De Leidse impotentiescreeningtest (LIST) bij mannen met een erectiestoornis als voorselectie voor psychofysiologisch diagnostisch onderzoek

Transcriptie

1 8 Boyle P, Keech M, Nonis A, Fourcade R, Hobbs R, Kiemeney LALM, et al. The UrEpiK Study: a cross-sectional survey of benign prostatic hyperplasia, urinary incontinence and male erectile dysfunction, prostatitis and interstitial cystitis in the UK, France, the Netherlands and Korea. J Epidemiol Biostat 1998;3: O Leary MP, Fowler FJ, Lenderking WR, Barber B, Sagnier PP, Guess HA, et al. A brief male sexual function inventory for urology. Urology 1995;46: Gandek B, Ware JE, Aaronson NK, Apolone G, Bjorner JB, Brazier JE, et al. Cross-validation of item selection and scoring for the SF- 12 Health Survey in nine countries: results from the IQOLA Project. International Quality of Life Assessment. J Clin Epidemiol 1998; 51: Frank E, Anderson C, Rubinstein D. Frequency of sexual dysfunction in normal couples. N Engl J Med 1978;299: Panser LA, Rhodes T, Girman CJ, Guess HA, Chute CG, Oesterling JE, et al. Sexual function of men ages 40 to 79 years: the Olmsted County Study of urinary symptoms and health status among men. J Am Geriatr Soc 1995;43: Diemont WL, Vruggink PA, Doesburg W, Meuleman EJH. Prevalence of sexual problems in the Dutch population. Int J Impot Res 1996;8: Bosch R, Groeneveld F, Bohnen A, Prins A, Hop W. Erectile dysfunction in a community-based sample of men aged years: prevalence and somatic and social risk factors. Eur J Urol 1999;35 Suppl 2:A Perttula E. Physician attitudes and behaviour regarding erectile dysfunction in at-risk patients from a rural community. Postgrad Med J 1999;75: Read S, King M, Watson J. Sexual dysfunction in primary medical care: prevalence, characteristics and detection by the general practitioner. J Public Health Med 1997;19: Mathias SD, O Leary MP, Henning JM, Pasta DJ, Fromm S, Rosen RC. A comparison of patient and partner responses to a brief sexual function questionnaire. J Urol 1999;162: Morley JE, Kaiser FE. Sexual function with advancing age. Med Clin North Am 1989;73: Araujo AB, Durante R, Feldman HA, Goldstein I, McKinlay JB. The relationship between depressive symptoms and male erectile dysfunction: cross-sectional results from the Massachusetts Male Aging Study. Psychosom Med 1998;60: Mannino DM, Klevens RM, Flanders WD. Cigarette smoking: an independent risk factor for impotence? Am J Epidemiol 1994;140: Bortolotti A, Parazzini F, Colli E, Landoni M. The epidemiology of erectile dysfunction and its risk factors. Int J Androl 1997;20: Basten JP van, Hoekstra HJ, Driel MF van, Koops HS, Droste JH, Jonker-Pool G, et al. Sexual dysfunction in nonseminoma testicular cancer patients is related to chemotherapy-induced angiopathy. J Clin Oncol 1997;15: Yusuf S, Sleight P, Pogue J, Bosch J, Davies R, Dagenais G. Effects of an angiotensin-converting-enzyme inhibitor, ramipril, on cardiovascular events in high-risk patients. The Heart Outcomes Prevention Evaluation Study Investigators. N Engl J Med 2000;342: Aanvaard op 22 november 2000 Oorspronkelijke stukken De Leidse impotentiescreeningtest (LIST) bij mannen met een erectiestoornis als voorselectie voor psychofysiologisch diagnostisch onderzoek a.k.slob, e.f.c.buitenhuis, l.gijs en w.c.j.hop Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam. Afd. Endocrinologie en Voortplanting: prof.dr.a.k.slob, medisch fysioloog-seksuoloog; mw.drs.e.f.c.buitenhuis, psycholoog. Afd. Epidemiologie en Biostatistiek: dr.w.c.j.hop, statisticus. Universiteit van Utrecht, capaciteitsgroep Klinische Psychologie, Utrecht. Dr.L.Gijs, gezondheidszorgpsycholoog-seksuoloog. Correspondentieadres: prof.dr.a.k.slob. Zie ook het artikel op bl Samenvatting: zie volgende bladzijde. Erectiestoornis, een veelvuldig voorkomende seksuele disfunctie, 1 wordt beschouwd als een multifactoriële stoornis met psychologische (inclusief gedragsmatige, interactionele) en fysiologische aspecten. 2 Voor de behandeling van de man met een erectiestoornis zijn er tegenwoordig redelijk effectieve mogelijkheden: sekstherapie, vacuümpomp, erectieprothese, intracaverneuze injecties en recentelijk orale medicatie. 3 Tot voor kort lag in de diagnostiek de nadruk op uitvoerig diagnostisch onderzoek om te kunnen differentiëren tussen een psychogene dan wel een somatogene oorzaak van de stoornis. 4 Dit onderscheid werd belangrijk geacht omdat het richtinggevend was voor de therapie: een psychogene erectiestoornis diende psychotherapeutisch behandeld te worden, terwijl een somatogene in aanmerking kwam voor een somatische behandeling. De ideeën hieromtrent lijken veranderd en de indruk bestaat dat, ongeacht de oorzaak van de erectiestoornis, wordt gestart met orale medicatie (bijvoorbeeld sildenafil) of met auto-injectietherapie (papaverine-fentolamine; alprostadil). 45 Soms wordt nauwelijks een behoorlijke seksuele (mini)anamnese 6 afgenomen, terwijl een behoorlijke anamnese en een beperkt lichamelijk en psychofysiologisch diagnostisch onderzoek de arts wel degelijk helpen een zo goed mogelijk therapeutisch advies te geven. 7 Daarbij blijft het van belang te weten hoe groot de psychogene en relationele component is van de erectiestoornis, aangezien naast somatotherapie ook psychologische begeleiding of therapie geïndiceerd kan zijn. 8 Enige jaren geleden is er in Leiden (Leids Universitair Medisch Centrum; LUMC) door Hengeveld et al. een korte vragenlijst ontwikkeld die zou differentiëren tussen psychogene en somatogene oorzaak van de erectiestoornis, de zogenaamde Leidse impotentiescreeningtest (LIST). 910 Ook psychofysiologisch diagnostisch onderzoek (PFDO) bij mannen met erectiestoornis geeft Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12) 581

2 samenvatting Doel. Vergelijking, bij mannen met een erectiestoornis, van de Leidse impotentiescreeningtest (LIST)-score, die onderscheid mogelijk maakt tussen een psychogene en een organische erectiestoornis, met de klinische diagnose op basis van psychofysiologisch diagnostisch onderzoek (PFDO). Opzet. Explorerend en vergelijkend, prospectief. Methode. Bij 320 opeenvolgende patiënten met een erectiestoornis die PFDO ondergingen, werd in 1996 en 1997 op de afdeling Endocrinologie en Voortplanting, Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam, routinematig de LIST afgenomen. De klinische diagnose werd gesteld op basis van PFDO en werd retrospectief vergeleken met de diagnose op basis van de LIST-score (hiervan werden alleen de eerste 6 van de 11 vragen door alle patiënten beantwoord). Resultaten. De klinische diagnose op basis van PFDO, te weten psychogeen of somatisch, stemde goed overeen met de LIST-diagnose: na PFDO werd bij 30% van de patiënten een organische oorzaak verondersteld, volgens de LIST bij 33%, en een psychogene oorzaak bij respectievelijk 70 en 67%. De totale correspondentie tussen de PFDO- en de LIST-diagnose was 74%. Leeftijd was een significante factor: mannen < 40 jaar hadden de hoogste LIST-score (in vergelijking tot mannen van en > 60 jaar) en tevens de sterkste penisrespons. Dit wees op een meer psychogene etiologie van de erectiestoornis bij de jongere mannen. Conclusie. Uitgebreid psychofysiologisch diagnostisch onderzoek hoeft niet standaard bij iedere man met erectiestoornis te worden afgenomen; men kan beginnen met de LIST af te nemen. Bij een hoge LIST-score (5-7) is een organische oorzaak vrijwel uitgesloten. Bij een lage LIST-score (0-2) is verdere psychosomatische diagnostiek gewenst, waarbij zeker valt te denken aan PFDO. duidelijk inzicht in de oorzaak Immers, het optreden van een erectie tijdens PFDO wijst op een fysiologisch intact erectiemechanisme. Overigens, bij het uitblijven van een erectie tijdens PFDO dient men niet automatisch tot een somatische oorzaak te besluiten. 712 Wij voerden een retrospectief onderzoek uit met als doel de uitkomsten te vergelijken van de LIST en het PFDO bij patiënten die vanwege een erectiestoornis waren aangemeld bij het psychofysiologisch laboratorium van het Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam. In andere woorden luidde de onderzoeksvraag: is de LIST in staat de uitslag van het PFDO te voorspellen? patiënten en methode Patiënten. In de jaren 1996 en 1997 werden 487 opeenvolgende patiënten met een erectiestoornis verwezen voor psychofysiologisch diagnostisch onderzoek. Patiënten werden verwezen door de polikliniek Urologie van het Academisch Ziekenhuis Rotterdam (71%), door huisartsen en artsen van de Rutgers Stichting (22%) of anderszins, bijvoorbeeld door een regionale instelling voor ambulante geestelijke gezondheidszorg (RIAGG) (7%). Bij 55 bleek een uitgebreide anamnese voldoende voor diagnose en therapievoorstel. Van de resterende 432 waren er 320 in staat de vragen van de LIST te beantwoorden. Een grote taalbarrière bij allochtone patiënten was de meest voorkomende reden om de LIST en de andere vragenlijsten niet in te vullen. Definitie. De definitie van erectiestoornis of erectiele disfunctie (impotentia erigendi) is: het aanhoudend onvermogen om een erectie van voldoende rigiditeit te krijgen en te houden voor geslachtsgemeenschap of masturbatie en lijden onder dat onvermogen. Patiënten met een overduidelijke organische oorzaak, zoals een dwarslaesie of eerdere radicale, niet-zenuwsparende prostatectomie, werden vaak niet verwezen voor PFDO, zodat wij in de onderzoeksgroep te maken hadden met een bias in de richting van psychogene of gemengd psychogeen-organische erectiestoornis. 711 Psychofysiologisch diagnostisch onderzoek. Een volledig PFDO 7 bestaat uit 3 stappen en begint met een anamnese over persoonlijke, medische en sociale omstandigheden, inclusief seksuele functies en moeilijkheden. Het eerste deel van de anamnese wordt afgenomen in aanwezigheid van de seksuele partner, indien die is meegekomen (bij 60% van de 320 patiënten in ons onderzoek was dat het geval). Daarna beantwoordt patiënt alleen (zonder dat de partner erbij aanwezig is) een aantal standaardvragen over het huidige seksuele (dis)functioneren, gevolgd door de LIST-vragen. Vervolgens bekijkt hij in een aparte ruimte een eerste erotische videofilm van circa 9 min (visuele seksuele stimulatie; VSS), terwijl veranderingen in penisomtrek en -stijfheid worden gemeten met een schuifbandje van viltstof (erectiometer). 713 Na afloop van VSS wordt de erectiometer opnieuw afgelezen door de onderzoeker en beantwoordt de patiënt standaardvragen betreffende seksuele opwinding en schat hij de mate van erectie op een lijn van 100 mm (een aanduiding van het percentage erectie). (Deze schatting vindt ook plaats na de 2e en 3e VSS.) De hiernavolgende tweede VSS wordt gecombineerd met vibrotactiele stimulatie (VIB) van het frenulumgebied van de penis Tenslotte krijgen patiënten die niet of in geringe mate reageren tijdens VSS-VIB (dat wil zeggen bij < mm toename in penisomtrek én bij < 50% subjectieve erectie) een intracaverneuze injectie (ICI). Na een interval van circa 10 min, waarin patiënt uitgenodigd wordt erotische lectuur te bekijken, bijvoorbeeld het tijdschrift Penthouse, volgt een derde VSS, weer samen met VIB Als injectiepreparaat werd voornamelijk gewerkt met papaverine-fentolamine (15 mg/ml- 0,5 mg/ml); afhankelijk van de anamnese en de respons op VSS en VSS-VIB varieerde de dosis tussen 0,1 en maximaal 2,0 ml, meestal 0,25 ml. Bij een aantal patiënten werd een intracaverneuze injectie gegeven met prostaglandine E 1 (alprostadil) in een gemiddelde dosering van 6,0 µg (uitersten: 3,5-20). LIST-score. Van de 11 vragen van de LIST zijn de vragen 7-11 voor veel patiënten niet te beantwoorden (tabel 1); dat geldt vrijwel niet voor de vragen 1-6. Vandaar dat in dit onderzoek alleen met deze laatste categorie vragen werd gewerkt. Klinische diagnose. Op basis van anamnese en de penisrespons tijdens PFDO werd een voorlopige klinische diagnose bij de 320 patiënten gesteld. De erectiestoornis werd organisch genoemd wanneer de conclusie luidde 582 Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12)

3 TABEL 1. De Leidse impotentiescreeningtest (LIST) 9 * In deze vragenlijst worden vragen gesteld over uw erectiestoornis. Wilt u de vragen beantwoorden door het antwoord dat het meest op u van toepassing is aan te kruisen? 1. Is de erectiestoornis snel of meer geleidelijk ontstaan? 0 in de loop van weken (1) 0 in de loop van maanden (0) 2. Hoe vaak heeft u gedurende het laatste half jaar ochtenderecties gehad? 0 nooit (0) 0 eenmaal per maand of minder (1) 0 meer dan eens per maand (2) 3. Hoe stijf is de penis gedurende het laatste half jaar op zijn hoogst geweest bij het wakker worden s nachts of s morgens? 0 50% of minder (0) 0 meer dan 50% (1) 4. Denkt u dat uw erectiestoornis iets te maken kan hebben met psychische problemen of zorgen? 5. Had u gedurende het laatste half jaar minder zin in seks dan in de periode voor het ontstaan van de erectiestoornis? 6. Vindt u dat uw penis kleiner is geworden sinds het ontstaan van de erectiestoornis? 0 nee (1) 0 ja (0) 7. Heeft de erectiestoornis wel eens geleid tot spanningen tussen u en uw partner? (Doorgaan naar vraag 9 als u geen vaste partner heeft) 8. Heeft u sinds de erectiestoornis wel eens gedacht over uit elkaar gaan of scheiden? 9. Bent u bij de laatste pogingen tot geslachtsgemeenschap wel eens te vroeg klaargekomen? (Alleen invullen als u gedurende het laatste half jaar geslachtsgemeenschap had of probeerde te hebben) 10. Hoe vaak had u voor het ontstaan van de erectiestoornis over het algemeen geslachtsgemeenschap? (Alleen invullen als u vóór het ontstaan van de erectiestoornis geslachtsgemeenschap had) 0 eenmaal per maand of minder (1) 0 meer dan eenmaal per maand (0) 11. Hoe stijf is de penis op zijn hoogst geweest bij de laatste keren dat u masturbeerde? (Alleen invullen als u gedurende het laatste halfjaar zelfbevrediging heeft gedaan of probeerde te doen) 0 50% of minder (0) 0 meer dan 50% (1) *Deze vragenlijst dient in het begin van de diagnostische fase door de huisarts, uroloog, psychiater, psycholoog, seksuoloog of andere hulpverlener aan de patiënt te worden voorgelegd. De LIST maakt onderscheid mogelijk tussen patiënten die in eerste instantie voor een seksuologische benadering in aanmerking komen en patiënten die in eerste instantie beter urologisch kunnen worden beoordeeld en eventueel behandeld. De antwoorden op de vragen worden gescoord aan de hand van de scoregetallen die rechts op het formulier tussen haakjes staan. Een somscore 5 vormt een sterke aanwijzing voor het ontbreken van een organische oorzaak en het aanwezig zijn van een psychische oorzaak. Als de patiënt alleen de eerste 6 vragen heeft kunnen beantwoorden, dan wijst een somscore van 4 al op een niet-organische of psychogene erectiestoornis. In een dergelijk geval is nadere psychoseksuologische diagnostiek en/of behandeling aangewezen. Een somscore van ten hoogste 4 (of 3 als alleen de eerste 6 vragen zijn beantwoord) vormt een sterke aanwijzing voor het ontbreken van een psychische oorzaak. In dat geval is nadere urologische diagnostiek en/of behandeling aangewezen. dat er zeer waarschijnlijk een organische factor was een somatische en/of medicamenteuze die verantwoordelijk moest worden gehouden voor de erectiestoornis en wanneer bovendien psychorelationele factoren ontbraken. De stoornis werd psychogeen genoemd wanneer psychologische of relationele factoren duidelijk aanwezig waren en organische factoren ontbraken. De stoornis werd gecombineerd organisch-psychogeen genoemd wanneer zowel psychogene/relationele als somatische factoren verantwoordelijk leken voor de erectiestoornis. De diagnose luidde psychogeen/leeftijd wanneer de leeftijd als fysiologische factor het krijgen of het houden van een erectie bemoeilijkte, gecombineerd met psychogene/relationele elementen. resultaten Klinische diagnose. Op basis van anamnese en erectierespons bij PFDO werd een (voorlopige) klinische diagnose gesteld (tabel 2). De mannen met een organische erectiestoornis hadden de laagste LIST-score (gemiddeld 2,1), de mannen met een psychogene erectiestoornis de hoogste (gemiddeld 4,5). Ook in detail zagen wij dat de LIST-score en de klinische diagnose sterk overeenkwamen, zeker wat betreft de extremen: een LIST-score van 0 met de klinische diagnose organische stoornis (n = 6); een LIST-score van 7 met de klinische diagnose psychogene stoornis (n = 5) (tabel 3). Bij de LIST-scores 1-3 (zou organische stoornis betekenen; n = 101) waren behoorlijk wat mannen (n = 42; 42%) die op basis van PFDO een klinische diagnose psychogene stoornis kregen; evenzo waren bij LIST-scores 4-6 (zou psychogene stoornis betekenen; n = 208) nogal wat mannen (n = 36; 18%) met een klinische diagnose organische stoornis. Penisrespons. Wanneer wij keken naar de penisrespons tijdens VSS-VIB (uitgedrukt in mm toename in penisomtrek) en deze vergeleken met de LIST-scores, dan was er over het geheel van de scores geen statistisch significant effect. De laagste penisreacties werden gezien bij de mannen met een LIST-score van 0 en 1 deze score zou wijzen op een organische oorzaak van de erectiestoornis. Evenmin was de penisrespons na ICI en VSS-VIB, vergeleken met de LIST-scores, over het geheel van de scores statistisch significant verschillend (Kruskal-Wallis-toets; p = 0,06). Er was een hoge penisrespons bij de 6 mannen met een LIST-score van 0. Nadere analyse hiervan wees uit dat vanwege hun geringe reactie bij VSS-VIB bij hen een relatief hogere ICI-dosis werd gegeven. Vergelijking van PFDO en LIST. Indien wij de klinische diagnose terugbrachten tot psychogene dan wel somatische stoornis en vervolgens een vergelijking maakten met de LIST-diagnose, was er een behoorlijke mate van overeenstemming (tabel 4). Na PFDO werd bij 30% van deze groep mannen een organische oorzaak verondersteld, volgens de LIST bij 33%. Voor een psychogene oorzaak waren deze percentages respectievelijk 70 en 67. Indien de klinische diagnose op basis van het PFDO als uitgangspunt werd genomen, dan waren volgens de Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12) 583

4 TABEL 2. Klinische diagnose op basis van psychofysiologisch diagnostisch onderzoek (PFDO) bij patiënten met een erectiestoornis, vergeleken met de gemiddelde duur van de stoornis, de gemiddelde leeftijd van de patiënt en de gemiddelde score op de eerste 6 vragen van de Leidse impotentiescreeningtest (LIST) klinische aantal duur erectie- leeftijd LIST-score diagnose patiënten stoornis in in jaren (SD)* (%) jaren (SD) (SD) organisch/psychogeen 81 (25) 4,0 (5,0) 54,6 (10,0) 3,0 (1,5) organisch 14 (4) 5,4 (6,7) 53,7 (9,4) 2,1 (1,6) psychogeen 206 (64) 3,3 (5,4) 50,7 (10,9) 4,5 (1,3) psychogeen/leeftijd 19 (6) 3,5 (4,3) 70,4 (5,8) 4,2 (1,6) totaal 320 (100) 3,6 (5,3)q 53,0 (11,3)q 4,0 (1,6)q *Maximale score: 7 (zie tabel 1). p < 0,01 vergeleken met psychogeen en psychogeen/leeftijd (Mann- Whitney-toets). p < 0,02 vergeleken met organisch/psychogeen (Mann-Whitneytoets). p < 0,005 vergeleken met organisch/psychogeen (Mann-Whitneytoets). p < 0,001 vergeleken met de andere klinische diagnosen (Mann- Whitney-toets). qp < 0,01 voor de toetsing over het geheel van de klinische diagnosen (Kruskal-Wallis-toets). TABEL 3. Klinische bevindingen bij 320 patiënten met een erectiestoornis vergeleken met de score op de eerste 6 vragen van de Leidse impotentiescreeningtest (LIST) klinische LIST-score* totaal bevindingen diagnose organisch/psychogeen organisch psychogeen psychogeen/leeftijd totaal penisrespons VSS-VIB aantal patiënten toename penisomtrek 7,5 8,0 12,0 7,0 9,5 9,0 6,5 7,0 8,0 ICI-VSS-VIB aantal patiënten toename penisomtrek 31,5 17,5 24,0 27,5 28,5 30,5 31, ,0 VSS = visuele seksuele stimulatie;vib = vibrotactiele stimulatie van het frenulumgebied; ICI = intracaverneuze injectie met papaverine-fentolamine of alprostadil. *Zie tabel 1. Op basis van psychofysiologisch diagnostisch onderzoek. Mediaan (in mm). LIST 236 van de 320 (74%) mannen juist geclassificeerd. Het percentage correct geclassificeerde patiënten met een organische stoornis bedroeg 62 (59/95), en met een psychogene stoornis 79 (177/ 225). Leeftijd. In eerder onderzoek uit ons laboratorium was gebleken dat de factor leeftijd een belangrijke rol speelt in de mate van reageren tijdens PFDO ( hoe jonger, hoe sterker de reactie ). 711 Het verband tussen leeftijd en LIST-score en tussen leeftijd en toename in penisomtrek tijdens PFDO staat in tabel 5. Er was een verschil in de LIST-score tussen de 3 leeftijdsgroepen (Kruskal-Wallis-toets; p = 0,002). Verdere analyse liet zien dat de jongste groep mannen (< 40 jaar) significant hoger scoorde op de LIST dan de jarigen en degenen die ouder waren dan 60 (Mann-Whitney-toets: p = 0,04); de laatste 2 groepen verschilden daarbij niet van elkaar. Overeenkomende resultaten werden gevonden betreffende de penisrespons (toename in penisomtrek) bij VSS, VSS-VIB en ICI gevolgd door VSS-VIB. De jongste groep mannen vertoonde de sterkste toename in penisomtrek: over alle LIST-scores significant bij VSS-VIB (Kruskal-Wallis-toets; p = 0,03) en bij ICI- VSS-VIB (Kruskal-Wallis-toets; p = 0,009). Dit wees op een meer psychogene etiologie van de erectiestoornis bij de jongere mannen. beschouwing Globaal gezien was er in onze resultaten een behoorlijke correspondentie (74%) tussen de klinische diagnose volgens het uitgebreide psychofysiologisch diagnostisch onderzoek en de LIST-diagnose. Dit is vergelijkbaar met de resultaten van Speckens et al., die bij 76% van de patiënten met de LIST de diagnose correct konden stellen. 9 Het blijft betekenisvol dat een kwart van de patiënten echter níét juist werd gediagnosticeerd met de LIST. Een hoge LIST-score en een goede erectiele respons bij PFDO hebben de grootste diagnostische waarde aangezien in deze gevallen een organische oorzaak van de erectiestoornis vrijwel is uitgesloten. Een lage LIST-score wordt bijvoorbeeld verkregen als de patiënt geen ochtend-/nachterecties ervaart en niet masturbeert. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat bij circa de helft van de erectiestoornispatiënten die geen nacht-/ochtenderecties (meer) ervaren er toch redelijke of goede nachtelijke erecties optreden indien dit gemeten wordt. 13 Daarmee wordt het zeer aannemelijk dat hun erectiel vermogen intact is; een gegeven dat zowel diagnostisch als therapeutisch van belang is. Wat betekent een en ander voor de praktijk? De LIST-vragenlijst zou een eenvoudig en bruikbaar instrument kunnen zijn voor huisartsen en andere hulp- TABEL 4. Vergelijking, bij patiënten met een erectiestoornis, van de klinische diagnose op basis van psychofysiologisch diagnostisch onderzoek (PFDO) en de diagnose op basis van de Leidse impotentiescreeningtest (LIST), eerste 6 vragen;* weergegeven zijn aantallen patiënten (%) klinische diagnose LIST-diagnose totaal organisch psychogeen organisch 59 (18) 36 (12) 95 (30) psychogeen 48 (15) 177 (55) 225 (70) totaal 107 (33) 213 (67) 320 (100) *Zie tabel 1. Overeenstemming tussen klinische diagnose en LIST-diagnose: kappa = 0, Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12)

5 TABEL 5. Vergelijking, bij patiënten met een erectiestoornis, tussen enerzijds de leeftijd en anderzijds de score op de Leidse impotentiescreeningtest (LIST)* en de penisrespons (in mm toename in omtrek) tijdens psychofysiologisch diagnostisch onderzoek (PFDO) leeftijd LIST-score VSS VSS-VIB ICI-VSS-VIB n gemiddelde n mediaan n mediaan n mediaan (SD) (uitersten) (uitersten) (uitersten) < 40 jaar 46 4,5 (1,4) 46 7,0 (0-46) 46 18,0 (0-51) 29 34,0 (18-52) jaar 188 4,0 (1,6) 186 3,0 (0-42) 187 8,0 (0-45) ,0 (7-63) > 60 jaar 86 3,8 (1,5) 85 5,0 (0-54) 85 8,0 (0-64) 64 26,5 (0-61) totaal 320 4,0 (1,62) 317 4,0 (0-54) 318 8,0 (0-64)q ,0 (0-63)** VSS = visuele seksuele stimulatie; VIB = vibrotactiele stimulatie van het frenulumgebied; ICI = intracaverneuze injectie met papaverine-fentolamine of alprostadil. *Eerste 6 vragen van de LIST; maximale score: 7 (zie tabel 1). p < 0,04 bij vergelijking met en met > 60 jaar (Mann-Whitney-toets). p < 0,03 bij vergelijking met en met > 60 jaar (Mann-Whitney-toets). p < 0,07 bij vergelijking met en met > 60 jaar (Mann-Whitney-toets). p = 0,02 voor de toetsing over alle leeftijdsscores (Kruskal-Wallis-toets). qp = 0,03 voor de toetsing over alle leeftijdsscores (Kruskal-Wallis-toets). **p = 0,009 voor de toetsing over alle leeftijdsscores (Kruskal-Wallis-toets). verleners in de eerste lijn. Een hoge LIST-score (5-7) heeft de grootste diagnostische waarde: een organische oorzaak van de erectiestoornis is bij zo n score vrijwel uitgesloten en dan kan auto-injectietherapie of orale medicatie overwogen worden. Afhankelijk van psychorelationele bevindingen dient men psychologische begeleiding aan te bieden of te geven. Een lage LIST-score (0-2) heeft nauwelijks diagnostische waarde: ze wordt al gauw verkregen als de patiënt niet masturbeert en geen ochtenderecties ervaart. Bij een lage LIST-score is verdere psychosomatische diagnostiek gewenst, waarbij zeker valt te denken aan PFDO. Het kan zijn dat er somatische zaken spelen, maar de uitslag kan ook foutnegatief zijn. De LIST zou vertaald moeten worden voor patiënten die geen Nederlands spreken. conclusie Onze resultaten impliceren dat uitgebreid psychofysiologisch diagnostisch onderzoek niet standaard bij iedere man met erectiestoornis hoeft te worden verricht, vooral niet indien in de anamnese duidelijk goede volledige erecties blijken voor te komen (dan zal er ook een hoge LIST-score zijn). Toch dient ons inziens PFDO een reële optie te blijven. Immers, een patiënt met ernstige erectiestoornis die voor het eerst in lange tijd weer een goede erectie ervaart tijdens gecontroleerde seksuele stimulatie (in het laboratorium), kan mogelijk daardoor zijn vicieuze cirkel (die van proberen-mislukken-proberen-et cetera) in de thuissituatie doorbreken. Dit laatste kan wellicht gesteund worden door tijdelijk gebruik te maken van intracaverneuze injecties of orale medicatie, die men op basis van de mate van penisrespons bij PFDO effectief, maar zo laag gedoseerd mogelijk, kan voorschrijven. 7 Het project waarvan resultaten in dit artikel staan beschreven, wordt financieel ondersteund door Stichting Onderwijsfonds Seksuologie Reeuwijk. abstract The Leiden impotence questionnaire (LIQ) in men with erectile dysfunction as a pre-selective method for psychophysiological diagnostic screening Objective. To compare, in men with erectile dysfunction, the diagnosis obtained with the Leiden impotence questionnaire (LIQ) which differentiates between psychogenic and organic erectile dysfunction with the clinical diagnosis based on psychophysiological diagnostic screening (PDS). Design. Exploratory, comparative, and prospective. Method. The LIQ-questionnaire was administered to 320 consecutive patients with erectile dysfunction who underwent PDS (i.e. visual sexual stimulation and penile vibration) in the Department of Endocrinology and Reproduction, Erasmus University Medical Centre, Rotterdam, the Netherlands. The clinical diagnosis was based on PDS and later, retrospectively, compared to the LIQ-based diagnosis (only the first six of the 11 LIQ-questions were answered by all patients). Results. The clinical diagnosis, psychogenic or somatic, corresponded well with the LIQ-diagnosis. Following PDS an organic aetiology was assumed in 30% of the patients; compared to 33% according to the LIQ. For a psychogenic aetiology the figures were 70% and 67% respectively. Overall there was a 74% correspondence between PDS-diagnosis and the LIQdiagnosis. Age was a significant factor: younger men (< 40 years) had the highest LIQ-score (compared to men aged and > 60 years) and the strongest penile responses. This is indicative of a more frequent psychogenic aetiology of the erectile dysfunction in younger men. Conclusion. Elaborate psychophysiological diagnostic screening is not necessarily the first diagnostic choice in men with erectile dysfunction; one may start by applying the LIQ. A high LIQ-score (5-7) virtually excludes a somatic aetiology. A low LIQ-score (0-2) necessitates further psychosomatic diagnostic screening, preferably with PDS. literatuur 1 Laumann EO, Paik A, Rosen RC. Sexual dysfunction in the United States: prevalence and predictors. JAMA 1999;281: Slob AK, Vink CW, Moors JPC, Everaerd W, redacteuren. Leerboek seksuologie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum; Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12) 585

6 3 Moors JPC, Lottman PEM, Slob AK. Diagnostiek en effectiviteit van behandeling bij erectiestoornissen: een literatuuroverzicht. Tijdschr Seksuol 1997;21: Meuleman EJH, Drenth J, Driel MF van, Lycklama à Nijeholt AAB. Richtlijnen voor diagnostiek en behandeling van erectiestoornissen. Ned Tijdschr Geneeskd 1995;139: Rosen RC. The process of care consensus panel. Position paper. The process of care model for evaluation and treatment of erectile dysfunction. Int J Impot Res 1999;11: Moors JPC. Stappenplan erectieproblematiek. Diagnostische en therapeutische aanpak door huisartsen. Tijdschr Seksuol 1996;20: Slob AK, Steyvers CL, Lottman PEM, Hop WCJ, Werff ten Bosch JJ van der. Psychofysiologisch diagnostisch onderzoek bij 376 patiënten met een erectiestoornis. Ned Tijdschr Geneeskd 1998; 142: Lottman PEM, Hendriks JCM, Vruggink PA, Meuleman EJH. The impact of marital satisfaction and psychological counselling on the outcome of ICI-treatment in men with ED. Int J Impot Res 1998;10: Speckens AEM, Hengeveld MW, Lycklama à Nijeholt AAB, Hemert AM van, Hawton KE. Discrimination between psychogenic and organic erectile dysfunction. J Psychosom Res 1993;37: Hengeveld MW, Speckens AEM, Kattemölle MRJ, Lycklama à Nijeholt AAB. Het Leidse PEEP-onderzoek. Prospectief onderzoek bij 198 mannen met een erectiestoornis. Tijdschr Seksuol 1995;19: Incrocci L, Hop WCJ, Slob AK. Visual erotic and vibrotactile stimulation and intracavernous injection in screening men with erectile dysfunction: a 3 year experience with 406 cases. Int J Impot Res 1996;8: Slob AK, Werff ten Bosch JJ van der. Psychofysiologisch diagnostisch onderzoek; 10 jaar ervaring. Tijdschr Seksuol 1999;23: Slob AK, Blom JHM, Werff ten Bosch JJ van der. Erection problems in medical practice: differential diagnosis with relatively simple method. J Urol 1990;143: Rowland DL, Slob AK. Vibrotactile stimulation enhances sexual response in sexually functional men: a study using concomitant measures of erection. Arch Sex Behav 1992;21: Incrocci L, Slob AK. Visual sexual stimulation and penile vibration in screening men with erectile dysfunction [letter]. Int J Impot Res 1994;6: Rowland DL, Slob AK. Understanding and diagnosing sexual dysfunction: recent progress through psychophysiological and psychological methods. Neurosci Biobehav Rev 1995;19: Rowland DL, Ouden AH den, Slob AK. The use of vibrotactile stimulation for determining sexual potency in the laboratory in men with erectile problems: methodological considerations. Int J Impot Res 1994;6: Aanvaard op 13 december 2000 Casuïstische mededelingen Neostigmine voor de behandeling van acute pseudo-obstructie van het colon (Ogilvie-syndroom) j.j.koornstra, n.s.klaver, j.c.ter maaten, a.j.limburg, e.j.van der jagt en t.s.van der werf Acute pseudo-obstructie van het colon, ook wel bekend als het Ogilvie-syndroom, wordt gedefinieerd als een pathologische dilatatie van het colon zonder de aanwezigheid van een mechanische obstructie. 1 Het voornaamste gevaar van de aandoening schuilt in de kans op perforatie, optredend bij circa 3% van de patiënten, met een sterfte van 50%. 2 De eerstelijnsbehandeling van het syndroom bestaat uit conservatieve maatregelen als maagzuigdrainage, wisselligging, vocht- en elektrolytensubstitutie en het behandelen van eventueel onderliggend lijden. Daarnaast wordt, zowel als onderdeel van eerstelijnstherapie als in geval van onvoldoende respons op de genoemde maatregelen, colonoscopische decompressie gepropageerd. 3 Recentelijk is uit een aantal onderzoeken duidelijk geworden dat neostigmine (een cholinesteraseremmer en parasympathicomimeticum) een belangrijke medicamenteuze aanvulling is bij de Academisch Ziekenhuis, Postbus , 9700 RB Groningen. Afd. Interne Geneeskunde: J.J.Koornstra, assistent-geneeskundige; dr. J.C.ter Maaten, internist. Afd. Anesthesiologie: mw.n.s.klaver, assistent-geneeskundige. Afd. Maag-, Darm- en Leverziekten: A.J.Limburg, gastro-enteroloog. Afd. Radiologie: dr.e.j.van der Jagt, radioloog. Afd. Intensive Care-Beademing: dr.t.s.van der Werf, longarts-intensivist. Correspondentieadres: dr.t.s.van der Werf (t.s.van.der.werf@int.azg.nl). samenvatting Bij een 77-jarige man met de ziekte van Parkinson en met acute pseudo-obstructie van het colon (Ogilvie-syndroom) faalde conservatieve behandeling. Onlangs is de veiligheid en effectiviteit aangetoond van neostigmine voor de behandeling van het Ogilvie-syndroom. Intraveneuze behandeling met neostigmine leidde bij de patiënt tot snelle klinische en radiologische verbetering. Vroege herkenning van het ziektebeeld en tijdige toediening van neostigmine bij falende conservatieve maatregelen kunnen de kans op een darmperforatie aanzienlijk reduceren. behandeling van pseudo-obstructie van het colon indien conservatieve therapie faalt. 4-8 In dit artikel beschrijven wij een patiënt met acute pseudo-obstructie van het colon, die niet reageerde op conservatieve therapie en bij wie een indrukwekkende klinische en radiologische verbetering optrad na toediening van neostigmine. ziektegeschiedenis Patiënt A, een 77-jarige man, bekend wegens de ziekte van Parkinson en angina pectoris, werd opgenomen wegens langzaam progressieve buikpijn die gepaard ging met een moeizame defecatie sinds circa 4 weken. De defecatiefrequentie was in deze periode afgenomen van tevoren 3-4 keer per week tot 586 Ned Tijdschr Geneeskd maart;145(12)