Toeleveren aan de Duitse maakindustrie. Een wereld te winnen

Transcriptie

1 Toeleveren aan de Duitse maakindustrie Een wereld te winnen

2 Colofon Auteur Jurjen Witteveen, ING Economisch Bureau Redactieraad Peter van den Bergh, ING Corporate Clients Roland Boekhout, ING-DiBa Carsten Brzeski, ING Economisch Bureau Edse Dantuma, ING Sectormanagement Rindert Ekhart, ING Sectormanagement Martijn Hamstra, ING Business Banking Arnhem-Nijmegen Seine Ligtenberg, ING Business Banking Oost-Nederland Marcel Peek, ING Economisch Bureau Sacha van de Ven, ING Business Banking Oost-Brabant Mariëlle van der Vliet, ING-DiBa

3 Voorwoord In mei 2011 publiceerde ING het rapport My Industry 2030: Nederland gaat het maken. Het onderzoek beschreef de sterke uitgangspositie van de Nederlandse maakindustrie en de mondiale groeimogelijkheden op lange termijn. Blijven inzetten op het ontwikkelen van nieuwe technologieën is hierin de sleutel tot succes. Daarnaast kan de Nederlandse industrie groeien door een sterkere toeleveringspositie richting de Duitse industrie te ontwikkelen. Alleen al de Duitse auto-industrie, machinebouw en elektrotechnische industrie genereren een omzet van meer dan 800 miljard en deze zal dit decennium de miljard waarschijnlijk overstijgen. Duitsland profiteert sterk van de snelgroeiende economieën en richt zich al jaren nadrukkelijk op innovatie. Hierdoor is en blijft Duitsland in onze ogen het kloppend hart van industrieel Europa, waar de Nederlandse industrie meer van kan profiteren. Met deze Duitsland -studie wil ING de door haar geschetste ambitie, namelijk het verdubbelen van de toegevoegde waarde van de Nederlandse maakindustrie, verder concretiseren door in te zoomen op de belangrijkste buitenlandse afzetmarkt voor de Nederlandse industrie: Duitsland. Ook willen wij met deze publicaties het belang van de industrie voor Nederland blijven onderstrepen. ING kiest voor een sectorbenadering. Met een specialisatie naar de industrie, ook regionaal, willen wij dicht bij partijen in de sector staan. Voor ons heeft dit onderzoek bijgedragen aan een verdere verdieping van onze kennis en extra inzichten opgeleverd om onze dienstverlening zo goed mogelijk aan te kunnen laten sluiten op de wensen van de industrie. Dit document is een initiatief van ING, maar kon niet worden geschreven zonder de samenwerking met en input van een groot aantal bedrijven en organisaties uit de sector. Wij danken iedereen die heeft meegewerkt aan interviews. Bijzonder dank aan de Duits-Nederlandse Handelskamer en Gateway to Germany voor hun coöperatieve opstelling om diverse ondernemingen in Duitsland bereid te vinden hun visie te geven. Roland Boekhout CEO ING-DiBa Bestuurslid Duits-Nederlandse Handelskamer 3

4 Inhoudsopgave Visie 5 Inleiding 7 1. Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten 8 2. Nederland als toeleverancier Veranderende keten biedt kansen Lange adem voor lange relatie 37 4

5 Visie kansen dichtbij huis Duitsland: een enorme industrie, zo dichtbij De Duitse industrie kent een toegevoegde waarde van bijna 500 miljard. Ter vergelijking, die van de Nederlandse industrie 70 miljard. De omzet van alleen al de Duitse maakindustrie (elektrotechnische industrie, machinebouw en automotive sector) zal dit decennium groeien tot boven de miljard. Een gebied met kansen voor Nederlandse metaal, rubber- en kunststofbewerkers, maar ook technisch dienstverleners en hightech-toeleveranciers. De rubber, kunststof en metaaltoelevering realiseert nu 6,2 miljard omzet in Duitsland. Met extra inzet en focus richting de Duitse industrie is een omzet in Duitsland van 10 miljard in 2020 haalbaar. Meeste toegevoegde waarde te realiseren richting specialistische machinebouw Vooralsnog ligt de focus van Nederland op Noordrijn-Westfalen. 41% van de export naar Duitsland gaat naar deze regio. Voor de Nederlandse industriële toelevering liggen de grootste kansen richting de specialistische machinebouw en elektrotechnische bedrijven. Hier kunnen Nederlandse high-tech toeleveranciers structureel waarde toevoegen, iets wat in de automotive keten met traditioneel veel margedruk een stuk lastiger is. In de elektrotechniek en machinebouw zijn de zuidelijke regio s Baden- Württemberg en Beieren leidend. Afstand is echter nog altijd een belangrijke factor in het zakendoen. Hessen en Noordrijn- Westfalen blijven daarom interessante regio s met groeimogelijkheden, zeker voor kleinere Nederlandse toeleveranciers. Trends positief Hoewel de kansen in Duitsland groot zijn, is het benutten ervan een tweede. Duitse industriebedrijven, zeker in de elektrotechniek en machinebouw, staan erom bekend dat een groot deel van de productieactiviteiten zelf wordt uitgevoerd. Daarnaast bevinden de toeleveranciers zich vaak Rund um die Kirche. Toch is er een trend naar meer (buitenlandse) uitbesteding, positief voor Nederlandse toeleveranciers. De verhouding tussen totale inkoop van producten en diensten en omzet loopt op: van circa 60% in 1995 naar 65% nu in de Duitse elektrotechniek en machinebouw, van 68% naar 78% in de automotive. 5

6 Visie kansen benutten vergt langdurige inspanningen Concurrentie hevig De concurrentiestrijd om de Duitse OEM-ers (eindfabrikanten) is hevig. Duitse toeleveranciers die voorheen alleen componenten leverden, schuiven op in de keten en vervullen in toenemende mate een rol als modulebouwer en uiteindelijk system supplier. Dit is de rol met de meeste toegevoegde waarde als toeleverancier en de rol waar een groot deel van de Nederlandse toelevering zich op richt. Daarnaast is er in Zuid-Duitsland stevige concurrentie vanuit andere buurlanden. Meer dan 40% van de Zwitserse export naar Duitsland gaat naar Baden-Württemberg, van de Oostenrijkse export naar Duitsland gaat ruim 40% naar Beieren. Naast de kortere afstand naar Zuid-Duitsland hebben deze landen het voordeel dat ze Duitstalig zijn. Het beheersen van de Duitse taal is een vereiste om succesvol zaken te doen met de Duitse industrie. Opschalen marktbewerking noodzakelijk voor succes Voor het benutten van kansen in Duitsland zijn ambitieuze ondernemers nodig. Het ondersteunen van ondernemers bij de eerste stappen en het vergroten van de zichtbaarheid van Nederland in (Zuid-)Duitsland is echter een belangrijke taak van overheden, brancheverenigingen en clusters van bedrijven. Intensivering van dit beleid is nodig, maar de eerste stappen in die richting zijn reeds gezet. Voor ondernemers geldt dat voor succes in Duitsland een gefocuste strategie en commitment nodig zijn. Business komt vaak pas na een meerjarige investering van tijd, geld en energie. Het volgen van het Duitse proces en de Duitse gebruiken is essentieel om zaken te kunnen doen met onze oosterburen. Aansluiting op Duitse maakindustrie verkleint Nederlandse afhankelijkheid van West-Europese eindmarkt De Duitse maakindustrie is goed aangesloten op de opkomende markten: Azië is goed voor meer dan 20% van de export. Voor de BV Nederland zorgt een sterkere toeleveringspositie richting de Duitse maakindustrie ervoor dat de grote afhankelijkheid van de Europese eindmarkt wordt verminderd. Een actief beleid gericht op directe export naar de opkomende markten blijft noodzakelijk, maar als tweede pijler is een intensiever Duitslandbeleid nodig. 6

7 Inleiding Ondanks de eurocrisis presteert de Duitse economie relatief goed. Dit komt niet in de laatste plaats door de sterke industriële basis die Duitsland al decennia kenmerkt. Duitse autofabrikanten en machinebouwers profiteren volop van de welvaartsgroei in de snelgroeiende markten in Midden- en Oost-Europa en momenteel bovenal Azië. De Nederlandse maakindustrie, toeleveranciers uit de metaal, rubber- en kunststofsector en technisch dienstverleners zouden hier van moeten kunnen profiteren, maar dit gebeurt slechts beperkt. Duitse fabrikanten vinden hun toeleveranciers meer en meer ten oosten, maar ook nog steeds ten zuiden van Duitsland. Naast deze ontwikkeling gaat dit rapport dieper in op de structuur en toekomst van de Duitse maakindustrie en op de mogelijkheden voor de Nederlandse industrie om een sterkere positie richting Duitsland te verwerven. Hoofdstuk 1 beschrijft het Duitse industriële landschap: de structuur en vooruitzichten. Het 2 e hoofdstuk gaat in op de rol die Nederland hierin speelt, ook in vergelijking tot andere landen om Duitsland heen. Hoofdstuk 3 gaat in op de veranderende supply chain en kansen die dit de Nederlandse industrie biedt. Centraal hierin staan de Duitse automotive keten, de machinebouw en de elektrotechnische industrie. Hoofdstuk 4 beschrijft de praktische kant van het zakendoen met Duitsland en hoe Nederland haar rol als toeleverancier kan versterken. 7

8 Hoofdstuk 1. Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Duitsland motor van de eurozone Duitse positie onaangetast door organisatie- en inovatiekracht industrie Drie Bundesländer huisvesten ruim 60% van Duitse industrie Maakindustie domineert Duitse industrie OEM-ers kopen groot, maar afnemend deel binnenlands in Aansluiting Duitse maakindustrie op snelgroeiende markten Zuid- en West-Duitsland zwaartepunten maakindustrie Inwoners: 81,8 miljoen Omvang Duitse economie: miljard (21% van de EU) 936 km 9 uur 669 km 6,5 uur Import: 902 miljard Export: miljard Nederland gericht op Noordrijn-Westfalen Vooral toelevering blijft dichtbij huis Sterke regio s worden sterker Aandeel industrie in Duitse economie: 22% (Nederland 13%) Langzaam maar zeker zoeken ondernemers het verder op Bron: Statistisches Bundesamt, CBS, cijfers

9 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Duitsland motor van de eurozone Duitsland snel hersteld van crisis Succes na structurele hervormingen Geleidelijke aanpassingen Sterke exportmix De Duitse economie werd hard getroffen door de financiële en economische crisis en het stilvallen van de mondiale economie aan het eind van Anders dan veel mensen hadden gedacht, herstelde de Duitse economie echter snel. Bovendien sneller dan de meeste andere landen van de eurozone. Angstscenario s dat de Duitse economie net zoals in de beginjaren van de monetaire unie weer de zieke man van Europa zou zijn, bleken spookbeelden. In de afgelopen jaren ontwikkelde de Duitse economie zich weer tot de groeimotor van de eurozone. De economie oogst op dit moment de successen van de structurele hervormingen in het eerste decennium van deze eeuw op de arbeids- en productmarkt, de overheidsfinanciën, maar ook hervormingen en veranderingen bij bedrijven en in de industrie. Iets meer dan tien jaar geleden was er nog veel kritiek op het Duitse economische model. De economische groei was te veel afhankelijk van de zware industrie en liep achter op het gebied van ICT en dienstverlening. De nauwe banden tussen overheid, banken en bedrijfsleven, de zogenaamde Duitsland NV, was een grote horde voor buitenlandse investeringen en meer groei. De Duitse succesformule om uit deze misère te komen, was geen volledige ommezwaai van de economie, maar een geleidelijke aanpassing. Belangrijkste elementen van de hervormingen waren zowel de flexibilisering van de arbeidsmarkt en de loononderhandelingen als ook herstructureringen in het bedrijfsleven. Duitse bedrijven gingen door een periode van schuldreductie, loonmatiging en outsourcing richting Midden- en Oost-Europa. Tegelijkertijd speelden bedrijven en overheid snel in op de positieve ontwikkelingen en de vraag naar Duitse producten in Azië, met name China. Door de hervormingen was de Duitse economie in de laatste jaren in staat om sterk te profiteren van de vraag naar industriegoederen in opkomende landen, maar ook van nieuwe overheidsinvesteringen in ontwikkelde landen zoals de Verenigde Staten. De sterke diversificatie van de Duitse exportindustrie, zowel in termen van producten als ook afzetlanden, is een belangrijk element in de groeiprestatie van de afgelopen jaren. Met de dalende werkloosheid en toenemende investeringen in het binnenland, is inmiddels ook de binnenlandse vraag een belangrijke groeifactor geworden. Natuurlijk is ook Duitsland niet immuun voor de Europese schuldencrisis, maar structureel gezien is Duitsland goed gepositioneerd om te profiteren van een groeiende wereldeconomie. 9

10 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Duitse positie onaangetast door organisatie- en innovatiekracht industrie R&D-uitgaven Europese landen, % BBP 2004, 2010 * Finland 3,45% 3,87% België 1,86% 1,99% Zweden 3,58% 3,43% Nederland 1,93% 1,83% Denemarken 2,48% 3,06% Tsjechië 1,20% 1,56% Zwitserland 2,90% 2,99% ** Italië 1,09% 1,26% Duitsland 2,50% 2,82% Hongarije 0,88% 1,16% Oostenrijk 2,24% 2,76% Polen 0,56% 0,74% Frankrijk 2,16% 2,26% Slowakije 0,51% 0,63% Slovenië 1,39% 2,11% n Toename n Afname Aandachtsgebieden Duitse hightech-strategie Gezondheid Mobiliteit Klimaat / energie Investeringen en cultuur houden Duitsland aan de top Ook de komende jaren zal Duitsland leidend in de wereld zijn op industrieel gebied. De Duitse organisatie- en innovatiekracht, gecombineerd met de industriële cultuur zijn belangrijke sterktes en zorgen onder meer voor relatief hoge uitgaven aan R&D (zie tabel). Duits overheidsbeleid: consistente ondersteuning industrie Hoewel de kracht van de Duitse industrie in eerste instantie een verdienste is van het industriële bedrijfsleven zelf, speelt ook de Duitse overheid een rol bij het versterken van de Duitse positie. Officieel is het beleid vooral gericht op zo min mogelijk interventie door de overheid. Het verlagen van administratieve lasten moet het bedrijven makkelijker maken om zich te ontwikkelen. Planungssicherheit en ein günstiges Innovationsklima zijn belangrijke termen in het overheidsbeleid. De High-Tech Strategie 2020 beschrijft de Duitse speerpunten voor dit decennium op technologisch gebied. Daarbij kunnen sommige sectoren in de startfase door directe of indirecte subsidies worden gesteund. Voor het MKB bestaat bijvoorbeeld het Zentrales Innovationsprogramm Mittelstand (ZIM), waaruit sinds medio 2008 ruim 2,2 miljard beschikbaar is gesteld ter ondersteuning van technologische ontwikkeling door het MKB. Kenmerkend voor het Duitse beleid is de verhoging van het jaarlijkse budget tijdens de economische crisis. Inmiddels bedraagt het jaarlijkse ZIM-budget 500 miljoen, tegen 300 miljoen in Veiligheid Communicatie * Meest recente gegevens ** 2008 Bron: OECD 10

11 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Drie Bundesländer huisvesten ruim 60% van Duitse industrie Toegevoegde waarde industrie en aandeel in Duitse industrie, 2011 Nederland 69,6 mrd Noordrijn- Westfalen 96,3 mrd 20,8% Sleeswijk-Holstein / Hamburg 20,3 mrd 4,4% Mecklenburg-Vorpommern 3,3 mrd 0,7% Bremen / Nedersaksen 41,3 mrd 8,9% Hessen 34,3 mrd 7,4% Berlijn-Brandenburg 17,1 mrd Saksen-Anhalt 3,7% 9,3 mrd 2% Thüringen 9,9 mrd 2,1% Saksen 15,1 mrd 3,3% Beieren, Baden-Württemberg en Noordrijn-Westfalen zwaartepunten Duitse industrie De Duitse industrie kende in 2011 een toegevoegde waarde van bijna 500 miljard. Het grootste deel hiervan wordt gecreëerd in Noordrijn-Westfalen met Baden- Württemberg en Beieren daar niet ver achter. De industrie in elk van deze drie Bundesländer is ongeveer de helft groter dan de gehele Nederlandse industrie. Het aandeel van de Duitse industrie in de economie bedraagt bijna 22%. In Nederland kent de industrie een economisch aandeel van 13%. Rijnland-Pfalz Saarland 30 mrd 6,5% Baden- Württemberg 94,4 mrd 20,4% Beieren 91,8 mrd 19,8% Bron: Statistisches Bundesamt, CBS, ING Economisch Bureau 11

12 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Maakindustrie domineert Duitse industrie Omzet(aandeel) Duitse industrie, mld. (20%) 79 mld. (4%) 116 mld. (6%) 126 mld. (7%) Omzet Duitse maakindustrie in 2012 circa 850 miljard De Duitse industrie wordt gedomineerd door de maakindustrie. De automotive sector, machinebouw en elektrotechnische industrie kennen samen een omzetaandeel van 43% in de Duitse industrie. Met toeleveranciers uit de rubber, kunststof en metaalindustrie erbij loopt dit percentage op tot 59% en een omzet in 2011 van miljard. Een buitengewoon grote industriële markt direct naast Nederland. 207 mld. (11%) 192 mld. (10%) mld. (59%) 200 mld. (10%) 244 mld. (13%) Ondanks de economische problemen in Europa realiseren de machinebouw en automotive in 2012 waarschijnlijk nog een omzetgroei van 3 à 4%. De omzet van deze branches en de elektrotechnische industrie samen bedraagt hiermee dit jaar rond de 850 miljard. Duitsland zal de komende jaren blijven profiteren van de vraag vanuit de snelgroeiende economieën, ondanks een trend naar local-for-local productie (in Azië, voor Azië). Daarbij komt dat voor kapitaalgoederen geldt dat Made in Germany iets extra s biedt. De omzet van de maakindustrie zal naar verwachting dit decennium de miljard passeren. 393 mld. (20%) Maakindustrie en toelevering Voedings- en genotmiddelenindustrie Chemie en farmacie Overige industrie Rubber, kunststof Basismetaal Metaalbewerking Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelenindustrie Bron: Statistisches Bundesamt, ING Economisch Bureau 12

13 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten OEM-ers kopen groot, maar afnemend deel binnenlands in Verwachte afzet binnen- en buitenland van maakindustrie en toeleveranciers in mld. 62%* Rubber- en kunststof 30 mld. 38%* 68 mld. 61% 43 mld. 39% 86 mld. 68% 41 mld. 32% Afzet binnenland Afzet buitenland 95 mld. 49% Basismateriaal Metaalbewerking Elektrotechnische industrie 99 mld. 51% 95 mld. 38% 157 mld. 62% 147 mld. 36% Machinebouw Transportmiddelenindustrie 262 mld. 64% OEM-ers behalen meer dan 60% van de omzet in het buitenland, toeleveranciers juist in het binnenland Hoewel in 2012 ook de binnenlandse markt zich niet slecht ontwikkelt, creëert vooral de exportfocus een sterke positie voor de Duitse maakindustrie voor de langere termijn. De machinebouw en automotive sector behalen meer dan 60% van de omzet in het buitenland. Indirect profiteren de toeleveranciers in Duitsland hier ook van. De toeleverende branches uit de rubber, kunststof en metaal zetten juist 60% tot 70% af in het binnenland, bij de grote automotive spelers, elektrotechnische bedrijven en vele machinebouwers. * Voor alle branches o.b.v. verhouding 1 e helft 2012 ** Meest recente gegevens Bron: Statistisches Bundesamt, ING Economisch Bureau Import / totaal ingekochte producten en diensten ** Elektrotechnische industrie 21% 29% Machinebouw 20% 26% Automotive 24% 28% In het inkoopbeleid van de Duitse OEM-ers is een verschuiving te zien. Van alle producten en diensten die de Duitse maakindustrie inkoopt om hun miljardenomzet te kunnen realiseren, wordt steeds meer geïmporteerd (zie tabel). De opkomst van Azië als productielocatie en verdere Europese integratie zijn hierin de drijvende krachten. Dit laatste heeft ook ruimte gecreëerd voor Nederlandse bedrijven. 13

14 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Aansluiting Duitse maakindustrie op snelgroeiende markten Export Duitse industrie naar continent, 2011 Noord- en Zuid-Amerika 15% Azië 21% Bron: VDA, VDMA, ZVEI Automotive Machinebouw Elektrotechnische industrie Overig 4% Europa 60% Noord- en Zuid-Amerika 14% Azië 29% Overig 4% Europa 53% Noord- en Zuid-Amerika 12% Azië 20% Overig 2% Europa 66% Meer dan 20% van export Duitse maakindustrie bestemd voor Aziatische markt De economische kracht van de Duitse maakindustrie ligt in de sterke mix van producten en exportbestemmingen. Zowel de automotive sector, de machinebouwers als de elektrotechnische industrie exporteert een relatief groot deel naar de snelgroeiende economieën. Zo gaat meer dan 20% van de export naar Azië. Hoewel Europa de grootste markt blijft en voorlopig zal blijven vanwege de nabijheid, is de exportgroei van de Duitse industrie naar Azie indrukwekkend: 22% in 2011 voor de Duitse autofabrikanten, 18% voor de elektrotechnische industrie. Voor Nederland biedt de Duitse maakindustrie dus een uitgelezen mogelijkheid om de indirecte aansluiting met de opkomende markten te versterken. 14

15 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Zuid- en West-Duitsland zwaartepunten maakindustrie Omzetaandeel Bundesländer in vier industriebranches, 2011 Metaalbewerking 126 mrd. Elektrotechnisch 200 mrd. 7% 7% 7% 5% 6% 5% 2% 1% 1% 4% 2% 14% 22% 28% Machinebouw 244 mrd. Transportmiddelenindustrie 393 mrd. 4% 3%1% 5% 1% 1% 1% 30% 5% 7% 9% 2% 1% 1% 3% 3% 3% 4% 16% 5% 1% 4% 2% 1% 5% 23% 32% 28% Noordrijn-Westfalen Baden-Württemberg Beieren Rijnland-Pfalz / Saarland Bremen / Nedersaksen Hessen Saksen Thüringen Berlijn-Brandenburg Saksen-Anhalt Sleeswijk-Holstein / Hamburg Mecklenburg-Vorpommern Type maakindustrie verschilt sterk per Bundesland De exporterende OEM-ers bevinden zich vooral in het zuiden van Duitsland. Baden-Wurttemberg is het grootst in de machinebouw, terwijl Beieren het grootste Bundesland is als het gaat om autoproductie. Ook Nedersaksen/Bremen is groot door de aanwezigheid van respectievelijk Volkswagen en Mercedes. Noordrijn-Westfalen is sterk georiënteerd op metaalbewerking. De aanwezigheid van grondstoffen in het Roergebied is historisch de drijfveer achter deze ontwikkeling geweest. Gezien de grote metaalbewerkende industrie in Noordrijn-Westfalen weten Zuid-Duitse fabrikanten hun weg naar de toeleveranciers in het Noord(west)en kennelijk wel te vinden, maar de vraag is in hoeverre deze bedrijven verder kijken dan het Roergebied. 21% 22% 21% 24% Bron: Statistisches Bundesamt, ING Economisch Bureau 15

16 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Nederland gericht op Noordrijn-Westfalen Bestemming Nederlandse export naar Duitsland, % Noordrijn- Westfalen (22%) Rijnland-Pfalz Saarland (5,5%) 9% Sleeswijk-Holstein / Hamburg (6,5%) 1% Mecklenburg-Vorpommern (1,5%) Bremen / Nedersaksen (10%) 2% 7% Hessen (9%) 12% Berlijn-Brandenburg 1% (6%) Saksen-Anhalt (2%) 1% Thüringen (2%) 2% Saksen (4%) Meer dan 40% van Nederlandse export naar Duitsland bestemd voor Noordrijn-Westfalen Voor Nederland is het Noordrijn-Westfalen waar vooral naar wordt gekeken. Ruim 40% van de export gaat hier naar toe. Weer bijna 40% van deze export bestaat uit aardgas, aardolieproducten en cokes, deels gedreven door de staalindustrie in het Roergebied. Relatief kleine rol voor Zuid-Duitsland Iets meer dan 20% van de Nederlandse export naar Duitsland gaat naar het economische sterke zuiden (Badem- Württemberg/Beieren). Gezien de economische omvang van deze regio, bijna eenderde van de Duitse economie, is het gebied voor Nederland dus nog onderbenut. 4% (...) Aandeel Bundesland in Duitse economie Aandeel import NL > aandeel Bundesland in Duitse economie Aandeel import NL < aandeel Bundesland in Duitse economie 12% Baden- Württemberg (14,5%) 9% Beieren (18%) 16

17 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Vooral toelevering blijft dichtbij huis Aandeel grootste Bundesländer in Nederlandse export naar Duitsland, naar product Rubber en kunststof ( 1,6 miljard) Aandeel Noordrijn-Westfalen 36% Baden-Württemberg 15% Nedersaksen 14% Beieren 9% Hessen 7% Elektronische apparatuur* ( 5,0 miljard) Aandeel Beieren 37% Noordrijn-Westfalen 20% Hessen 14% Baden-Württemberg 9% Nedersaksen 6% Basismetaal ( 5,8 miljard) * O.a. computers, printers, meet- en regelapparatuur ** O.a. motoren, generatoren, elektrische kabels, verlichtingsapparatuur Aandeel Noordrijn-Westfalen 42% Hessen 24% Baden-Württemberg 11% Nedersaksen 6% Beieren 6% Elektrische apparatuur** ( 1,0 miljard) Aandeel Noordrijn-Westfalen 20% Hessen 20% Baden-Württemberg 19% Beieren 18% Nedersaksen 10% Metaalproducten ( 1,2 miljard) Aandeel Noordrijn-Westfalen 41% Baden-Württemberg 15% Nedersaksen 10% Hessen 9% Beieren 7% Machines ( 3,2 miljard) Aandeel Noordrijn-Westfalen 24% Baden-Württemberg 16% Nedersaksen 15% Saksen 14% Beieren 14% Machines en elektrotechnische producten goed verspreid over Duitsland Wanneer we kijken naar de producten gerelateerd aan de maakindustrie, dan blijft met name de toelevering uit de rubber, kunststof en metaalsector dichtbij huis. Noordrijn-Westfalen is veruit het grootste afzetgebied. Bij technologisch complexere producten, zoals elektrische apparatuur en machines, wordt afstand al minder een bepalende factor en is er een betere spreiding van de afzet over Duitsland. Zelfs de regio Saksen komt dan in de top-5 terug. Dat een groot deel van de toelevering dichtbij huis blijft, heeft ook te maken met het relatief grote aantal kleine ondernemingen in de toeleverende sector. Voor kleine bedrijven die exporteren naar Duitsland, ligt bijvoorbeeld de Beierse markt niet voor de hand en worden de pijlen in eerste instantie op de nabijgelegen Bundesländer gericht. Bron: Statistisches Bundesamt, ING Economisch Bureau 17

18 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Sterke regio s worden sterker Regionale toekomstperspectieven Noordrijn- Westfalen Bremen Nedersaksen Hessen Sleeswijk- Holstein Hamburg Thüringen Mecklenburg- Vorpommern Saksen- Anhalt Saksen Berlijn Brandenburg Zuid-Duitsland regio met grootste kansen, Noordrijn-Westfalen interessanter voor kleinere toeleveranciers Ook voor Duitsland geldt de belangrijke (mondiale) trend van sterke regio s die zich verder weten te ontwikkelen ten opzichte van omringende gebieden. In Duitsland zijn de toekomstperspectieven van met name Zuid-Duitsland, maar ook specifieke regio s in Hessen, Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen het meest gunstig. Focussectoren voor toekomstige groei zitten in Zuid-Duitsland (meet- en regeltechniek, auto- en machinebouw, biotech, ICT). Vanuit high-tech perspectief en de factor afstand in ogenschouw nemende kan met name noordelijk Baden-Württemberg (Stuttgart) voor Nederland nog groei opleveren. Afgaande op de verhouding tussen Nederlandse export en economische omvang is Beieren het gebied met de meeste potentie. Noordrijn-Westfalen blijft interessant, in het bijzonder voor het Nederlandse kleinbedrijf dat groei in Duitsland wil realiseren. Een aanvullend belangrijk kenmerk van Zuid-Duitsland is dat hier van veel grote Duitse OEM-ers het hoofdkantoor gevestigd is. Beslissingen over inkoop door bedrijfsonderdelen uit andere delen van Duitsland worden dus vaak in Zuid-Duitsland genomen. Rijnland- Pfalz Saarland Beieren Vooral toekomstkansen Toekomstkansen, maar ook risico s Vooral toekomstrisico s Baden- Württemberg Bron: Prognos, ING Economisch Bureau 18

19 1 Duitse maakindustrie: structuur en vooruitzichten Langzaam maar zeker zoeken ondernemers het verder op Aandeel vijf grootste Bundesländer in Duitse import vanuit Nederland, Oostenrijk, Zwitserland Noordrijn-Westfalen 46% 41% Nedersaksen 10% 11% Hessen 10% 7% Beieren 9% 9% Baden-Württemberg 7% 12% Beieren 43% 41% Baden-Württemberg 17% 18% Noordrijn-Westfalen 17% 14% Hessen 7% 5% Nedersaksen 4% 5% Baden-Württemberg 43% 40% Beieren 13% 12% Noordrijn-Westfalen 17% 15% Hessen 11% 14% Nedersaksen 4% 3% Zwitserland en Oostenrijk gericht op Zuid-Duitsland Bij het veroveren van Zuid-Duitsland zal de concurrentie hevig zijn. Niet alleen vanuit de Duitse industrie zelf, maar ook vanuit de twee goed ontwikkelde zuiderburen, Oostenrijk en Zwitserland. Wat Noordrijn- Westfalen is voor Nederland is Beieren voor het aangrenzende Oostenrijk en Baden- Württemberg voor Zwitserland. Ten opzichte van tien jaar geleden valt echter wel op dat voor alle drie de landen het belang van de dichtbij gelegen deelstaten afneemt. Inhaalslag Baden-Württemberg schijn Op basis van deze tabel lijkt Nederland aan een inhaalslag bezig te zijn in Baden- Württemberg. De groei in aandeel van 7 naar 12% voor Nederland is echter bijna volledig toe te schrijven aan de (weder) uitvoer van farmaceutische producten. De ambitie moet zijn om de komende tien jaar de groei te laten komen vanuit de hoogwaardige toeleveranciers in de Nederlandse technologische industrie. 19

20 Hoofdstuk 2. Nederland als toeleverancier Duitsland belangrijkste exportmarkt voor Nederlandse industrie Duitsland poort naar opkomende markten Nederlandse rol als leverancier aan Duitsland onder druk Focus autofabrikanten verschoven van West naar Oost Wel stijging aandeel in staaltoelevering Nederlands aandeel in specialistische branches vrij stabiel 20

21 2 Nederland als toeleverancier Duitsland belangrijkste exportmarkt voor Nederlandse industrie Export naar Totaal Duitsland Nederlands in 2011 en aandeel Duitsland in totale export, per industrietak product Agrifood Olie, brandstoffen, gas Chemische producten Producten van rubber, metaal en kunststof Technologische producten Overig Totaal Nederlands product Waarde Aandeel Waarde Aandeel 7,8 mld. 30% 12,5 mld. 24% 4,6 mld. 52% 11,7 mld. 27% 3,5 mld. 20% 9,7 mld. 20% 3,7 mld. 30% 6,2 mld. 27% 3,4 mld. 17% 6,7 mld. 15% 2,4 mld. 25% 3,5 mld. 22% 25,4 mld. 27% 50,3 mld. 22% Ontwikkeling Volume / prijs +23% / +30% -31% / +270% +76% / +57% +25% / +32% +70% / +16% +26% / +11% Duitsland al decennia belangrijkste afzetmarkt voor Nederlandse industrie Voor de Nederlandse industrie is Duitsland al decennia de belangrijkste afzetmarkt. De export Nederlands product bedroeg in 2011 ruim 50 miljard. De agrifood en olie- en gasindustrie (de laatste door prijsstijgingen) zijn de grootste exporteurs, maar ook de chemie en maakindustrie (en toeleveranciers) zijn substantiële exporteurs. Omzetaandeel Duitsland bedraagt in toeleverende industrie 27% De rol van de Duitse maakindustrie komt duidelijk naar voren in het hoge exportaandeel van Duitsland (27%) in de rubber, kunststof en metaalindustrie. Het exportaandeel van Duitsland is in de technologische industrie juist laag, omdat grote OEM-ers als ASML, Philips en Vanderlande al veel omzet in de opkomende markten behalen. Richting de Duitse maakindustrie liggen voor specialistische machinebouwers, bijvoorbeeld van metaalbewerkingsmachines of productielijnen, echter nog volop kansen om de omzet te vergroten. Bron: CBS, ING Economisch Bureau, Vrije Universiteit Agrifood Olie, brandstoffen, 21

22 2 Nederland als toeleverancier Duitsland poort naar opkomende markten Indirecte export 2011 naar regio s 6,5 mld. West-Europa 13 mld. 47 mld. 50 mld. Export Nederlandse producten Export diensten Wederuitvoer Indirecte export (NL product) via Duitsland naar de rest van de wereld 0,5 mld. Latijns-Amerika Groeikansen voor indirecte export naar opkomende markten In het vorige hoofdstuk werd duidelijk dat de Duitse industrie een sterke exportfocus heeft en bovendien de snelgroeiende economieën in de wereld weet te bereiken. Op deze indirecte manier bereiken ook Nederlandse producten de opkomende markten. Van de 50 miljard aan Nederlandse producten die naar Duitsland wordt geëxporteerd, gaat bijna 2 miljard uiteindelijk naar opkomend Europa en bijna 1,5 miljard naar opkomend Azië. Juist de Duitse maakindustrie is een poort voor Nederlandse toeleveranciers naar de snelgroeiende regio s. 1 mld. Afrika 2,6 mld. Overige ontwikkelde economieën Bron: ING Economisch Bureau, Vrije Universiteit 1,9 mld. Opkomend Europa w.v. Polen: 430 mln. w.v. Rusland: 360 mln. 1,4 mld. Opkomend Azië w.v. China: 660 mln. 22

23 2 Nederland als toeleverancier Nederlandse rol als leverancier aan Duitsland onder druk Agrifood Olie, brandstoffen, gas Chemische producten Totale Duitse Aandeel NL, Huidig import, aandeel NL 81 mld. 18,7% 16,7% 119 mld. 12,2% 13% 116 mld. 12,9% 11,4% Maakindustrie Nederland verliest aandeel in Duitsland De positie van Nederland als toeleverancier aan Duitsland is de afgelopen vijftien jaar echter verzwakt. Zowel in de agrifood, chemiesector als rubber, kunststof en metaalsector (als geheel) is het Nederlands aandeel in de Duitse import duidelijk afgenomen. Daarbij komt dat de wederuitvoer, waar de BV Nederland puur een handelsfunctie en geen productiefunctie heeft, aanzienlijk is gegroeid. De toeleverpositie van Nederlandse fabrikanten staat dus nog meer onder druk dan deze cijfers weergeven. Opkomend Europa en Azië winnen aandeel De belangrijkste verklaring voor het afgenomen aandeel in de maakindustrie gerelateerde producten is de opkomst van Azië en Midden- en Oost-Europa als concurrerende productielocatie. Op de volgende drie pagina s wordt van diverse producten de Nederlandse positie richting Duitsland in kaart gebracht, te beginnen met de automotive toelevering. Daarna volgen rubber en kunststof, staal en metaal, metaalmachines en meet- en regelapparatuur. In de meeste gevallen verliest Nederland enig terrein. Rubber, kunststof, metaal 139 mld. 7,4% 6,9% Technologische producten 326 mld. 3,6% 3,5% Bron: UNCTAD, Statistisches Bundesamt, ING Economisch Bureau, importaandelen zijn niet direct te vergelijken met exportcijfers Nederland ivm verschillen in bron en meetmethode 23

24 2 Nederland als toeleverancier Focus autofabrikanten verschoven van West naar Oost Aandeel Europese landen in Duitse import van auto-onderdelen, 1996 en % / 4% 4% / 3% 3% / 2% Importwaarde auto-onderdelen 1996: 7,3 mld. 2011: 25,3 mld. 3% / 13% 1% / 9% Aandeel Polen, Tsjechië, Slowakije in automotive toelevering vervijfvoudigd De Europese integratie heeft geleid tot een snelgroeiende rol voor Midden- en Oost- Europese landen in de toelevering aan de Duitse automotive sector. In 1996 bedroeg het gezamenlijk aandeel van Polen, Tsjechië en Slowakije in de Duitse import van autoonderdelen 6%, tegenwoordig is dit 28%. Loonkostenverschillen met West-Europa en de aanwezige industriële cultuur hebben de verschuiving gestimuleerd. 17% / 11% 12% / 9% 14% / 8% 2% / 6% 2% / 5% 0% / 3% Nederland verliest licht, Groot- Brittannië en Frankrijk zwaar Alle relevante West-Europese landen verliezen aandeel in de Duitse import van auto-onderdelen, maar Groot-Brittannië en Frankrijk springen eruit met een daling van respectievelijk 11% naar 4% en 17% maar 11%. De opkomst van Midden- en Oost- Europa heeft ook de concurrentiepositie van Oostenrijk duidelijk aangetast (14% naar 8%). Het Nederlands aandeel is afgenomen van 2,8% naar 2,3%. Bron: UNCTAD, cijfers o.b.v. productgroep SITC

25 2 Nederland als toeleverancier Wel stijging aandeel in staaltoelevering Rubber en kunststof (Duitse import 2010: 13,5 mld.) 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Vooral rubber- en kunststoftoelevering onder druk Ook in andere toeleverbranches staat de positie van Nederland in meer of mindere mate onder druk. De rubber- en kunststofindustrie is sterk geconfronteerd met opkomende concurrentie uit Oost- Europa en Azië. Het Nederlands aandeel in de Duitse import is van 8% in 1996 teruggelopen tot ongeveer 6% nu IT FR CZ PL NL BE ZWI Staal 16% en bewerkte metaalproducten (Duitse import 2010: 40,4 mld.) 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% VS VK AU SL CH Opmerkelijke groei in metaalsector Tegen de stroom in heeft Nederland haar positie als metaaltoeleverancier de afgelopen vijftien jaar licht verbeterd. Hierbij komt de groei voor rekening van de basismetaal (groei van 6% naar 8%), waar Tata Steel IJmuiden een belangrijke rol in heeft gespeeld. Het aandeel bewerkte metaalproducten uit Nederland in de Duitse import is in vijftien jaar tijd licht afgenomen: van 6% naar 5%. IT FR AU CH BE NL CZ ZWI PL ZWE VK VS Bron: UNCTAD 25

26 2 Nederland als toeleverancier Nederlands aandeel in specialistische branches vrij stabiel Metaalbewerkingsmachines 40% en gereedschappen (Duitse import 2010: 2,8 mld) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% ZWI IT JP CZ AU VS CH FR Meet- 40% en regelapparatuur (Duitse import 2010: 9,1 mld.) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% PL NL VK ZWE Zwitserland blinkt uit in metaalmachines en gereedschappen In meer specialistische takken van de maakindustrie, zoals metaalbewerkingsmachines, de gereedschappen hiervoor en meet- en regelapparatuur (dikwijls toeleverancier aan machine- en installatiebouwers), kent Nederland een vrij stabiel aandeel. Opvallend is de sterke en zelfs licht gegroeide positie van Zwitserland op het vlak van metaalbewerkingsmachines en gereedschappen. Zowel in deze categorie als in de uitvoer van meet- en regelapparatuur naar Duitsland hebben met name de Verenigde Staten en Groot- Brittannië marktaandeel verloren. Kansen in zachte kant van machine Waar deze cijfers vooral ingaan op de toelevering van harde tastbare materialen, geldt voor auto s en machines dat de elektronische kant alsmaar groeit. Hierdoor ontstaan er bijvoorbeeld ook kansen voor Nederlandse software-ontwikkelaars. VS ZWI JP HU FR CH VK NL AU IT CZ DK Bron: UNCTAD 26

27 Hoofdstuk 3. Veranderende keten biedt kansen Andere keten, andere kansen Uitbesteding in automotive keten het verst ontwikkeld High-tech ontwikkeling in de automotive kansen voor Nederlandse aansluiting Internationale concurrentie tussen autofabrikanten creëert margedruk in toeleverketen Mittelstand ruggengraat in machinebouw en elektrotechniek Machinebouw en elektrotechniek sterk verticaal geïntegreerd Langzame verschuiving naar automotive -keten Duitse componentenleveranciers schuiven op in de keten Specialismes bundelen, interne processen perfectioneren 27

28 3 Veranderende keten biedt kansen Andere keten, andere kansen Aantal bedrijven Automotive Elektronische industrie Machinebouw Grote verschillen tussen automotive en machinebouw/elektrotechniek Niet alleen de enorme omvang van de Duitse industrie biedt mogelijkheden voor Nederlandse toeleveranciers, ook ontwikkelingen in de supply chain zijn positief voor Nederlandse bedrijven. Omzet / bedrijf Materiaalinkoop / omzet Loonsom / omzet Bron: Statistisches Bundesamt 236 mln. 69% 15% 40 50% 26% 36 51% 25% Wanneer we hier dieper naar kijken, is een onderscheid nodig tussen de automotive keten enerzijds en de elektrotechnische industrie en machinebouw anderzijds. Allereerst zal worden ingegaan op de automotive sector. Hierin is sprake van een relatief klein aantal, grote OEM-ers. Deze bedrijven kennen diverse grote eerstelijnstoeleveranciers en mede daardoor een hoog inkoopaandeel ten opzichte van de omzet (69%). De loonkostencomponent is door het deels geautomatiseerde (assemblage)proces, de grote series en de hoge mate van uitbesteding relatief klein (15%). 28

29 3 Veranderende keten biedt kansen Uitbesteding in automotive keten het verst ontwikkeld Steeds nauwere samenwerking in automotive keten Processen zijn in de automotive keten meer over de keten verdeeld. Early vendor involvement, waarbij leveranciers in een vroegtijdig stadium meedenken met de producent, is in de automotive keten ver gevorderd. Zo wordt een staalbedrijf als Tata Steel betrokken bij het carrosserie ontwerp van een nieuw model auto. Nederland heeft een aantal eerstelijnstoeleveranciers (tier 1-suppliers) aan de automotive binnen de grenzen, zoals Tata Steel, Brabant Alucast en Inalfa. Groei van Nederland in dit segment zal eerder liggen in een hogere omzet voor deze bestaande groep dan in nieuwe bedrijven die als eerstelijnstoeleveranciers kunnen toetreden. De tendens waarbij autofabrikanten meer zaken met minder leveranciers willen doen, versterkt dit. Hierdoor ontstaan er juist kansen voor Nederlandse tweede- en derdelijnstoeleveranciers om te profiteren van de groei in de Duitse autosector. Op het gebied van materiaalontwikkeling is het groeiende gebruik van kunststoffen in de autoproductie een tendens om rekening mee te houden. Supply chain automotive: relatief veel uitbesteding Voorbeeld: 1. Onderzoek & Ontwikkeling 2. Ontwerp 3. Prototype & Industrialisatie 4. Productie componenten 5. Systeem integratie 6. Verkoop & Service Auto Fabrikant: BMW Afnemer: retail / consument 1e lijns 2e lijns 3e lijns 4e lijns Systeem integratie Sub-assemblage Sub-assemblage & componenten Componenten Compleet cabriodak systeem Fabrikant: Edscha Afnemer: BMW Hydraulisch systeem Fabrikant: Power-Packer Afnemer: Edscha Metaalbewerking Fabrikant: Brinks Metaal Afnemer: Power-Packer 29

30 3 Veranderende keten biedt kansen High-tech ontwikkeling in automotive kansen voor Nederlandse aansluiting Twintig grootste ingenieursbureau in de automotive Bedrijf Land Medewerkers Automotive-omzet 1 AVL List Oostenrijk mln. 2 Edag Duitsland mln. 3 Bertrandt Duitsland mln. 4 IAV Duitsland mln. 5 MBtech Group Duitsland mln. 6 GermanIntec Duitsland mln. 7 Magna Steyr Oostenrijk mln. 8 Bosch Engineering Duitsland mln. 9 Ricardo Verenigd Koninkrijk mln. 10 Altran Frankrijk mln. 11 FEV Duitsland mln. 12 Semcon Duitsland mln. 13 ETAS Duitsland mln. 14 Rücker Duitsland mln. 15 Vector Duitsland mln. 16 Mahle Powertrain Duitsland mln. 17 IndustrieHansa Duitsland mln. 18 Applus IDIADA Spanje mln. 19 ESG Duitsland mln. 20 RLE International Duitsland mln. Veel high-tech ontwikkeling bij Duitse toeleveranciers Het uitbesteden van grote delen van de autoproductie betekent dat ook de ontwikkeling van (technologische) onderdelen en systemen grotendeels bij derden ligt. Duitsland kent een groot aantal technologische toeleveranciers en ingenieursbureaus binnen de automotive (zie tabel). In potentie zijn dit bedrijven waar Nederlandse high-tech bedrijven groei in Duitsland mee kunnen realiseren. De disciplines zijn zeer divers: van softwareontwikkeling en aandrijfsystemen tot ontwikkeling op het gebied van elektrisch rijden en remsystemen. Bron: Automobilwoche, nr. 12, mei

31 3 Veranderende keten biedt kansen Internationale concurrentie tussen autofabrikanten creëert margedruk in toeleverketen Brinks metaalbewerking: Duitsland belangrijk voor Brinks Metaalbewerking Brinks Metaalbewerking maakt componenten voor diverse industrietakken. Het bedrijf heeft een omzet van 22 miljoen, waarvan 50% in de automotive-keten wordt gerealiseerd. Brinks produceert in seriegrootte van tot en kan dit door verregaande automatisering (onder meer meerspillig bewerken) efficiënt doen. Duitsland is de belangrijkste afzetmarkt met 60% van de omzet. Beurzen (Hannover) zijn een belangrijk eerste contactmoment geweest. De ervaring van Brinks met Duitse partijen is dat praktische aspecten als stiptheid en een schone, nette productielocatie doorslaggevend kunnen zijn bij het eindoordeel van een potentiële Duitse afnemer. Bij bestaande contacten wordt het Nederlandse meedenken van Brinks Metaal gewaardeerd. Klanten ontwikkelen een product en de tekening, maar Brinks kijkt mee of het beter kan, qua procesbeheersing, materiaalkeuze en hieraan gekoppeld afkeurrisico. Ook voor de komende jaren zal de Duitse markt belangrijk blijven voor Brinks. Wel wordt getracht de afhankelijkheid van de automotive markt te verminderen vanwege de forse margedruk in die keten. Productie bij toeleveranciers, winst bij autofabrikanten? Hoewel omzetten en groeipotentie in de automotive keten aantrekkelijk zijn voor Nederlandse bedrijven, is de margedruk in de toeleverketen een minder aantrekkelijk perspectief. De hoge mate van (internationale) concurrentie op de automarkt vereist voor elke autofabrikant dat zij een geoliede keten achter haar heeft. De concurrentiestrijd tussen de beursgenoteerde autofabrikanten leidt er tevens toe dat winstverhoging een belangrijke doelstelling is. Ketenoptimalisatie is hierin cruciaal met een belangrijke rol voor het prijsaspect. Niet zelden worden prijsverlagingen opgelegd aan toeleveranciers. 31

32 3 Veranderende keten biedt kansen Mittelstand ruggengraat in machinebouw en elektrotechniek Aandeel bedrijven en omzet, per branche, naar grootteklasse (werknemers), 2011 Aantal medewerkers 0 tot tot 500 Elektrotechniek Machinebouw Automotive Bedrijven Omzet Bedrijven Omzet Bedrijven Omzet 30% 63% van de bedrijven 12% van de omzet 36% 30% 64% 13% 37% 34% 51% 3% 9% Kansen richting Mittelstand De volgende pagina s gaan verder in op de elektrotechnische industrie en de machinebouw. In deze twee branches bestaat er een grote rol voor de zogeheten Duitse Mittelstand : kleine en middelgrote (familie)bedrijven die tezamen een groot deel van brancheomzet genereren. Middelgroot voor Duitse begrippen overigens, want de omzet kan al gauw 1 of 2 miljard bedragen. In beide branches samen wordt er dit jaar door bedrijven met minder dan 500 werknemers een gezamenlijke omzet gerealiseerd van ruim 220 miljard. Juist deze grote groep familiebedrijven in Duitsland lijkt voor Nederlandse toeleverancers nog grotendeels onontgonnen terrein. 7% 6% 15% meer dan % 50% 88% 32

33 3 Veranderende keten biedt kansen Machinebouw en elektrotechniek sterk verticaal geïntegreerd Supply chain Duitse elektrotechnische industrie en machinebouw 1. Onderzoek & Ontwikkeling 2. Ontwerp 3. Prototype & Industrialisatie 4. Productie componenten 5. Systeem integratie 6. Verkoop & Service Crisis en focus op R&D versnelt uitbestedingstrend Duitse machinebouwers en (familie) bedrijven in de elektrotechnische industrie doen veel activiteiten in eigen beheer. Volgens vaststaande processen bouwen Duitse fabrikanten (niche)producten die wereldwijd leidend zijn. Machinebouwers hebben soms honderden vierkante meters aan plaatbewerkingsmachines staan om zelf staalplaten te snijden die uiteindelijk terecht komen in complexe, hoogtechnologische eindproducten. Hoewel de processen efficiënt ingericht zijn, maakt het de bedrijven kwetsbaar en inflexibel. De crisis van 2009 heeft veel Duitse fabrikanten bewust gemaakt van deze kwetsbaarheid en doen besluiten tot meer strategische uitbesteding. Voor Nederlandse bedrijven dé mogelijkheid om een (sterkere) toeleverpositie in Duitsland te verkrijgen. 33

34 3 Veranderende keten biedt kansen Langzame verschuiving naar automotive -keten Ingekochte producten en diensten / omzet * Elektrotechnische industrie 61% 65% Machinebouw 60% 64% Automotive 68% 78% 1. Onderzoek & Ontwikkeling 1. Onderzoek & Ontwikkeling 1e lijns 2. Ontwerp 2. Ontwerp 3. Prototype & Industrialisatie 3. Prototype & Industrialisatie 4. Productie componenten 4. Productie componenten 5. Systeem integratie 5. Systeem integratie 6. Verkoop & Service 6. Verkoop & Service Systeem integratie Uitbesteding neemt langzaam maar zeker toe Het totaal aan ingekochte producten en diensten ten opzichte van de omzet stijgt structureel, ook in de machinebouw en elektrotechnische industrie (zie tabel). De keten van machinebouw en elektrotechniek vormt zich langzaam maar zeker om richting een automotive -keten. Dit proces is het verst gevorderd bij de grote machinebouwers en elektrotechnische ondernemingen en nog maar beperkt bij de Mittelstand. Ook bij deze groep zal dit proces echter voortgaan. De (noodzakelijke) focus van Duitse fabrikanten op hoogtechnologische ontwikkeling en specialisatie om China voor te blijven (en te overleven), betekent dat een groter deel van het investeringsbudget zal opgaan aan onderzoek en productontwikkeling. Die onderzoekseuro kan niet in uitbreiding of vernieuwing van de productiecapaciteit geïnvesteerd worden en dus zal de vraag naar productiepartners ook om die reden groter worden. 2e lijns Sub-assemblage * Meest recente gegevens Bron: Statistisches Bundesamt 3e lijns 4e lijns Sub-assemblage & componenten Componenten 34

35 3 Veranderende keten biedt kansen Duitse componentenleveranciers schuiven op in de keten Märkisches Werk: tweedelijnsleverancier wordt system supplier Märkisches Werk (omzet ca. 75 miljoen), gevestigd in het Duitse Halver, produceert in- en uitlaatkleppen voor motoren. Zowel kleine kleppen met toepassingen in de motorsport (20 gram) tot zeer grote kleppen voor oceaantankers (2 meter, 350 kg.). Het afzetgebied is grotendeels Europa (55%), maar ook in de VS (30%) en Azië (15%) worden de in Duitsland gemaakte producten verkocht. Uitdagingen op technologisch vlak liggen op het gebruik van nieuwe materialen en coatings. Toenemend gebruik van andere brandstoffen (gas) en mengsels vergt andere materiaaleisen. Veel onderdelen van het productieproces voert Märkisches Werk zelf uit. Toch heeft de crisis van 2009 wel voor verandering gezorgd. Om een betere propositie richting de afnemer te hebben, is Märkisches Werk zich gaan richten op cilinderkopsystemen en verschuift het bedrijf langzaam van leverancier van componenten naar een system supplier. Motorenbouwers hebben op deze manier te maken met minder leveranciers en kunnen zaken doen met één deskundige partij. Voor Nederlandse fabrikanten van componenten ontstaan hierdoor nieuwe mogelijkheden om een rol als leverancier van Märkisches Werk te spelen. Märkisches Werk ziet als pluspunten van Nederlandse bedrijven de knowhow en het meedenken op het gebied van productontwikkeling. Duitse bedrijven zijn hier van nature conversatiever in. Duitse toeleveranciers veranderen mee De uitbestedingstrend opent deuren voor leveranciers, zowel van componenten als langzaam maar zeker ook van modules of systemen. Deze veranderende keten creëert echter ook hernieuwde concurrentie vanuit Duitsland zelf. Duitse bedrijven die voorheen componenten produceerden, willen hoger op de toegevoegde waarde-ladder en ontwikkelen zich tot een modulebouwer of system supplier (zie box). Richting deze bedrijven ontstaan echter weer kansen voor Nederlandse metaalbewerkers of bedrijven in de rubber- en kunststofindustrie die specifieke componenten kunnen leveren. 35

36 3 Veranderende keten biedt kansen Specialismes bundelen, interne processen perfectioneren Bons en Evers: profiteren van one-stop shopping Bons en Evers Holding uit Borne (675 medewerkers, groepsomzet circa 175 miljoen) bestaat uit een zestal groepsondernemingen. In Nederland zijn twee ondernemingen gevestigd: Bons en Evers Metaalperswerk in Borne, gespecialiseerd in warmgeperste messing producten en het per 1 juni 2012 overgenomen LDM in Drunen (productie van messing, koper stafmateriaal). Twee ondernemingen zijn in Duitsland gevestigd (halffabrikaten uit messing en aluminium), één in Frankrijk (halffabrikaten uit koper) en één in Hongarije (halffabrikaten uit aluminium). Zo n 40% van de groepsomzet wordt in de Duitse markt behaald. Belangrijke tendens is de nauwere ketensamenwerking op het gebied van productontwikkeling. Met name de klanten in de automotive-keten en de grote afnemers in het elektrotechnische segment werken op die wijze. Daarnaast biedt de trend naar minder leveranciers (one-stop shopping) kansen voor Bons en Evers. Het business model van Bons en Evers maakt het voor een klant mogelijk om zijn messing-, aluminium-, en koperonderdelen gebundeld in te kopen (one stop shopping). De automotive industrie herkent de voordelen van dit model en loopt hierin voorop. Enkele fabrikanten van stroomapparatuur volgen dit voorbeeld eveneens en kopen bijvoorbeeld koper en aluminiumproducten als pakket in. Dat bespaart handling. Operationeel lopen verkooptrajecten nu nog gescheiden (lokale sales mensen, contracten per productgroep), maar steeds vaker vraagt de klant vanuit de behoefte aan one-stop-shopping om één sales contact. Dat vraagt om verdere optimalisatie van intercompany processen tussen de groepsondernemingen. Bedrijven met breed productenpalet, maar één loket kansrijk door trend naar minder leveranciers Tot slot nog de belangrijke en binnen de technologische industrie brede tendens bij OEMers en eerstelijnsleveranciers om te willen werken met minder leveranciers. Hoewel dit een belemmering kan vormen om als nieuwe leverancier binnen te komen, biedt het ook kansen voor bedrijven die een breed productenpakket kunnen aanbieden. Dit kan zelfstandig maar ook in partnerschap met andere toeleveranciers. Bedrijven die al een breed productaanbod hebben en dit in verschillende vestigingen maken, bedienen de klant nog vaak vanuit de verschillende producten. De eindklant heeft te maken met verschillende verkopers, krijgt vanuit verschillende vestigingen een factuur en zal bij eventuele leverproblemen met verschillende mensen contact moeten hebben. Componentenleveranciers die erin slagen de interne processen zo in te richten dat de eindklant te maken krijgt met één loket profiteren van de trend bij eindfabrikanten om met minder leveranciers te werken. Mondiale aanwezigheid van leverancier grote plus voor wereldwijd opererende Duitse fabrikanten Ook bedrijven met locaties wereldwijd zijn gunstig gepositioneerd. Duitse industriebedrijven die in de verschillende continenten produceren, zijn steeds meer bezig met global sourcing. Hierbij wordt centraal ingekocht, maar regionaal geproduceerd en geleverd. Dit geldt niet alleen voor de miljardenbedrijven, maar ook de bedrijven met bijvoorbeeld 100 miljoen omzet die wereldwijd productielocaties hebben. De Duitse eindfabrikanten werken daarbij het liefst met partners die ook mondiaal aanwezig zijn. 36

37 Hoofdstuk 4. Lange adem voor lange relatie Nederlandse eigenschappen sluiten in potentie goed aan bij eisen Duitse maakindustrie Strategie en commitment eerste vereiste Volg het Duitse proces Wees Duits Ondersteuning voor Nederlands succes in Duitsland 37