal 0% % 973 0% 2172 (<0 ( In één geval is levenslange gevangenisstrafin combinatie met TBS opgelegd. 5 Zoomer 191. Eggen en Van der Heiden Smit et al Leistra en Nieuwbeerta Bijleveld en Smit 200. Overigens zijn de gegevens over aantallen voltooide moorden en doodslagen pas beschikbaar vanaf Bijleveld en Smit hebben dus de periode 'bijge- schat' (dat wil zeggen geïnterpoleerd). 11 Bijleveld en Smit 200, p. 17, 1e kolom. Bijleveld & Smit 200, p. 179, 1e kolom. 13 Zie voor een overzicht Nieuwbeerta 200, Leistra & Nieuwbeerta 2003 en Nieuwbeerta & Leistra De databank bevat ook gegevens van niet-opgeloste moorden, maar die zijn voor dit artikel irrelevant. 15 OM-data is afgeleid van COMPAS, het landelijke administratiesysteem van het OM. 1 Helaas bevat OM-data geen informatie over eisen en beslissingen in hoger beroep en/of cassatie. 17 Voor 1993 ontbraken ook bij diverse verdachten de benodigde gegevens. Deze zijn apart aangevuld. Sdll Uitge!'ers TREMA oktober 200- Nr. 331

4 332 TREMA oktober 200- Nr. Sdu Uit{revers VAN WINGERDEN EN NIEUWBEERTA / ONTWIKKELINGEN IN DE LENGTE VAN GEVANGENISSTRAFFEN Tabel 2. Grondslag van de veroordeling naar grondslag van de vervolging. Eis: moord Eis: doodslag Totaal (N=152) (N=7) (N=23) % % % Aantal (N) Uitspraak: moord (art. 29, 291 Sr) Uitspraak: doodslag (art. 27, 2, 290 Sr) Uitspraak: een ander artikel Uitspraak onbekend Totaal 0% 0% 0% 23 verdachten zijn er 152 gedagvaard voor moord en 7 voor doodslag. Van alle moord- en doodslagverdachten is het percentage verdachten dat door het OM voor moord werd vervolgd overigens gestegen in de afgelopen jaren (zie Figuur 1). In 1993 werd ongeveer 5% van de verdachten voor moord vervolgd, terwijl dit in 200 bij bijna 75% het geval was. Van de 23 verdachten die gedagvaard zijn voor moord of doodslag is helaas bij 751 verdachten het door het OM geëiste sanctietype en de eventueel daarbij horende duur van de gevangenisstraf onbekend (zie Tabel 1). Dit komt waarschijnlijk doordat het in de OM-registraties niet verplicht is om de sanctie-eis van het OM in te vullen. Van de verdachten bij wie de eis van het OM wel bekend is, wordt bij 75% een tijdelijke gevangenisstraf geëist, bij % een tijdelijke gevangenisstraf in combinatie met tbs en bij 2% een levenslange gevangenisstraf (één keer in combinatie met tbs). Van de 23 verdachten die door het OM gedagvaard worden voor moord of doodslag laijgen 2172 verdachten ook een rechtelijke uitspraale voor moord (1199) of doodslag (973) (zie Tabel 2). In de afgelopen jaren is het percentage verdachten dat door de rechter voor moord (ten opzicht van doodslag) is veroordeeld gestegen - ensterker dan bij de eisen van het OM (zie Figuur 1). In 1993 werd ongeveer 0% van de verdachten voor moord veroordeeld, terwijl in 200 bij bijna 70% het geval was. De rechter neemt steeds vaker de eis van het OM over. Wanneer uitsluitend wordt gekeken naar de 2172 verdachten die een rechterlijke uitspraak hebben gelaegen voor moord ofdoodslag (zie Tabel 1), blijlct dat aan slechts 12 verdachten géén gevangenisstraf wordt opgelegd. Zij worden vrijgesproken, ontslagen van alle rechtsvervolging, of krijgen tbs, PIJ, jeugddetentie, of een overige of onbekende sanctie. Van de verdachten die tot een gevangenisstraf veroordeeld worden, moeten er 25 een levenslange gevangenisstrafuitzitten (waarvan één in combinatie met tbs). De overige 1932 verdachten worden tot een tijdelijke vrijheidsstrafveroordeeld (waarvan 395 in combinatie met tbs). 5. Trends in de duur van tijdelijke gevangenisstraf Tegen de 151 moord- en doodslagverdachten bij wie een gevangenisstraf (met of zonder tbs) wordt geëist, eist het OM over de periode gemiddeld een strafvan,9 jaar. De rechter legt aan 1932 verdachten gemiddeld een strafduur op van 7, jaar." Figuren 2 en 3 geven de ver- Figuur 2. Verdeling van geëiste straffen ti) o:l... = ụ... P; 2 I 0 "" Geëiste aantal jaren gevangenisstraf jaar (N=57) li1m (N=39) l1li (N=3)

5 VAN WINGERDEN EN NIEUWBEERTA I ONTWIKKELINGEN IN DE LENGTE VAN GEVANGENISSTRAFFEN Figuur 3. Verdeling van opgelegde straffen '" bo ClJ <li... I:: ClJ ụ.. ClJ jaar Opgelegde aantal jaren gevangenisstraf o (N==20) (N==91) (N==00) delingen van de geëiste en opgelegde straffen weer. De strafduur die het meest geëist wordt, is tot 9 jaar. In Figuren 2 en 3 wordt onderscheid gemaakt naar drie perioden: , en Figuur (Totaal) geeft de ontwikkeling in gemiddelde strafduur weer. De gemiddelde duur van zowel de geëiste als de opgelegde gevangenisstraf blijkt de afgelopen jaren sterk gestegen te zijn.'1 De gemiddelde duur van de geëiste gevangenisstraffen is toegenomen van 7, jaar in 1993 naar ruim jaar in 200; een toename van bijna 2,3 jaar gevangenisstraf (zie de bovenste trendlijn). De toename van de gemiddelde duur bij de door de rechter opgelegde gevangenisstraffen is nog groter. De gemiddelde strafduur is gestegen van,3 jaar naar,9 jaar: een toename van 2, jaar (zie onderste trendlijn). Het verschil tussen de geëiste en de opgelegde vrijheidsstraf is dus enigszins afgenomen. Er is dus zowel bij de geëiste als de opgelegde duur van de tijdelijke gevangenisstraf een duidelijke stijging waar te nemen. Deze stijging kan echter verschillende oorzaleen hebben. Ten eerste kunnen de straffen hoger zijn geworden, doordat er relatief meer verdachten voor moord dan voor doodslag worden vervolgd en veroordeeld. Voor moord worden immers hogere straffen geëist en opgelegd. Ten tweede zou de stijging in de strafduur veroorzaalct kunnen worden door veranderingen in het straftype. Wanneer naast gevangenisstraf tevens tbs wordt geëist of opgelegd, is de Figuur. Ontvvilckeling in de gemiddelde strafduur (totaal). Gemiddelde duur van de geëiste en opgelegde gevangenisstrafbij moord- en doodslagverdachten 11 -.=-... :..,/> t': 0,""" -e:=::f. "c;l... I:: 7 t': < I:: 9, ClJ.'. -". =: --./ +.,,/ $- OM Rechter --Trendlijn OM --Trendlijn rechter /.. 5d!l Uitgevers TREMA oktober 200 Nr. 333

6 C'A rr:..."""...' VAN WINGERDEN EN NIEUWBEERTA / ONTWIKKELINGEN IN DE LENGTE VAN GEVANGENISSTRAFFEN Figuur 5. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor moord een gevangenisstrafwordt geëist ofopgelegd. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor moord een gevangenisstraf wordt geëist ofopgelegd 11 I:: Cl) 9 "'" <>l '-' Cd... I:: 7 '" OM -11- Rechter --Trendlijn OM --Trendlijn rechter Figuur. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor moord een gevangenisstraf met tbs wordt geëist ofopgelegd. I:: Cl) Cd... I:: 7 <>l 5 Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor moord een gevangenisstraf met tbs wordt geëist ofopgelegd '- OM -11- Rechter --Trendlijn OM --Trendlijn rechter strafduur lager dan wanneer alleen gevangenisstraf wordt opgelegd. Als het OM of de rechter in de loop der jaren relatief vaker gevangenisstraf zonder tbs zijn gaan eisen dan wel opleggen, kan dat de stijging in de strafduur veroorzaken. Daarom onderzoeken we de gemiddelde strafduur ook afzonderlijk voor moord en doodslag en afzonderlijk voor gevangenisstraf met en zonder tbs (zie Figuren 5 t/m ). De gemiddeld geëiste strafduur stijgt het sterkst bij de verdachten tegen wie het OM voor moord een gevangenisstraf eist (zie Figuur 5). Echter ook in de andere figuren stijgt de gemiddelde door het OM geëiste strafduur. Verder blijkt ook de rechter in alle onderscheiden categorieën steeds langere gevangenisstraffen op te leggen. Net als bij het OM vindt de sterkste stijging van de strafduur plaats bij de verdachten die voor moord worden veroordeeld tot een gevangenisstraf. Het lijkt er dus op dat het OM en de rechters steeds punitiever zijn geworden. Het zou echter ook nog kunnen dat de stijging van de strafduur voor een deel veroorzaakt wordt door wijzigingen in de kenmerken van de moorden en doodslagen. Als de misdrijven steeds ernstiger van aard zijn geworden - bijvoorbeeld als er relatief meer roofmoorden en seksuele moorden worden gepleegd - kan de strafduur zijn toegenomen, zonder dat het OM en de rechter punitiever zijn geworden. Om de invloed daarvan te onderzoeken hebben we de stijging in aantal jaren gevangenisstraf berekend wanneer gecorrigeerd wordt voor veranderingen in een groot aantal kenmerken van de moord- en doodslagincidenten. We hebben rekening gehouden met het aantal strafbare feiten en het aantal moorden of doodslagen waarvoor de verdachte vervolgd dan wel veroordeeld wordt, met het arrondissement waarin de vervolging plaatsvindt, met het aantal slachtoffers, het aantal verdachten, het gebruikte wapen (MO), het type plaats van het delict (woning, weg, bos of water, horeca), en het type moord (kinderdoding door

7 Figuur 7. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor doodslag een gevangenisstrafwordt geëist ofopgelegd. 11 Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor doodslag een gevangenisstrafwordt geëist ofopgelegd lij = 9... t':l '-' <d... a 7 -< A--...,.$'-:;;.: :::::=; IJL;.-- '*' OM -11- Rechter --Trendlijn OM --Trendlijn rechter Figuur. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor doodslag een gevangenisstraf met tbs wordt geëist ofopgelegd. Gemiddelde strafduur bij verdachten bij wie voor doodslag een gevangenisstraf met tbs wordt geëist of opgelegd ' 5./ / _-+ --// r------,-----,----,-----r----,---''---,----,----,---,-----=ïr-=----i OM -11- Rechter --Trendlijn OM --Trendlijn rechter ouders, ouderdoding door kinderen, doding van (ex-)partner, doding rivaal in de liefde, overige doding in familiesfeer, ruzie, criminele sfeer, roofoverval, zeden, overige moorden), Daarnaast hebben we gecontroleerd 1 In eerdere rapportages over deze data is aangegeven dat ongeveer 20% van de moordzaken niet is opgelost (zie bijvoorbeeld Nieuwbeerta & Leistra 2003). Hierbij werden zaken waar de zaak van verdachte door het OM werd geseponeerd of gevoegd (hier: 313 zaken) als niet opgelost beschouwd. 19 Van deze verdachten zijn er 29 in het buitenland vervolgd, hebben vlak na hun misdrijf zelfmoord gepleegd, 13 zijn gedagvaard voor een ander delict, bij 302 heeft het OM de zaak geseponeerd, en bij 11 heeft het OM de zaak gevoegd bij een andere zaak. 20 Van een aantal personen ontbreekt informatie over de geëiste (N = 27) en de opgelegde (N =21) strafduur. 21 Opvallend is het jaar 200. Het aantal verdachten bij wie een strafduur wordt geëist of opgelegd is aanzienlijk kleiner dan in de andere jaren. Ook de gemiddeld geëiste strafduur is aanzienlijk lager dan op basis van de voorgaande jaren verwacht kan worden. Dit zou veroorzaakt kunnen worden, doordat van 200 tot nu toe alleen nog maar de eenvoudigere moord- en doodslagzaken zijn afgedaan, waarbij lagere straffen worden geëist en opgelegd. Waarschijnlijk zijn de zwaardere moord- en doodslagzaken nog niet afgedaan, of nog niet ingevoerd in OM-data. 22 Behalve bij de doodslagverdachten bij wie gevangenisstraf in combinatie met tbs wordt geëist. Dit wordt echter veroorzaakt door de opgelegde straffen rond 199 aan de leden van de Bende van Venlo. Als die buiten beschouwing worden gelaten, dan zien we ook daar een stijgende lijn. 5dll Uitgevers TREMA oktober 200- Nr. 335

8 Tabel 3. Toename in gemiddelde duur van geëiste en opgelegde gevangenisstrajfen (in jaren) ongecontroleerd en gecontroleerd voor veranderingen in delict-, dader- en slachtojferkemnerken. Eis: OM Uitspraak: Rechter Ongecontroleerd Gecontroleerd Ongecontroleerd Gecontroleerd Moord en gevangenisstraf 2, 2,9 2, 2,3 Moord en gevangenisstraf met tbs 1, 3,3 l,s 1, Doodslag en gevangenisstraf 1, 2, 2,1 1, Doodslag en gevangenisstraf met tbs -5,0 3,3 0,1 1,0 Alle moord en doodslagen('( 2,3 2,5 2, 2,0 (,) Bij gecontroleerde trend is ook gecontroleerd voor straftype en wel/niet tbs-combinaties. voor geslacht, leeftijd en etniciteit van de verdachte en van het slachtoffer (en combinaties daarvan)." De resultaten van deze analyse zijn weergegeven in Tabel 3. Deze tabel geeft de veranderingen over 11 jaar in de periode weer. Wanneer niet gecontroleerd wordt voor de invloed van andere straftoemetingsfactoren stijgt de strafduur die het OM eist over die periode met 2,3 jaar en neemt de strafduur die de rechter oplegt gemiddeld toe met 2, jaar. Wanneer er wel gecontroleerd wordt voor de invloed van andere factoren is de stijging in de geëiste en opgelegde strafduur vergelijkbaar sterk (respectievelijk 2,5 en 2,0 jaar) en nog altijd significant. Een vergelijkbaar beeld zien we als we de analyses doen voor de combinaties van grondslagen straftype (zie Tabel 3). Erkan dus geconcludeerd worden dat de stijgende trends in strafduur bij zowel het OM als bij de rechter nog altijd aanwezig zijn. Dit betekent dat de stijging nauwelijks is veroorzaakt door veranderingen in delicts-, dader- en slachtofferkenmerken, maar dat er een daadwerkelijke stijging in de gemiddeld geëiste en opgelegde tijdelijke gevangenisstraf heeft plaatsgevonden. Het OM en de rechters zijn dus punitiever geworden waar het tijdelijke gevangenisstraffen betreft.. Trend inlevenslange gevangenisstraf Tot slot besteden we nog aandacht aan de ontwildceling in de geëiste en opgelegde levenslange gevangenisstraffen. Een levenslange gevangenisstraf is de zwaarste straf die mogelijk is binnen het Nederlandse rechtsstelsel. In Figuur 9 is per jaar weergegeven hoe vaak het OM een levenslange gevangenisstraf eiste bij verdachten van moord en doodslag en hoe vaak de rechter een levenslange gevangenisstraf oplegde." De figuur laat zien dat zowel het aantal keren dat jaarlijks een levenslange gevangenisstrafwerd geëist, als werd opgelegd in de loop der jaren is toegenomen. Waar begin jaren negentig slechts tegen één verdachte levenslang werd geëist en opgelegd, gebeurde dit aan het begin van deze eeuw zo'n drie tot vier keer per jaar. 7. Conclusie De grondslag van de vervolging of de veroordeling, het straftype dat geëist of opgelegd wordt en de duur van de geëiste ofopgelegde vrijheidsstrafmaleen allen onderdeel uit van de wijze waarop moord en doodslag worden afgedaan. Of moord en doodslag over de periode steeds strenger worden bestraft, kan uit deze verschillende onderdelen van de afdoening blijken. Ten eerste is gebleken, dat de grondslagvan de vervolging en van de veroordeling over de periode procentueel gezien steeds valeer moord dan doodslag is: steeds meer verdachten worden voor moord dan voor doodslag vervolgd ofveroordeeld. Over de periode blijkt het aantal keren dat het OM een levenslange gevangenisstraf eist gemiddeld is vervijfvoudigd. Hoewel de stijging minder hard is dan bij het OM, grijpt de rechter tegenwoordig toch nog vier maal zo vaalc als in het begin van de jaren negentig naar de levenslange gevangenisstaf. Voor watbetreft het geëiste en opgelegde straftype is de afdoening van moord en doodslag in de loop der jaren dus ook zwaarder geworden. Het sluitstuk van de afdoening door het OM en de rechter is de duur van de geëiste en opgelegde tijdelijke vrijheidsstraf. Zowel bij het OM als bij de rechter blijkt de gemiddelde strafduur over de periode te zijn toegenomen. Bij het OM is de gemiddeld geëiste straf in 11 jaar tijd gestegen met 2,3 jaar. De gemiddeld opgelegde straf steeg in de zelfde periode met 2, jaar. De straffen die de rechter oplegt, stijgen daarmee jaarlijks een fractie harder dan de straffen die het OM eist (een jaarlijkse toename van 0,23 jaar bij de rechter versus 0,21 jaar bij het OM). Ook wanneer gecontroleerd wordt voor de invloed van andere straftoemetingsfactoren blijven de trends in de geëiste en opgelegde strafduur significant aanwezig. Geconcludeerd kan worden, dat alle onderdelen van afdoening van moord en doodslag, die hier onderzocht zijn, bij zowel het OM als bij de rechter steeds zwaarder worden afgedaan. Niet alleen de grondslag van de vervolging en van de veroordeling en het geëiste en opgelegde straftype zijn in zwaarte toegenomen, ook de gemiddeld geëiste en opgelegde strafduur is in die periode gestegen. Dit duidt erop, dat zowel het OM als de rechter moord en doodslag over de periode steeds strenger vervolgt dan wel afdoet. De resultaten uit dit artikel zijn van belang bij de maatschappelijke en politieke discussies die gevoerd worden over het strenger bestraffen van moord en doodslag. Bij deze discussies kan nu rekening worden gehouden met het feit dat de rechter in de periode moord en doodslag al steeds strenger is gaan afdoen. De vraag of deze ontwikkeling in de afdoening al voldoende tegemoet komt aan de mogelijke wens van de burger en van de politiek om

9 Figuur 9. Aantal geëiste en opgelegde levenslange gevangenisstraffen N Aantal geëiste en opgelegde levenslange gevangenisstraffen , , , I---- o Pleegjaar liiii Aantal geëiste levenslange gevangenisstraffen (N=3) Aantal opgelegde levenslange gevangenisstraffen (N=25) moord en doodslag strenger te bestraffen is hiermee uiteraard niet beantwoord. Literatuur Berghuis en Mak 2002 A.C. Berghuis en M. Mak, 'De straftoemeting in Nederland van 1995 tot en met 2001', Goed beschouwd, Den Haag: Ministerie van Justitie Bijleveld en Smit 200 C.J.H. Bijleveld en P. Smit, 'The Netherlands', in: D.P. Farrington. D.A. Langan en M. Tonry, eds., Cross National Studies in Crime and Justice, Washington, DC: Bureau ofjustice Statistics 200, p ( Eggen en Van der Heide 2005 A.Th.r Eggen en W. van der Heide (red.), Criminaliteit en rechtshandhaving 200: ontlvilckelingen en samenhangen, Onderzoek en beleid 237, Den Haag: Boom Juridische uitgevers, CBS, WODC Leistra en Nieuwbeerta 2003 G. Leistra en P. Nieuwbeerta, Moord en doodslag in Nederland , Amsterdam: Prometheus Nieuwbeerta 200 P. Nieuwbeerta, Databank Moord en Doodslag : Codeboek, Interne NSCR publicatie 200. Nieuwbeerta en Leistra 2003 P. Nieuwbeerta en G. Leistra, 'Moord en doodslag in Nederland. Een overzicht van alle zaken in de periode ', Tijdschrift voor Veiligheid en Veiligheidszorg 2003,2(3), p Nieuwbeerta en Leistra 200 P. Nieuwbeerta en G. Leistra, 'Moord en doodslag in Nederland, ', Bevollcingstrends. Statistisch kwartaalblad over de demografie van Nederland 200, 52(2), p Smit et al P.R. Smit, S. van der Zee, W. van der Heide en F. Heide, Moord en doodslag in 199, Onderzoeksnotities 20011, Den Haag: WODC Van Tulder 2005 F. van Tulder, 'Is de rechter zwaarder gaan straffen?', Trema, straftoemetingsbulletin 1, juni 2005, p Van Wingerden en Nieuwbeerta 200 S. G.C. van Wingerden en P. Nieuwbeerta, De vervolging en berechting van moord en doodslag in Nederland ( ), Interne NSCR-publicatie, Leiden: NSCR 200. Zoomer 191 O.r Zoomer, De strafvordering en straftoemeting in gevallen van zware criminaliteit. Eel1 overzicht van de jaren en een analyse van de beslissingen van officieren van justitie, Onderzoek en beleid 25, Den Haag: WODC Staatsuitgeverij Daartoe is een lineaire multivariate regressie analyse uitgevoerd waarbij de strafduur (in jaren) de afhankelijke variabele is en het jaar waarin het misdrijf plaatsvond alsmede de delict-, dader- en slachtofferkenmerken de onafhankelijke variabelen. In Tabel 3 staan alleen de trendparameters weergegeven. Voor de overige resultaten verwijzen we naar Van Wingerden en Nieuwbeerta (200). 2 Aangezien 'doodslag' in dit onderzoek tevens art. 2 Sr (gekwalificeerde doodslag) omvat, kan een levenslange gevangenisstraf ook voor doodslag worden geëist of opgelegd. Sdll Uitgevers TREMA oktober 200- Nr. 337