DE AQUAREL Nederlandse meesters van de negentiende eeuw

Transcriptie

1 DE AQUAREL Nederlandse meesters van de negentiende eeuw Terry van Druten Maite van Dijk John Sillevis Uitgeverij thoth Bussum Teylers Museum De Mesdag Collectie

2 7 Van gecouleurde tekening tot aquarel INHOUD De Nederlandse aquarel in de negentiende eeuw John Sillevis 47 Mesdag en de Hollandsche Teekenmaatschappij Maite van Dijk 71 Teylers Museum en de aquarel Museaal verzamelen en presenteren in de negentiende eeuw Terry van Druten Noten Lijst van werken Register

3 VOORWOORD D e geschiedenis van de aquarelkunst gaat ver terug. Sinds mensenheugenis gebruiken mensen pigmenten, water en papier om de wereld om hen heen af te beelden, en nog altijd vormt waterverf een veelgebruikte techniek ten dienste van hedendaagse kunstenaars. Er is echter maar één tijdperk dat met recht kan worden beschouwd als de bloeiperiode van de aquarel: de negentiende eeuw. In de loop van die eeuw ontstond een ongeëvenaarde rijkdom aan onderwerpen, stijl en techniek. Naast de vaak uitzonderlijk precies geschilderde landschappen, bloemstillevens en genrevoorstellingen van meer traditionele kunstenaars, ontwikkelden anderen een natte manier van aquarelleren waarin vlotte impressies van de natuurlijke omgeving ogenschijnlijk snel konden worden vastgelegd. Tegelijk met deze artistieke bloei van de aquarel, emancipeerde het medium zich ook economisch. Meer en meer vormden aquarellen een volwassen onderdeel van de kunstwereld met eigen verenigingen en tentoonstellingen, en met stijgende prijzen. Hoe deze ontwikkeling zich voltrok is prachtig te volgen aan de hand van de verzamelingen van Teylers Museum en De Mesdag Collectie. De aquarellencollecties van beide musea werden grotendeels direct in de negentiende eeuw bijeengebracht en bieden zodoende een unieke weergave van de smaak van die tijd. Sinds in 1778 met de oprichting van Teylers Stichting in Haarlem de basis werd gelegd voor het huidige museum, verzamelt Teylers Museum eigentijdse kunst op papier, naast schilderkunst en wetenschappelijke collecties. Waterverftekeningen vormden vanaf de aanvang een bepalend onderdeel van de kunstverzameling. Zeker vanaf de aanstelling van de kunstenaar Hendrik Jacobus Scholten zelf ook een begenadigd aquarellist als conser vator in de tweede helft van de negentiende eeuw, nam het aantal aquarellen in de collectie sterk toe. In dezelfde tijd legde in Den Haag de kunstenaar Hendrik Willem Mesdag een belangrijke verzameling van laat negentiende-eeuwse kunst aan, waaronder een noemenswaardig aandeel aquarellen. Mesdag ontdekte de aquarel tijdens zijn leertijd bij Willem Roelofs in Brussel. Vanaf het begin van zijn artistieke carrière droeg hij de aquarelkunst een warm hart toe en was hij de stuwende kracht achter de kunstenaarsvereniging de Hollandsche Teekenmaatschappij. In tegenstelling tot Teylers Museum had Mesdag als particulier verzamelaar alle vrijheid in zijn aankoopbeleid, wat resulteerde in een gevarieerde collectie van meer dan vijftig bladen. Samen met enkele van de mooiste aquarellen uit andere collecties geeft dit boek, net als de bijbehorende tentoonstelling, aan de hand van beide verzamelingen een uitgebreid overzicht van de negentiende-eeuwse Nederlandse aquarel. Graag willen wij John Sillevis danken voor zijn bijdrage aan deze publicatie, evenals de conservatoren Maite van Dijk en Terry van Druten die de tentoonstelling samenstelden met hulp van Inge Huskens. Tot slot gaat onze grote dank uit naar de bruikleengevers die royaal hun schatten ter beschikking hebben gesteld om dit bijzondere project mogelijk te maken. Vanwege de grote lichtgevoeligheid van werk op papier komen deze aquarellen maar af en toe uit de albums en dozen waarin zij bewaard worden. Wij hopen dat de gelegenheid om deze prachtige werken te aanschouwen zal leiden tot hernieuwde aandacht en inspiratie. Marjan Scharloo Directeur Teylers Museum Axel Rüger Directeur Van Gogh Museum / De Mesdag Collectie

4 VAN GECOULEURDE TEKENING TOT AQUAREL DE NEDERLANDSE AQUAREL IN DE NEGEN TIENDE EEU W John Sillevis

5 1 William Reeves Colour Manufacturer, Londen (actief vanaf ca. 1780) Aquarelkistje met aquarelblokjes en penselen, ca (kistje), ca (inhoud) Hout, diverse materialen, 6 x 22 x 12,5 cm Universiteitsmuseum Utrecht E en aquarel is kortweg een tekening gemaakt met waterverf, aangebracht op papier. Er bestaan echter verschillende meningen over de benaming aquarel. Sommigen vinden dat alleen een tekening gemaakt met uitsluitend of hoofdzakelijk waterverf het verdient om aquarel genoemd te worden, terwijl in diverse belangrijke museale publicaties ook tekeningen waarin naast waterverf eveneens potlood, krijt of zelfs pen en inkt zijn gebruikt deze benaming krijgen. 1 Het woord aquarel vond pas ingang in de Nederlandse taal in de loop van de negentiende eeuw. Daarvoor sprak men van gecouleurde tekeningen, sapverwen of van tekeningen in waterverwen. Wordt waterverf vermengd met dekkende witte verf, dan spreekt men van dekverf of gouache. Het Oudhollandse woord hiervoor was lijvige waterverf, een term die doet denken aan het Engelse body colour. Dekkende en transparante waterverf werden al in de zeventiende eeuw toegepast in de kunst, maar de bloeitijd van de aquarel begon in de achttiende eeuw in Engeland. Het was daar dat het medium zich van de tekenkunst losmaakte en een aparte status verwierf, waarmee de glorietijd van de aquarel begon die tot het eind van de negentiende eeuw zou duren. Ook in Nederland verlieten kunstenaars in de loop van de negentiende eeuw de traditionele paden van de aquarelkunst, daartoe mede aangemoedigd door nieuwe technische mogelijkheden. Verffabrikanten ontwikkelden in die periode namelijk blokjes of napjes gevuld met geperst pigment (afb. 1). Alleen een penseel liefst van marterhaar was verder nodig en wat water. Daarnaast was goed absorberend aquarelpapier van belang, houtvrij en gemaakt van lompen. 2 Het maken van een aquarel vergt veel vakkennis en artistieke vaardigheid. Men moet snel te werk gaan, zeker bij het toepassen van de nat in nat tekenwijze, dat wil zeggen dat de tekening met penseel wordt aangebracht op een nat gemaakt vel papier. Deze techniek biedt nauwelijks mogelijkheid tot correcties. Volgens de klassieke opvatting gebruikt de ware aquarellist daarbij geen witte verf. Hij laat het wit van het papier onberoerd om daarmee witte vlakken, zoals wolken, in de compositie uit te sparen (afb. 2). Veel kunstenaars gebruikten echter wel witte dekverf in hun aquarellen, en minachting van de puristen was hun deel. Sommige kunstenaars hielden zich aan geen enkele regel, zoals Jan Hendrik Weissenbruch, van wie verteld werd dat zijn aquarellen op de grond van zijn atelier rondslingerden. Plotseling raapte de kunstenaar een 2 Jacob Maris ( ) Stadsgezicht, 1875 Transparante waterverf op papier 32 x 49,7 cm Particuliere collectie aquarel op, hield hem onder water totdat bijna alle kleuren vervaagden en maakte dan hier overheen een nieuwe tekening wanneer het papier nog half vochtig was. Sigarenas en stof mengden zich in het geheel en voor licht effecten gebruikte Weissenbruch zonder aarzelen witte dekverf (afb. 3). Maar met dit verhaal zijn we al beland in de bloeitijd van de aquarel ten tijde van de Haagse School, aan het eind van de negentiende eeuw. Eerst keren we terug naar de tijd rond ACADEMIES EN ATELIERS De overgang aan het begin van de negentiende eeuw van de Republiek der Zeven Provinciën naar het Koninkrijk Holland, met Lodewijk Napoleon als eerste koning, betekende een grote omwenteling in de Nederlandse samenleving. Het kunstleven, dat in de tijd van de stadhouders en de Zeven Provinciën vooral lokaal georganiseerd was, werd onder het bewind van Lodewijk Napoleon een staatszaak. Er was de nieuwe koning veel aan gelegen om de zeven provincies samen te smeden tot één natie. Kunst kon naar zijn inzicht 8 9

6 3 Jan Hendrik Weissenbruch ( ) Spoelplaats, Houtskool, transparante en dekkende waterverf op papier, 34 x 47,5 cm De Mesdag Collectie, Den Haag in belangrijke mate bijdragen tot een vaderlands gevoel. 3 Het zou desondanks tot 1820 duren voordat het kunstonderwijs, zoals bedoeld door de regering van Lodewijk Napoleon, onder auspiciën van de nieuwe koning Willem I van start zou gaan. In Amsterdam en in het toen nog tot Nederland behorende Antwerpen werden de twee plaatselijke kunstopleidingen omgevormd tot koninklijke academies. De oorspronkelijke benaming van deze scholen toont hoe het onderwijs vooral was gericht op het beheersen van de tekentechniek: Stads Teeken-Academie. De aquarel kreeg aanvankelijk geen uitzonderlijke aandacht toebedeeld in het vernieuwde kunstonderwijs. De meestal uit België en Frankrijk afkomstige docenten volgden doorgaans de traditionele lesmethoden waar - bij gekleurde waterverf geen speciale rol speelde. Het eerste deel van de opleiding aan de academie bestond uit het maken van krijttekeningen naar fragmenten zoals een neus, een oor of een oog, en naar gipsmodellen van beelden uit de Griekse en Romeinse oudheid (afb. 4). De kunst van de oudheid gold als een voorbeeld van ideale schoonheid en juiste proporties. Pas als een leerling bewezen had dat hij deze klassieke voorbeelden in zich had opgenomen, mocht hij zijn studie voortzetten naar het naaktmodel (afb. 5). 4 Willem de Famars Testas ( ) Apollo Belvedere, 1852 Zwart krijt op papier, 68,4 x 48,4 cm 5 Jacobus Josephus Eeckhout ( ) Naaktstudie met opschrift JJ Eeckhout Directeur van de teeken Academie van s Gravenhage / aangeboden aan den WelEdele Heer van der Vlugt President / van het Teyler Genootschap te Haarlem, ca Rood en zwart krijt op papier, 64,8 x 48,5 cm Er werd alleen getekend naar mannelijke modellen en mede om die reden werden vrouwen niet tot de academie toegelaten. In besloten tekengenootschappen werd wel naar vrouwelijk naakt getekend en er waren ook opleidingsscholen speciaal voor jonge dames. Daarnaast organiseerden kunstenaarsgenootschappen ook tekensessies voor hun leden, als verdere oefening van het vakmanschap. Terwijl tekenlessen plaatsvonden op de academie, moesten jonge kunstenaars het schilderen leren in het atelier van een gevestigd kunstenaar. Ook amateurs konden de tekenkunst begin negentiende eeuw aanleren door het natekenen van voorbeelden, die werden verschaft door eigentijdse leermeesters. Zo verscheen al in 1812 een schriftelijke tekencursus, met voorbeelden van bloemen, stillevens met gebruiksvoorwerpen en landschappen onder de titel: De beoefening der Teekenkunde door de eerste gronden der meetkunde gemakkelijk gemaakt door H. Numan. Dat hierbij ook met waterverf werd gewerkt, is zichtbaar aan de titel van het hoofdstuk Onderrigting aangaande het opteekenen of schaduwen der teekeningen met het penseel. De tekening werd dan ook gezien als de sleutel tot het kunstenaarschap. Weissenbruch zei bijvoorbeeld later in de eeuw: Een Hollandsch schilder, die niet onberispelijk teekent, deugt niet. Het is er mede als met Paulus Potter, wiens genie bestaat in het juiste maat nemen, in het krommen van een lijn. 4 Het eindexamen aan de Koninklijke Academie bestond uit het maken van een perfecte tekening naar het mannelijk naakt. De beste leerling kwam vervolgens in aanmerking voor de zogenaamde Prix de Rome, een verblijf op staatskosten in Rome waar de kunst uit de Oudheid en uit de Italiaanse 10 11

7 Renaissance tot het ultieme voorbeeld dienden. Als hoogste tak van kunst gold dan ook van oudsher de historieschildering in klassieke stijl, maar het was duidelijk dat de Nederlandse kunstenaars daarin niet uitblonken. Al aan het eind van de achttiende eeuw werd daarom naast het klassieke ideaal gezocht naar een eigen karakteristiek van de Hollandse School. Teylers Genootschap in Haarlem schreef bijvoorbeeld om die reden in 1782 een prijsverhandeling uit over den nationaalen smaak der Hollandsche school in de teken- en schilderkunst. 5 Men concludeerde dat de meesters van de Hollandse Gouden Eeuw juist groot waren geworden met het uitbeelden van het Hollandse landschap, het Hollandse binnenhuis, de kunst van het stilleven en het portret. Het navolgen van dit voorbeeld uit het Nederlandse verleden zou in het heden moeten leiden tot de vorming van een nationaal karakter. Kunst gold zo als een samenbindende factor op het moment dat Nederland net één koninkrijk was geworden. Om de Hollandse oude meesters als voorbeeld te kunnen laten dienen voor het aanstormende talent van de nieuwe generatie tekenaars en schilders werd in 1808 in een aantal zalen van het Paleis op de Dam in Amsterdam een voorloper geopend van het Rijksmuseum. Daar waren toen al onder andere Rembrandts beroemde Nachtwacht en Staalmeesters te zien en in datzelfde jaar volgde ook de eerste Tentoonstelling van werken van Levende Meesters, de Nederlandse versie van de jaarlijkse Salon in Parijs. Deze afwisselend in Amsterdam en Den Haag gehouden tentoonstellingen gaven een stimulerend overzicht van de toestand van de Nederlandse kunst. Ook de aquarel volgde de favoriete thema s van de Hollandse schilderkunst: het landschap, het portret, het stilleven en voorstellingen ontleend aan de bijbel of de geschiedenis (afb. 6). DE EMANCIPATIE VAN DE GEKLEURDE TEKENING In Engeland was de waardering voor de aquarel al aan het eind van de achttiende eeuw zodanig toegenomen dat de gekleurde tekening in toenemende mate gewaardeerd werd als zelfstandig kunstwerk. Aquarellen werden daar in de Royal Academy in Londen geëxposeerd te midden van andere kunstwerken, maar meer en meer voelde men de behoefte om aquarellen apart tentoon te stellen, zodat zij beter tot hun recht konden komen. In 1804 werd daarom de Society of Painters in Water Colours opgericht tegenwoordig bekend als Royal Watercolour Society met het doel de aquarel op eigen merites te presenteren als kunstwerk. Een jaar tevoren was in het Oost-Engelse Norwich door John Crome al een kunstenaarsvereniging opgericht waarbinnen de aquarel ook een prominente plaats innam. 6 De schilders van deze Norwich School of Artists hadden een grote bewondering voor de Hollandse meesters van de zeventiende eeuw. Met name Hobbema, Cuyp en Ruisdael stonden hoog in het vaandel van de Britse kunstenaars. Ook William Turner liet in zijn schilderijen en aquarellen blijken dat hij veel waardering had voor de schilders van de Hollandse Gouden Eeuw. Hij gaf ze titels mee als: Port Ruysdael, Rembrandt s daughter, of Van Goyen, looking out for a subject. De aquarellen die Turner op zijn reizen door Europa maakte, zijn ongeëvenaard. Vooral de weergave van effecten van licht, onweer en vuurwerk in Venetië zijn explosies van kleur en als zodanig uniek in de kunst van zijn tijd. 7 Zijn werk was op dat moment 6 Christoffel Bisschop ( ) Jacob van Heemskerk en Willem Barendsz. plannen hun reis naar de Noordpool in 1594, z.j. Transparante en dekkende waterverf op papier, 47 x 59,8 cm 12 13

8 7 William Wyld ( ) Het Canal Grande in Venetië, z.j. Transparante waterverf op papier, 31,5 x 50,1 cm 8 Johan Barthold Jongkind ( ) Café Le Roi du Désert, Montmartre, 1855 Zwart krijt, transparante waterverf op papier, 28,9 x 38,2 cm Gemeentemuseum Den Haag Barthold Jongkind, die zijn hele artistieke loopbaan aquarellen is blijven maken en daarmee een uitzonderlijke kwaliteit bereikte. Bij Jongkind mag men zelfs veronderstellen dat het werken met aquarel in de open lucht zijn vrije werkwijze in olieverfschilderijen zo heeft beïnvloed dat het een belangrijke inspiratiebron was voor de impressionisten. Hij schilderde namelijk net zo spontaan als hij aquarelleerde (afb. 8). Schelfhout zorgde ervoor dat Jongkind de kans kreeg zijn opleiding in Parijs te voltooien onder leiding van de Franse romantische landschapsschilder Eugène Isabey. Jongkind reisde met Isabey naar Normandië een landstreek die veel kunstenaars trok vanwege de dramatische krijtrotsen langs de kust en de middeleeuwse kerken en huizen in en rondom de steden en dorpen. Gotische ruïnes spraken tot de romantische verbeelding. 9 In zijn laatste levensjaren was ook Nuyen naar Normandië gereisd (afb. 9). Hij maakte aquarellen en tekeningen in Dieppe en Duinkerken. Deze internationale oriëntatie van Nuyen had op zijn beurt zichtbaar invloed op het werk van Johannes Bosboom, die ook gefascineerd raakte door de gotische bouwwerken in Rouen, en op de jonge Charles Rochussen en Antonie Waldorp, die tot zijn leerlingen behoorden (afb. 10). Hun aquarellen vertonen duidelijk de invloed van Nuyen. in Nederland echter nauwelijks bekend. Pas later in de negentiende eeuw zouden Nederlandse verzamelingen aquarellen verwerven van Engelse aquarellisten zoals Samuel Palmer en William Wyld (afb. 7). Het zou ook nog even duren voordat in Nederland een aparte aquarellistenvereniging werd opgericht. Niettemin bundelden kunstenaars hier eveneens hun krachten, vooral om gezamenlijk te kunnen tekenen. De gekleurde tekening, zoals de aquarel aan het begin van de negentiende eeuw werd genoemd, vormde daarbij een zelfstandige uiting die de aandacht van kunstenaar en publiek verdiende. Het Amsterdamse genootschap Felix Meritis loofde zelfs medailles uit voor gekleurde tekeningen als resultaat van een wedstrijd tussen deelnemende kunstenaars. Zo ontving bijvoorbeeld de zestienjarige Wijnand Nuyen in 1829 zo n medaille voor de opdracht: Een landschap met boerenlandhoeve, gestoffeerd met eenig gedreven wordend vee, als gekleurde tekening uit te voeren. 8 Nuyen was een leerling van de romantische landschapsschilder Andreas Schelfhout, die met name met zijn wintergezichten een internationale reputatie had opgebouwd. Hij moedigde zijn leerlingen aan om tekeningen en aquarellen te maken in de vrije natuur, in de omgeving van zijn woonplaats Den Haag, op het strand en in de duinen. Een tweede, minstens zo getalenteerde leerling van Schelfhout was Johan 14 15

9 9 Wijnand Nuyen ( ) Stormachtig weer onder een rotsachtige kust, 1837 Transparante waterverf op papier, 27,9 x 34,3 cm Particuliere collectie 10 Antonie Waldorp ( ) De Maas bij Dordrecht, 1842 Zwart krijt, transparante waterverf op papier, 36,1 x 49,6 cm 16 17

10 11 Johannes Bosboom ( ) Strand te Scheveningen, 1873 Transparante waterverf op papier, 35,5 x 53, 2 cm De Mesdag Collectie, Den Haag 12 Jan Baptist Tetar van Elven ( ) Het bezoek van koning Willem III en kroonprins Willem aan de tekeningententoonstelling in Arti et Amicitiae in 1860 Olieverf op doek, 71 x 94 cm Koninklijke Verzamelingen, Den Haag > 13 Willem Roelofs ( ) Een schaapskudde op de heide bij Tynaarlo, ca Transparante en dekkende waterverf op papier, 30,7 x 49,4 cm Het genootschap kwam bijeen in het Hofje van Nieuwkoop en later verwierf het een eigen expositieruimte aan de Haagse Prinsegracht. In 1901, tijdens het voorzitterschap van Hendrik Willem Mesdag, betrok Pulchri een gebouw aan het Lange Voorhout waar het tot de dag van vandaag actief is. 10 Een voor de geschiedenis van de Nederlandse aquarelkunst belangrijk moment vond in 1860 plaats bij Arti. Daar was het plan opgevat om voor het eerst in Nederland een tentoonstelling te organiseren die volledig gewijd zou zijn aan werk op papier, en dus ook aan aquarellen. De tekeningententoonstelling bevatte uiteindelijk 286 werken van tientallen kunstenaars en was een groot succes. Er kwamen 1700 bezoekers, onder wie koningin Sophie, die drie tekeningen kocht, en koning Willem III, die 26 tekeningen verwierf (afb. 12). De koning bleek sowieso een verwoed verzamelaar van tekeningen. In 1863 kocht hij zelfs 78 werken op papier. Zijn voorkeur ging daarbij uit naar tekeningen van Andreas Schelfhout, Jan Hendrik Weissenbruch, Johannes Bosboom, David Bles en Willem Roelofs (afb. 13). 11 In Amsterdam nam de Franse graficus Benoit Taurel, docent aan de Koninklijke Academie, in 1839 het initiatief tot de oprichting van de maatschappij Arti et Amicitiae ( voor kunst en vriendschap in het Latijn). Al spoedig had deze kunstenaarsvereniging meer dan tweehonderd leden en bleek ook de koning bereid als beschermheer toe te treden. Arti was in het eigen gebouw aan het Rokin de vaste organisator van de Tentoonstellingen van Levende Meesters wanneer die in de hoofdstad plaatsvonden. Veel succes hadden ook de kunstbeschouwingen, waar kunstenaars en de zogeheten kunstminnende leden elkaar konden ontmoeten (zie afb. 72). Den Haag kon niet achterblijven op dit Amsterdamse initiatief. In 1847 ontving de schilder Lambertus Hardenberg in zijn huis verschillende kun stenaars ter oprichting van een Haags schilderkundig genootschap. De naam werd opnieuw een Latijnse betiteling: Pulchri Studio ( om de beoefening van het schone ). De eerste voorzitter werd Bart van Hove en Johannes Bosboom werd penningmeester (afb. 11). Net als in Amsterdam organiseerde het bestuur kunstbeschouwingen voor kunstenaars en kunstlievende leden